Ebono
Raportoj el Afriko

Ebono estas kolekto de ĵurnal-eseoj, verkitaj de Ryszard Kapuściński, pola ĵurnalisto. Ili temas plejparte pri politikaj kaj sociaj strukturoj de pluraj landoj en Afriko dum, ĝenerale, la 1960aj jaroj. La aŭtoro komentas ankaŭ pri diversaj gravuloj afrikaj dum tiu periodo; ekzemple, li donas interesan biografieton de Idi Amin. Kelkaj el la eseoj prezentas proprajn spertojn de la aŭtoro dum lia ofte malfacila vojaĝado tra diversaj afrikaj landoj, kaj penado raporti eventojn por sia ĵurnalo. Krome, li ankaŭ donas siajn impresojn pri la karaktero de afrikanoj, iliaj kulturoj, kaj iliaj problemoj.

Kiom fidinda estas lia impreso pri la karaktero de la afrikanoj, pri kiuj li skribas? Estas evidente, ke li nek parolas, nek komprenas la indiĝenajn lingvojn, kaj li devas dependi de interpretistoj, kiam li intervjuas needukitojn, kiuj ne parolas la francan, anglan, aŭ germanan ... (Cetere, ne estas klare, kiom bone li mem mastras tiujn lingvojn, precipe kiam temas pri subtilaj nuancoj.) Tial necesas iom ne tute fidoplene legi liajn opiniojn pri la karaktero de la afrikaj popoloj.

Laŭ Kapuściński, tipa afrikano ne ekzistas kiel individuo, sed nur kiel unuo en socio, de kiu la individuo estas nur ero sen propraj individuaj komprenoj, celoj, timoj, esperoj, kaj simile. Laŭ li, la afrikano ne klare konceptas tempon; por afrikano ekzistas nur „antaŭ nelonge, antaŭ longe, nun, ankoraŭ ne”. Kiom da rasismo, kaj tro senkritika kredo al diversaj rasismaj antropologoj, karakterizas la vidpunkton de nia aŭtoro? Oni devas diveni, neniam estas klare; sed liaj priskriboj de la afrikana karaktero estas tre proksimaj al la teorio de participation mystique de Lucien Levi-Bruhl, kies teorioj estas nuntempe ne plu konsiderataj kiel aŭtoritataj.

La malagemo de afrikanoj estas favorata koncepto de Kapuściński, laŭ kiu tipa afrikano aktivas nur kiam absolute necesas, kaj havas nur tre malklaran senton pri la paso de la tempo. Ni legas, kiel supozeble tipan ekzemplon, anekdoton pri busveturo entreprenita de Kapuściński. La buso devus foriri je specifa tempo, sed restas senmova. La pasaĝeroj sidas silente, senmove, kvazaŭ en tranca stato. Demandite de nia aŭtoro, la busveturigisto informas, ke la buso komencos sian veturon, kiam enestos sufiĉe da pasaĝeroj ... eble post horoj, eĉ tagoj. Tute ne gravas al la jam enestantaj pasaĝeroj, same kiel ankaŭ ne al la busveturigisto, la preciza momento kiam la veturo komenciĝos. La pasaĝeroj sidas trance, evidente tute trankvilaj pri la afero. Ja, kiel gravas la forpaso de horoj, de tagoj, eble eĉ de jaroj?

La komentoj pri la ĝenerala neagemo de la afrikanoj memorigas min pri karakterizo farita de Carl Jung en la verko Memoroj, sonĝoj, pripensoj pri „ekspedicioj”, kiujn li faris en Afriko dum la dua kaj tria jardekoj de la 20a jarcento. Laŭ li, dungitaj nigruloj (t.e. indiĝenoj) simple staras aŭ sidas malvigle kaj neinteresate; por devigi ilin fari laboron, la (blanka) estro devas kraksonigi vipon, kaj tondravoĉe kriegi. Nur tiel eblas instigi afrikanon fari ion ajn. (Ankaŭ Jung estis forte influita de la teorioj de Lucien Levy-Bruhl.) Kompreneble, estas subkomprenite ke „labori/agi” signifas fari tion, kion ordonas la blankulo; ĉar blankuloj tiutempe emis trakti indiĝenajn afrikanojn kiel sklavojn, kiuj kontraŭ tre malgranda pageto devas plenumi sendemande ĉiun ordonon faritan de la blankulo.

La aŭtoro multe diskutas la iaman sklavigon de afrikanoj, kiu efektive plene ĉesis nur en lasta parto de la unua duono de la 20a jarcento. Kiam popolo alkutimiĝis dum jarcentoj al la fakto, ke aliaj homoj (blankaj, sed ankaŭ alilandaj nigruloj) uzas ilin kiel sklavojn, ili spertas, ke estas malfacile forigi de si la naturan senton, ke oni estas mem sklavo, spirite se ne korpe. Ĉu tio tamen plene klarigas la rimarkitan fenomenon de malagemo?

