|
Koploj kaj filandroj
|
|
Kiom da bono aŭguras tia nehaltigebla kreivo! |  |
La titolo de la nova poemaro de Jorge Camacho vekas penson pri kontrastoj, unuflanke fiksitaj formoj, aliflanke ŝvebantaj fadenoj. Sed, kiel kutime, kontrastoj ne ekskludas dialogon, kiu eventuale kondukas al akceptebla ekvilibro. Kaj fakte tiel okazas pri la aluditaj kontrastoj, ili frontas unu la alian en "dialektika sintezo", kiel diras Miguel Fernández en sia postparolo. Legado kaj relegado de la poemaro konfirmas ĝian tutaĵan karakteron, ke ĝin ja konsistigas "esprimaj variantoj de unu sola fasko da zorgoj" (Fernández).
La nova poemlibro de Jorge Camacho daŭre kaj forte atestas lian severan postulon pri konciza esprimo, forma kaj vortelekta. La efikon de tiu postulo klare rivelis lia lasta poemaro Eklipsas, i.a. liaj japaneskaj poemoj, kaj ankoraŭ pli la nuna, kie la hispana koplo fariĝas instigilo al koncizo kun siaj du aŭ tri oksilabaj versoj, kie asonanco ludas rolon:
La juliajn ambiciojn
erodis septembra frisko.
Nur tiam vi ekkomprenos
ajnan konsilon: lerninte
ĝin mem per la propra sperto.
(Koploj 26, 13)
La poeto prologas sian poemaron per traktaĵo, Invit’ al asonanco, t.e. vokalrimo kun malsamaj konsonantoj (kiel i – i kaj e – e en la supraj ekzemploj). Tia rimo estas evidente pli subtila ol kunrimo de konsonantoj post diferencaj vokaloj kiel en la antikva islanda poezio (ekzemple en – un, ar – ir, ne plu aplikata krom en okazaj imitoj de la koncerna antikva versformo). Camacho detale priskribas la evoluon de la koplo kaj finas sian traktaĵon kun la anonco, ke en lia nuna poemaro "vokalrimoj kaj koploj aperas ne hazarde aŭ pretervole, sed kvazaŭ obee al poezia programo, tamen kiel natura frukto de la ĉi-supre rakontita evoluo". Tiu atentigo kaj apliko de tiu versarta rimedo estas bonvena kaj espereble havos sian subtilan influon sur la Esperantan poezion.
Miguel Fernández nomas la koplojn "popolatendencaj" kaj ligas ilian karakteron al ludo kaj leĝero. Mi ne povas ne vidi ĉi tie paralelon kun la islanda staka, kvarlinia versformo ankoraŭ tre populara en Islando. Io simila eble ankoraŭ validas pri la hajko en Japanio. Koncerne la filandrojn diversaj flankoj imageblas: fajnaj kunligoj de asonancaj vokaloj, subitaj imagoj elvokitaj de trovita rimo, ŝvebantaj saltoj inter malkongruaj ideoj; laŭ islanda popolkredo filandraj araneaĵoj kovrantaj la teron grizvuale en la aŭtuno aŭguras severan vintron. En Romanco pri la gripa grupo la poeto konsideras la homvivan tempon, misaŭguron, pliaĝiĝon; rifuzante respondi la demandon: "Kien ni vojos?", li invitas al "festeno sen reguloj", spitante la neeviteblon:
Sed mi ĉesu anticipi
antaŭsignojn de kaduko.
Dume, ni dancu kaj kantu
plenvoĉe, per ambaŭ pulmoj.
