Kompreni

Novelo povas speguli grandan arton, sed se ĝi degeneras en ekstreman kurtismon - kiel okazis en Inico ĉivolume - ĝi kompareblas al trofrua ejakulo. Spite al lingve supera ĵonglado, ĉe Gonçalo Neves mankas kontinuo kaj kulmino. Tro ofte la leganto perdiĝas en inĝeniaj kalemburoj. Aliflanke, ĉu ne ĝuste obstakloj pli stimulas ol bremsas same amoron kiel literaturon?

En verketo nur 56-paĝa la aŭtoro trovis necese sur 16 paĝoj larĝe komenti ĉiun unuopan el la 9 noveloj, ties knedon, vojojn kaj misvojojn tra la mondo en ĉiuj eblaj konkursoj kaj belartaj revuoj.

Ĝis nun Gonçalo Neves sin distingis pro lavango de poemoj, kadre de pli malpli prave nomita Iberia Skolo. Vidite el flegma posteno en Nordio lia poezio ĝisplue konsiderinde plivaloras ol lia novelivo.

Plej klare sin ĉizas en la memoron Jasono, rakonteto pri 1'Argonaŭtoj, kiuj ignorante la oran felon trafas insulon de amazonoj. Tie la potencon cedis la viroj (gejemaj?) plene al la virinoj. Konsekvence, por liveri freŝakvon al la soifantaj konkistadoroj la pimpulinoj postulas alkuplon. - Vere, ke ĝenetas plenumon de la akto stulta algapado de obstine ĉeestantaj viroj, dum sur la strando Jasono baŭte, rezigne, dediĉas sin al priskribo de la evento en la pacienca log-libro.

Sed ĉu ne tia perleto de kurtisma prozo povus pli bone trovi formon en poemo? Nun ĝi, senteble sensala, pastiĉas samtitolan poemon de Auld cetere honeste represitan por komparo.

Simile funkcias Inter gonoraloj, klara imito de Kvara ĉapitro de La infana raso, en si mem sprita piroteknikaĵo, kiu kun Gorilaĵoj vipe karikaturas la Koweitalan (jes, tiel!) militon inter Georgo (Buĉ) kaj Sodomo (Saddam). Subtila parodio vortigita kiel "internacia" vokal-kaoso.

Ne hazarde prefacas Karolo Piĉ, ŝildisto de la parenca Praga Skolo, kiu simile kiel la Iberia elvaporumadas novismojn. Cetere la enigma titolo Kompreni ŝuldiĝas al simpla miskompreno de Piĉ! Konsolo al ĉiuj nekomprenantoj de Neves.

Malgraŭ pretendo, ke ne pli ol 2 (du) vortoj uzitaj estas eksterpivaj, oni foje ne povas eviti impreson navigi sen kompaso tra vepro de strukturaj akrobataĵoj. Hide bele svarmas surprizaj aglutinaĵoj kaj derivaĵoj. La pinton atingas plenpaĝa dokumento sciencfikcia, trovita sub flugiloj de kolombo pereinta en peĉo: testamento aŭ tomboskribo de plej lastaj homoj, sur kiuj jam brulas la haroj. - Tiu ĉi piĉeska galimatio feliĉe estas tradukita en preskaŭ normalan esperanton (tajperaro p. 51). En sia origina formo la tomboskribaĵo sendube povus triumfi en kiu ajn konkurso pri kiel pereigi la ideon pri unu internacia lingvo.

Vero estas, ke kontraŭregule Zamenhof en Hamleto uzis la apokopan Salut' al vi. Tial turmentas al Neves la fakto, ke necesas nur unu silabo por adiaŭi sed tri por saluti. Tial sal', aŭ 'luton inter hejmanoj.

Mire, admire la okuloj ekkonas geili, diskune, maltondra silento, osa loĝanto, la karno tias, ĝi mias. - Onobislo kompreneble (?) estas Lisbono, kaj komputileroro estos frandaĵo kompromisa por ankoraŭ unu generacio en la-la Akademujo!

Tiel la recenzanto ŝteliris kiel snajpisto* tra la nobla kampo kritika en la dumviva skermo inter naturismo/skemismo. Tiel ĉarme eblas mortpeki kontraŭ la 16 reguloj. Nu, sole pri unu tia ekzistas verko 336-paĝa (de Daniel Moirand) kun ĉirkaŭ 100 "reguloj" rilate la akuzativon.