Tiurilate, ni ankaŭ multe legas en la eseoj pri la varmego de la afrika klimato, kiu rapidege febligas la plej fortakorpan personon, el kiu ajn raso; kaj estas ankaŭ evidentege, ke kiam la koncerna persono estas malsufiĉe nutrita, plena de kalori-, vitamin-, kaj mineral-mankoj, evidente estas neeble forte aŭ rapide labori en varmega klimato.

Sed tiu argumento estas nesufiĉe ofte prezentita en la eseoj, kaj, miaopinie, nesufiĉe emfazita. Restas la klara impreso, ke Kapuściński vere kredas la afrikanon en sia naturo „alispeca” ol ni, kaj mi profunde pridubas tiun lian konkludon.

Malgraŭ tiuj duboj miaj, mi devas diri, ke la libro de Kapuściński estas plejparte interesa, kaj ĝi klare prezentas al ni historiajn detalojn de tiu epoko antaŭ 40-50 jaroj.

Pri la traduko: gramatike, ĝi estas plejparte nekritikinda. Sed la transskribo de propraj nomoj estas kelkfoje stranga. Ni legas pri „Alaĥo” anstataŭ „Alaho”, kaj ankaŭ en iuj aliaj nomoj ni legas ĥ anstataŭ simpla h, kie nenio pravigas la ĥ-on. La ĉefurbo de Etiopio ĉiam aperas kun la nomo „Adis-Abebo” anstataŭ Ad(d)is-Ababo. Ankaŭ aliaj nomoj ne ĉiam prospere transiris el sia originala formo en la polan kaj poste en Esperanton.

Ankaŭ la vortelekto ne ĉiam estas majstra, kaj multaj anglismoj iom agacas la spiriton de la leganto.

Kaj, laste, la tradukinto treege strange uzas la vorton „la”; preskaŭ neniam ĝi aperas, kie ĝi estas bezonata, sed ĝi estas tre ofte trovata, kie ĝi estas malbezonata. Kelkfoje preskaŭ ŝajnas, ke la tradukinto konceptas ĝin kiel nedifinan artikolon.

Donald Broadribb

En 328 paĝoj tiu ĉi verko de Kapuściński donas impresan bildon de Afriko. La libro konsistas el 29 ĉapitroj, ĉiu el ili rilatas al iu preciza parto de tiu vastega kontinento. Kiel unu el la tutmonde plej bonaj ĵurnalistoj, la aŭtoro veturis per diversaj iloj, portiloj, bestoj en plej multaj partoj de tiu mondoparto. La leganto akiras impresojn pri etosoj, ekscias faktojn kaj legas analizojn pri konstatoj.
Varmego, odoroj, humideco aŭ sekeco, pluvego aŭ ventego, nuboj aŭ akra suno, steloj kaj luno en dezerta nokto, ŝvitado, laceco, adaptiĝo al novaj temperaturoj kaj al afrikaj fenomenoj – la leganto eksentas la klimaton per ege trafaj observoj plej detale kaj riĉe priskribitaj. Odoroj elvenas el la vortoj kaj paĝoj, kiam la aŭtoro priskribas la vendadon de spicoj en placo; bruoj aŭdiĝas, kiam la aŭtoro aludas pri la stratoj, homamasoj, krioj kaj vokoj. Tagiĝo estas mirinde bela momento en Afriko: muezina voko sonoras samtempe kiel kristanaj kantoj en najbara preĝejo kaj pepado de frumatena koko. Post dumnokta timiga silento venas lumo kaj homa aktivado.
Homoj, socioj, kulturoj kaj kutimoj havas centran lokon. Renkontiĝoj, kontaktoj, kunveturadoj, negocadoj kaj marĉandadoj aperas en siaj sudaj koloroj.
Kapuściński ne nur priskribas! Li ankaŭ prezentas afrikajn faktojn kaj ecojn. Pri la historio de tiu kontinento li bedaŭrinde komencas sian analizon de la momento, kiam blankuloj atingis la marbordojn de diversaj afrikaj regionoj. Ni ne kritiku lin pro tio, ĉar ni konstatas, ke kvazaŭ ĉiuj eŭropaj aŭtoroj same kiel li komplete forgesas la mirindajn sociojn, kiuj ekzistis antaŭ la deksesa jarcento. Endas nove skribi ĉiujn lernolibrojn pri Historio.
La analizo de Kapuściński pri Ruando estas aparte trafa, kiam li uzas por tutsi, utu kaj twa ne la vorton etno, sed tute prave la vorton kasto. Jes ja, tute same analizas tiun fenomenon Kanyana Mutombo, doktoro pri internaciaj rilatoj kaj konsilanto de Unesco pri rasismo kontraŭ nigruloj. Ne temas pri etnoj en Ruando, ĉar etnoj havas sian lingvon kaj sian teritorion, kaj male tutsi, utu kaj twa uzas la saman lingvon kaj vivas sur la sama grundo. En la Esperanto-movado en la apuda lando Burundo troviĝas tiuj tri homgrupoj kaj per Esperanto ili kreas fratajn rilatojn.
Multaj aliaj aspektoj de la kontinento Afriko estas detale analizitaj: politiko, komerco, klimato, socio. Ĉio en abundaj rakontoj, kie homo ĉiam staras centre.
Kompreneble endas reliefigi la mirinde belan tradukon de Tomasz Chmielik. Per abunda vorttrezoro, ĉu rilate al plantonomoj, bestonomoj aŭ arkitekturaj ĵargonaj terminoj, ĉu per kreado de trafaj odoroplenaj aŭ gustoriĉaj kunmetaĵoj, li sukcesas doni al la leganto impresojn sensajn kaj emociajn.
Resume, se vi deziras iom scii pri Afriko, flari la aeron de la frumateno, akiri impresojn, ekkoni faktojn, legu ĉi tiun verkon.

