Apartaj mondoj: verboj kaj participoj

La celo de la recenzata libro estas iom ambicia — klarigi la esperantan verban kaj participan sistemon. La fakto, ke ĝin verkis Geraldo Mattos, la prezidanto de la Akademio de Esperanto, sendube devas pliigi la intereson al tiu ĉi verko pri la temo, generinta tiom viglajn kaj emociajn diskutojn (kaj eĉ seriozajn konfliktojn) en la antaŭa historio de provoj lingvistike kohere priskribi (kaj preskribi) la strukturon de Esperanto. Mi ne kaŝos, ke mi estis aparte interesita, ĉar siatempe mi profesie okupiĝis pri la temo.

La aŭtoro opinias la temon tiom grava, ke li malfermas la libron per jena aserto:

La verba sistemo de Esperanto estas tiel originala, ke ĝi profunde diferencas de tiuj de ĉiuj etnolingvoj kun la malagrabla rezulto, ke ĝi estas senescepte malfacila por ĉiuj esperantistoj, kvankam en diversaj gradoj.

Mi plene konsentas, ke kompleta kaj ekzakta priskribo de la verba sistemo de nia lingvo estas defia kaj ankoraŭ ne finita entrepreno, tamen mi iom mildigus la aserton, ke la uzado de Esperantaj verboj kaj participoj estas senescepte malfacila — laŭ mia impreso ĉiuj iom spertaj rusaj esperantistoj nature kaj praktike senriproĉe uzas kompleksajn verboformojn kaj esperantajn participojn. Konjekteble tion klarigas pli forta (genetika) influo de la rusa lingvo al la Esperanta gramatiko ol oni kutime agnoskas. Unu faceton de tia influo kaŭzas la nocio de verbaj aspektoj kaj rilataj semantikaj kategorioj, kiun ruslingvaj esperantistoj perceptas kaj uzas tute nature dum por alilingvanoj ĝi ŝajnas enigma kaj stranga specialaĵo de esperanta verbosistemo.

Geraldo Mattos aplikas profunde kaj detale konceptitan metodologion. La distingon inter signifo kaj senco la aŭtoro enkondukas (pĝ. 8) per koncizaj klarigoj kaj konsekvence uzas tra la libro. (La samloka klarigo pri la diferenco inter plursenceco kaj ambigueco tamen profitus per same utila distingo inter plursenceco kaj elasteco de la signifo, neeviteble grava en Esperanto.) Same grava estas distingo inter la agoj kaj faktoj (pĝ. 10). Gravas, ke la aŭtoro ne nur enkondukas, sed ankaŭ tre konsekvence aplikas la difinitajn nociojn.

La kvintesenco de la libro estas en la ideo, ke la senco de la t.n. “kompleksaj verbo-tempoj” (ekzemple, “estos lavita”) estas derivebla el la sendepende difinitaj signifoj de la finitivaj verbo-formoj (estos) kaj la participo (lavita), traktataj kiel libere kombinitaj kopulo kaj predikativo. La tuta verko estas dediĉita plejparte al difino de la sencoj de la verboformoj kaj participoj konforme al tiu ĉi doktrino.

Ĝenerale tio sukcesas, kaj mi kun plezurego legis kaj relegis la libron plurfoje por detale kaj precize kompreni la rezonadon kaj argumentadon de la aŭtoro. La teorio skizita en la libro estas interne kohera kaj plejparte adekvate priskribas la observeblajn lingvajn faktojn.

Mi tamen devas diri, ke iuj asertoj de la aŭtoro ne ŝajnis al mi konvinkaj, aŭ ili ne estis sufiĉe motivitaj, dum la apogo de la kunteksto ne estas sufiĉa por precize kompreni la intencitan sencon. Parte tio klarigeblas per la vasteco de la temo kaj amplekso de materialo en tiu ĉi kompakta verko. Aliflanke, miaopinie kelkaj interpretoj en la libro iom tro absolutigas cetere interesajn lingvajn observojn kaj etendas ilin ekster la sferon de ilia aplikeblo. Tiel, la kritiko de la antaŭaj teorioj, inkluzive la ĝisnunan akademian doktrinon, bazitan sur la verbaj kategorioj de daŭro kaj rezulto, evoluas al la interpretoj, kiuj konfliktas kun la ekzemploj ĉerpitaj el la Fundamento. Mi admiras la sintenon de Geraldo, kiu havas sufiĉe da intelekta kuraĝo kaj konsekvencemo por insisti, ke la Zamenhofa uzado en tiaj Fundamentaj ekzemploj estas erara, sed mia persona reago estus rekonsideri kaj rafini la teorion, se ĝia predikto konfliktas kun la lingva realo.

Feliĉe tiaj konfliktoj koncernas la periferiajn gramatikajn ideojn de la libro, kiuj ne malpliigas la valoron de la tuto. Ekzemple, mi ne dubas, ke la ruslingvaj esperantistoj, kiuj alproprigis la nocion kaj sencojn de verbaj aspektoj kune kun la patrina lakto, opinias la klarigon de Zamenhof pri la formo “mi estas okupita” konvinka, natura kaj preskaŭ memevidenta, dum Mattos (sekvante multajn aliajn lingvistojn en Esperantujo, devenantajn el “aspekto-mankaj” lingvaj regnoj) serĉas alternativajn eksplikojn aŭ kontestas tiun ĉi formon (Mattos citas William Auld, dirintan “mi estas okupata”). Mi havas la impreson, ke fojfoje en la libro la aprioraj teoriaj konstruoj superregis la devon akcepti la realajn faktojn de la normala lingvouzo, kiel ilustras lia analizo kaj kategoria malakcepto de la frazo “Tiu libro estos presita en Parizo” (pĝ. 53-54), la entuziasma aprobo de la Zamenhofa frazo “Kiam nia lingvo estos oficiale akceptita …” (pĝ. 54), kun la aspekta senco de participo simila al tiu de kontestata formo “okupita”, aŭ la analizo de la formo “estos prezentita” (pĝ. 55).

Kelkfoje pli konvinka estis la tre specifa kritiko de aliaj teorioj, ol la alternativaj solvoj proponitaj en la libro (ekzemple, rilate la kategoriojn de daŭro kaj rezulto, kaj rilate ilian aplikon en Plena Analiza Gramatiko, kompare kun nebula klasado de verboj kiel kontinuaj kaj diskretaj kaj ilian sencon por agaj kaj stataj faktoj).

La libro estas zorge eldonita kaj havas ĝeneralan aspekton, kiu vekas leg-apetiton. Preseraroj estas malmultaj, la stilo — flua, klara, kun la personece varma tono, kiun mi konas el persona korespondado kun Geraldo. Kiel mi menciis antaŭe, mi preferus plian ekzaktecon kaj kompletecon de argumentado, sed mi ja konscias, ke mi apartenas al la subspecio de gramatikaj pedantuloj kaj, krome, mi konscias, ke tiam temus pri libro de alia ĝenro kaj amplekso …

Resume, leganto trovos multajn klarvidajn observojn kaj perlojn de gramatika inspiro, malavare disŝutitajn tra la libro, kiuj povas sproni plian esploradon de la temo kaj … pliajn diskutojn, kiuj (kiel mi forte esperas) forĝos estontan koheran kaj ekzaktan priskribon de tiklaj titol-temaj gramatikaĵoj. Mi forte rekomendas tiun ĉi enhavoriĉan kaj penso-stimulan libreton al ĉiu gramatikemulo — kaj kiu serioza esperantisto ne estas tia?

Alexander Shlafer