Malgraŭ lingvo pene alirebla kaj iaspeca bagatelemo, Gonçalo Neves meritas atentan atenton, ĝis lia prozo atingos la nivelon de lia freŝblova poezio.

Postnoto

Inter gonoraloj tolereble respektindaj estas menciita la portugala oficiro Saldanha Carreira, samlandano de la aŭtoro. Li estis pli esperantisto ol militisto, kaj laŭ Enciklopedio de Esperanto en la jaro 1917 postenis en Francio.

Li estis la unua Esperantista oficiro, kiu havis la permeson oficiale uzi la Esperantistan distingilon sur sia maniko. Dum la milito en la tranĉejoj li nomis la koridoron paralelan al la unua tranĉeo Zamenhof-Esperanto-Avenuo. Lia komandanto en sia verko: En la centra roto estas du kuriozaj figuroj, du vicleŭtenantoj. Unu, Saldanha Carreira, malgrandeta, maldika, ĉiam modera, montrante ion samtempe malgajan kaj malsanan. Li havas la Esperantan pasion, kiu devigas lin eĉ propagandi al la serĝentoj, kun kiuj li parolas, kaj al la kompatindaj, mallertaj soldatoj, kiuj lin rigardas surprizitaj ktp.

Pro evidentaj kaŭzoj la nomita avenuo ne troveblas en la impona kajero de Hugo Rollinger: Esperanto- kaj Zamenhof objektoj en la kvin kontinentoj, Bad Kissingen, 1990.

* Snajpisto, snajpero: kaŝpafisto.

Poul Thorsen

Jen la unua publika elpaŝo de Gonçalo Neves sur la proza areno de nia beletro. Li ĝis nun publikigis (kune kun la tri hispanoj Liven Dek, Miguel Fernández kaj Georgo Kamaĉo) la poemaron Ibere libere (1993), kontribuis en pluraj esperantaj gazetoj kaj gvidis almenaŭ du lingvajn rubrikojn en la portugala asocia revuo Nia bulteno.

Plene pravas K. Piĉ en sia enkonduko al la rakontaro: "Neves, videble, havas sian propran personan stilon pli malpli ne kompareblan kun alies stilo". Tamen, ne pri unusola stilo temas, sed ja almenaŭ du diversajn manierojn masoni rakontojn oni povas detekti ĉe la juna portugala aŭtoro. En tri el la naŭ rakontoj, kiuj konsistigas Kompreni, rimarkindas, ke la enhavo malpli gravas ol la teknikismo, t.e., la aŭtora plezuro rafinite verki ĉiun alineon. Temas pri la unua (Vivaĉo) kaj la du lastaj rakontoj (Jasono, Inico). Komprenu ĝuste: ja bonas la enhavo, sed pli gravas la lingvaĵo. Ĉe ili, surprizo trafas la leganton: surprizas la teknika matureco en premiera proza verko, la solida kapablo elkonstrui kaj alrakonti historion, la imago-laborigaj aludoj, la priskriba elvokivo, la senmanka manipulado de la esperanta frazo... Juĝu mem per la jena fragmento el Vivaĉo:

"La grizeta ĉielo jam invitis la sunon kuŝen. Kaj tien ĝi vadas, fadas tra suplaj flokoj, post plia rolo hela. Ĝi nun radias oblikve, semas fulgon sur la metropolon, kie ekvelkas la bolo de ordinara labor-tempo. Ĉesis jam la flamo de ĉiutaga strebo salajra. Startis tamen, nepre sekve, freneza kuro formika. Multegoj hastas, forlase kontorojn, kaj devas ankoraŭ trahaki pasejon en trafikozaj stratoj, antaŭ ol trafi la dolĉon hejman, kie minacas gurdo mastruma, muĝoj najbaraj, infanoj kriĉaj, petolaj; edzinaj plendoj pri ŝvela vivkosto; edzaj ŝultrumo, indiferento, englito sofen, atendado - ĝis plenumo de l' virina devo kuireja -, help-rifuzo - preteksto de laciga deĵoro vira -; edzinaj grumbloj, edzaj riproĉoj; disputoj, kvereloj, malpaciĝoj, kiujn mildigos la konsolo de envulta televidilo." (p. 5)

Ĉi rakonto sukcese karikaturigas la grandurban vivon per subtilaj rimedoj. La aŭtoro forte troigas, tamen verŝajnece, ĉar li evitas ekscesojn, kiuj disrompus la rakonton pro metiistaj facilaj artifikoj. Enestas ofte bestigo, robotigo foja, kaj kurtaj frazoj por bildigi angore plenajn stratojn ozajn je aŭtoj kaj homoj.