Mireille Grosjean

Inter eksterafrikanoj estas kutime vidi la grandegan kontinenton kiel ion unuecan, kapteblan kaj kompreneblan. Ja nature, ĉar ni homoj emas simpligi aferojn per enpaketigo en unu nocion. Estas praktike vidi blokojn kiel oriento, okcidento, subevoluo, demokratio, religiismo; obskuroj de diversaj koloroj, laŭ vid-punkto aŭ -celo difineblaj negativaj. Eĉ tiom, ke ni pretas riski, aŭ aprobi, detru(iĝ)on por ordigi la mondon. — “Kontinento nigra” difinas la tuton sen difini ion. Ĉu Afriko estas difinebla?

Kapuściński respondas nee al la demando. Lia raportaro kolektita el la kvardek jaroj de ĵurnalista vivo estas “verko… pri kelkaj homoj el tie, pri renkontiĝoj kun ili, pri la tempo pasigita kune. Ĉi tiu kontinento estas tro vastega, por ĝin priskribi. (…) Fakte, krom la geografia nomo, Afriko ne ekzistas”.

Prave. Ne eblas difini kontinentojn, ankaŭ ne eblas difini landojn aŭ regionojn. En Afriko tio aparte validas, ĉar la nuna divido de la kontinento estas altgrade artefarita. Etna, lingva kaj kultura diverseco apenaŭ obeas la landlimojn, kiujn la nunaj afrikaj ŝtatoj heredis de la koloniismo disfalinta post la dua moderna milito inter eŭropanoj — post militoj, kies kaŭzo almenaŭ parte estis la konkurenco pri kolonioj. Avideco de la homoj laŭ tiama eŭropa ekonomia ordo.

La koloniismo postlasis grandparte regionojn, kies ekonomiaj strukturoj ne respondas al la bezonoj de iliaj loĝantoj, sed estis kreitaj por utiligo fare de koloniistoj. Daŭre estas pli facile vojaĝi de afrikaj ĉefurboj en eŭropajn landojn ol inter ili; komercaj vojoj kondukas nur de produktejoj al la maro; varinterŝanĝo nur eksporta, ne naciekonomia.

La granda milito finiĝis en Eŭropo antaŭ preskaŭ sesdek jaroj. La mondmilito tamen ne finiĝis, ĝi ne lasis la mondon. Afrikanoj batalis por liberiĝo de koloniismo kaj poste inter si dum la tutaj jardekoj.

Pri ĉio ĉi kaj multo alia, homoj, naturo, vivo, Kapuściński rakontas en la tridek raportaĵoj en sia libro. Li estis longe la sola ĵurnalisto en Afriko de malriĉa agentejo. Bonŝance al la legantoj, por kiuj li sin instalis inter la popolon kaj popolanojn mem, meze de okazoj.

KLEKS meritas dankon por esperantigo kaj aperigo de tiu ĉi verko. Ĝiaj aperoj en nacilingvaj tradukoj vekis grandan intereson kaj aprezon, multaj el ili post la Esperanta. Ni ricevis perlon de raporta literaturo.

La traduko ĝenerale fluas, esperantas. Tomasz Chmielik plenumis laboregon. Eventuale kun iom tro da “la”.

Tuomo Grundström

La libron mi ricevis el heredaĵo de esperantisto; nur la nomon de la tradukinto mi konis. Temas pri raportoj el Afriko. La aŭtoro laboris tie kiel ĵurnalisto, la raportoj komenciĝas en 1958, kiam li alvnas en Ganao.
La raportoj priskribas homojn, kutimojn, la komencon de la sendependiĝo de multaj afrikaj landoj, pejzaĵojn. Ĉiam kun respekto al la renkontitaj homoj.
Kelkaj travivaĵoj estis timigaj: paneo de kamiono, en kiu li kunveturas tra dezerto (Saharo.) Akvon por trinki li ricevas de la ŝoforo, sed li scias, ke post tago ne restos akvo kaj ili mortos. Feliĉe alvenas alia kamiono.
Malsaniĝo pro malario en la cerbo kaj poste pro tuberkulozo, loĝado en dometo, kie oni daŭre ŝtelas liajn havaĵojn ĝis konato pendigas faskon da blankaj kokoplumoj super la pordo. Kaj tuta ĉapitiro pri Idi Amin, la diktatoro de Ugano.

Anneke Buys (Nederlando)