Ĉi lasta trajto "kurtismo"- karakterizas ankaŭ la du finajn rakontojn Jasono kaj Inico. La unua aksas teme strangan intrigon, preskaŭ nuran anekdoton, pri maristoj kaj insulaninoj. Formo gravas: plurloke aperas metrikaj piedoj en Jasono, ekzemple:

"Ni miregis pro ĉi moro kaj la strango de l' reĝimo. Pli ni miris kiam venis la taĉmento amazona, postulema pri alkuplo kiel pago por la akvo. Mi elpaŝis kapitane kaj enketis voĉ-impone:

- Ĉu ne nutras vin laŭdeve ĉiapudaj viroj lokaj?" (p. 35-36) Same aperas poeziecaj konstruoj, kia "Ili frazis nialingve, da respondo donis iom" (p. 35). Ĉu por sugesti pri aliaj verkoj nialiteraturaj? Povus esti. Tamen, ni revenu a1 kurtismo. Parolas Neves:

"La kurtismon mi ne fondis sed ekprovis en la komenco de mia poeta kariero. Poemoj tipe kurtismaj aŭ kun kurtismaj spuroj troveblas en la kvaropa poemaro Ibere libere (...). La ĉefaj trajtoj de tiu tendenco difineblas jene, se citi la hispanan poeton Miguel Fernández: 'Versoj kurtaj sed koncepte densaj, senaj je sarkindaĵo - eĉ je verboj! - sed raketaj je sugestioj'.

Nu, en la proza tereno la kerno ĉi-stila senteblas same. Forestas balastoj, eĉ kunligaj vortoj kaj ripetaj gramatikiloj. La frazoj ĝenerale fluas haste kaj stakate. Subordigitaj propozicioj ne abundas. Sugestiemo ĉiam superoftas priskribemon." (paĝo 51).

Same Inico kurtismas - kaj belegas: sur iom pli ol unu paĝo sinsekvo de sugestoj kaj elvokoj priskribas la adoleskan eniron en la seksan misteron. Ĉefe ĉi-rakonte, la kurtismo de Neves pensigas pri la stilo de K. Piĉ. Ĉu subkonscie? La aŭtoro konfesas sian ŝuldon al W. Auld dise tra la finaj klarigoj pri la estiĝo kaj historio de ĉiu rakonto - klarigoj cetere tre bonvenaj por alkompreni la libron - sed eĉ ne unufoje menciiĝas eventualaj (rektaj) influoj de nia ĉeĥa klasikulo.

La ceteraj rakontoj ĉi-volumaj estas enhave kaj stile pli tradiciaj, kaj ĉiam lingve tre-tre zorgaj: ŝerca kreado de la homo laŭ mitologiaj kleoj (La afero), propaganda-movada satiro (Fakisto), scienc-fikciaĵo en kiu rolas ia esperanto (Ekskurso), kaj du alegorioj pri la Golfa Milito, jen pere de "gorila" socio (Gorilaĵo), jen dank' al modernigo de la Fedraj korvo kaj vulpo (Moderna fablo). Elstaras lingv(aĵ)e Inter gonoraloj, iela pastiĉo de la kvara ĉapitro de La infana raso, tamen ekstreme vortlude:

"- Kaj ne forgasu la rakotojn... - Ĉu vi insiestas pri tio?...

- Sandube! Ne forgasu la polemokon pri tiuj rakotoj. Ostis tre malfaĉile konfinki la popajlon kaj la porlamenton ke la rakotoj fikte neĉesas por defando de nia taŭritorio."

Mi tamen dubas, ĉu ĉiuj legantoj komprenos ĉiujn aludojn...

Dum la legado de Kompreni, evidentas, ke Neves trovas la flekseblan esperanton ludilo elĉerpebla kaj elĉerpinda. La aŭtoro saĝe kaj abunde ekspluatas la afektojn de la libera vort-ordo, la principon de sufiĉo kaj - certe - la kombineblojn afiksajn, sed samtempe li senkomplekse uzadas nian leksiko-trezoron. Foje min trafis la penso, ke frazoj, kia "En busaj ublietoj sardelas vastaj gregoj" (p. 5) aspektas eksperimentemaj kaj novismaj en esperanto, dum en la portugala, ekzemple, ili ŝajnus trotorditaj kaj eble iom pedantaj. Tamen, ĝuste tia estas la proza stilo de Neves, sonora, detalisma kaj ame polurita, foje rande de preciozismo.

En ĉi verko kuniĝas ekspermientemo, lingvo-ludado, karikaturoj, pastiĉoj, varieco kaj bona humoro. Jen sinsekvo de trafaj rakontoj, kies enhavo fakte ne tiom gravas, kiom la maniero priskribi kaj sugesti, la zorgo, la eleganto, la metio do. La verko de Neves legiĝas unuside, ĉar la aŭtoro kapablis kunmeti plurspican kaj tamen unuecan delicon por frando de la leganto, kiu simple ĝuas legi bonaĵon - kaj scias tion.

Antonio Valén

La novelaro Kompreni de la portugalo Gonçalo Neves, pli konata kiel poeto, enhavas naŭ mallongajn novelojn iom malsamajn laŭ stilo, temo kaj verka tekniko, tamen ĉiuj en pli-malpli densa, ellaborita lingvaĵo, kiu ofte postulas atentan, zorgan legadon kaj relegadon. Ke la noveloj estas verkitaj frue en la jaroj 1990-aj oni sentas interalie per tio, ke la unua Usona "Golf-milito" kontraŭ Irako rolas en triopo el ili.

La unue aperanta novelo, Vivaĉo, eble estas la plej grava de la kolekto. Ĝi prezentas la anoniman, lacigan, rutinan kaj maŝinecan vivon de ordinaraj dungitoj en moderna urbego. Tion la aŭtoro scenigas per lingvaĵo laŭa: densa, anhela, premata, kiu kvazaŭ forprenas la spiron de la leganto. Oni sentas sin enfermita en ia maŝina mondo stuporiga. Poste tamen aperas io kontraŭa, ia ribelemo, ia sopiro foren, sed... Nu, oni legu kaj eble komparu kun la propra robota vivo kaj propraj vanaj esperoj!

Sekvas noveletoj pli bagatelaj. Gorilaĵoj estas satiraĵo pri la jam menciita Bush'a milito, Fakistoj prisatiras sciencan preciozon kaj sufiĉe naive lanĉas Esperanton kiel mondosavan aferon. Ekskurso estas scienc-fikciaĵo pri ruinigita mondo - la nia - kie rolas mesaĝo en same ruinigita lingvaĵo, ia hiper-Piĉisma vorto-stako (al kiu la aŭtoro bonvole liveras Esperantan tradukon en postkomenta aldono).

Plue sekvas du eroj, kie rolas la "Golf-milito". Moderna fablo estas ĝuste tio, kion anoncas la titolo: modernigo de la antikva fablo pri korvo kaj vulpo, ne tre sprita, bedaŭrinde. Inter gonoraloj estas verketo, kie la temo kaj lingvo kunfandiĝis: en kripligita lingvaĵo Neves satiras pri la kripliga milito.

La afero estas sprita, plaĉa humuraĵo kun mitologia temo, la kreado de la homo, tamen en ironie modernigita formo. Ĝi estas lingve la plej facila el la naŭ noveloj, kaj konsistas plejparte el sprita dialogo inter Zeŭso, Afrodita kaj Hera. Ankaŭ Jasono havas mitan temon, kiel aludas la titolo, tamen enhave ĝi estas pli bagatela, laŭ mia opinio. Gravas eble ĝia stilo "kurtisma" laŭ la esprimo de la aŭtoro: "La maro litis gurde. Vastis sieĝe. Nia floso ŝakis vrake, rem-instige. Niaj korpoj nudis torse, roste puncis, elĉerpe klinaj. La muton hulan spitis mole remaj plaŭdoj de tri-kvar ankoraŭ movaj. Jam pluis longe ĉi torturo. Lante." (p. 35)

Fine Inico prezentas ĝuste enkondukon en la seksan vivon, en lingvaĵo preskaŭ same densa kiel en la antaŭa ero: "Jam trois la butonoj, fermaj valojn kaj pinaklojn." (p. 37)

Post 34 paĝoj da noveloj, sekvas 15 paĝoj da aŭtora postkomento. Iom malekvilibre, oni povus pensi. Tamen la klariga Aldone estas interesa, ĉar ĝi donas al ni bildon pri la aŭtoro, pri liaj intencoj kaj ideoj, pli klaran ol tiu, kiun eblas ricevi rekte el la noveloj. Tie ni ekscias krome, ke malgraŭ la certagrade eksperimenta stilo de la noveloj, ili gajnis aron da premioj en diversaj literaturaj konkursoj.

La novelaro de Neves nedubeble estas grava briketo en la konstruo de moderna Esperanta prozo, ĉefe kiom koncernas lingvon kaj stilon. Ne ĉio en ĝi estas ĉiurilate valora, tamen ĝi meritas grandan atenton kaj refojan legadon. Oni konsciu, ke ne temas pri facilaj distraj rakontoj, sed pri kurta prozo postulanta iom da peno. Ankaŭ ne malutilas dum la legado havi PIV-on je atingodistanco, kvankam la malfacilaĵon pli ofte kaŭzas denseco de la frazoj, ol strangaj vortoj. Tamen, por normale atenta kaj iom sperta parolanto de Esperanto, la novelaro Kompreni estas - kompreneble - komprenebla.

Sten Johansson

Jen naŭ rakontoj, tre malsamaj laŭ speco kaj, do, lingvaĵo. Vivaĉo priskribas bildige, sentige kaj eĉ flarige, per densega lingvaĵo, la urbegan trafikon en premhoro. Poste, iom abrupte, ĝi turniĝas en rakonton pri viro kiu volas, eĉ se nur unufoje, eskapi el la tutviva rutino. En Ekskurso, spacveturantoj trovas sur pereigita planedo tekston en nekonata lingvo. Inter gonoraloj estas kontraŭmilitista dialogo inter militistoj, inspirita de Auld. Plie vi trovos cinikan satiron pri la komenco de la Golfa milito; trafan satiran skeĉon pri sciencista kunveno; surprize modernigitan version de "korvo kaj vulpo"; plursignife sukan rakonton pri Zeŭso, kiu intencas krei homon (kaj pri la atendeblaj konsekvencoj por li mem); prozajn poemojn pri ŝipanaro sur bordo de lando amazona (laŭ Auld) kaj pri unua am-aventuro de liceano.

Aldoniĝas aŭtoraj komentoj ne nur pri la rakontoj, sed ankaŭ pri la malsama akcepto kiun la manuskripto renkontis ĉe diversaj eldonejoj.

Neves uzas Esperanton bildige kaj vivece, foje efektece, laŭ ĝiaj propra strukturo kaj interna dinamiko. Li do ne apartenas al tiuj famuloj kiuj fakte neniam alproprigis la lingvon kaj tial mem inventas ĉiuspecajn aferojn. (Li eĉ satiras pri ties kvazaŭ-Esperanto.) Li ne aŭtomate preferas unuradikaĵojn, sed ekspluatas ankaŭ la vortkonstruajn kapablojn de Esperanto. Tamen la stilo de Neves ja necesigas multajn radikojn ne ĉiutage renkontatajn – kvankam ĉiam PIV-ajn. La t.n. literaturajn sinonimojn (PIV-aĵojn facile anstataŭigeblajn per pli kutima vorto) li pli ŝpareme uzas en la malpli poeziecaj tekstoj. Sekvinda ekzemplo! La akuzativo aperas amase, en ĉiuj siaj roloj (ankaŭ post adjektivoj kaj adverboj). La senco de liaj -ut- kaj -unt- estas evidenta por tiuj kiuj sentas la signifon de verbo-sufiksoj. Li tamen evitas -ant-, fid(ant)e la agan forton de la verbo-radikoj; ne ĉiam prave.

Ĉi tiun libreton aĉetu ĉefe se vi havas PIV kaj se vi regas la akuzativon! Alie, ĝuu la rakontojn – eble post iom da deĉifrado. Kaj legu ilin por vivigi PIV-vortojn, por decidi ĉu kaj kiam vi mem uzos tiujn. Kaj kiom vi uzos … por eviti la sorton de la lingvo en Ekskurso.

Wouter F. Pilger