Filandroj facile kuniĝas en retojn, la citita Romanco pri la gripa grupo estas unu el kelkaj longaj poemoj, kiuj konstruiĝas kiel retoj de fadenoj, kunligitaj por formi sinsekvon de konkretaj detaloj kaj pensvekaj vidpunktoj. Tia poemo estas ekzemple La lasta flugo, kiu estas rakonto pri flugvojaĝo, eble en proksima estonteco, ekde leviĝo ĝis alteriĝo, kun akompanaj observoj kaj pensoj. Ĉio ŝajnas normala, sed krizo jam minacas, elĉerpiĝo de la teraj provizoj de nafto:
La pordo jam fermiĝas. Neniu pasaĝero
konscias la unikan lastecon de l’ momento
dum la stevardoj rutinas ordonojn, instrukciojn,
por flugo plej agrabla, trankvila kaj sekura.
...
Ĉu morgaŭ, ĉu samtempe kun ĉi tiu lasta flugo,
el la ĉefurbo venos dekreto rezervanta
por ŝtatprioritatoj la lastajn petrollitrojn ...
...
Mutiĝis la motoro. La homoj subeniras
lacaj sur la ŝtuparoj al la tera stabilo.
Piloto kaj stevardoj elŝipas lastaloke.
La pordo jam fermiĝas. Neniu pasaĝer’.
La plej longa poemo, Blanka gazalo pri Gazao, tamen ne apartenas al tiu kategorio, ĝia indigna seriozo estas trans ĉia trankvila kunplekto de rakonto kaj meditado, ĝi estas samtempe celtrafa kritiko kaj kondamno de krimoj kaj krueloj surbaze de aktualaj okazoj, kaj vasta, tamen detala, superrigardo pri stulteco kaj perforto politika kaj religia en la historio de la homaro. Malgraŭ la longeco de la poemo ĝia impeto estas tiom energia, ke ĝi firmtenas la leganton ĝis la fino. La poemo estas unika en la Esperanta poezio, kaj konsiderante la cirkonstancojn mi emas ankaŭ aserti ĝian unikecon en la aktuala eŭropa poezio. La poemo finiĝas per transmovo de la teroro de Guernica al Gazao:
Ĉu konata
vizio? Jes. Ĝin pentris jam
Pikaso en 1937, sed nun, ĉi tiam
la taŭro bovas aŭ bovinas, agonia;
ĉevalas magra azen’, splite krucumita;
sub la beton’ kaj brikoj stumpe fridas familio;
kadavroj polvaj en kaj ekster uniformo; pli ol tricent
infanoj (teroristoj untaj) kun mitrajla sankt-oleo; hospitaloj,
moske’, lernej’ ruinaj; bombon en tombejon;
la ministrejojn for. Nur mil murditoj
por ia falsa interpac’ labila,
dum daŭros neflekseble la sieĝo
kun rabaj mapoj, muroj, militleĝo
kaj, sur la tankoj, la davida stelo.
Mi jam menciis la postparolon de Miguel Fernández. Tiu verkaĵo sur 24 paĝoj estas fakte eksterordinara, ĉar ĝi estas samtempe inĝeniaj interpretoj de multaj el la plej koncizaj poemoj de la libro kaj fidinda instruado pri metodo legi poemojn kreive. Li tamen emfazas, ke liaj interpretoj estas nepre personaj kaj ecigitaj de lia ŝato de la kolekto. Tiel li instigas la legantojn legi poemojn, eble unuavide enigmajn, kun malfermita menso kaj fido al propra interpreta kreivo. Mallonge, poemo finfine estas komuna kreaĵo de poeto kaj leganto, kvankam diversgrade laŭ materialo kaj cirkonstancoj. Post sia interpreto de unu poemo Fernández aldonas: "Aŭ eble ne tielas", tiel substrekante, ke alia leganto eble alie interpretus.
Camacho ne emas esprimi sin sentimentale, la vorton "koro" mi ne trovis en liaj poemoj, eble mi tamen ĝin pretervidis. Sed trajton de nostalgio oni povas konstati en jena poemo, tamen sen sentimentalo, tion garantias la precize objektiva priskribo de la koncerna observo:
Tie vi staris, pasero,
sur la palisaro dividanta la kafejan terason
disde la deklivo lagen.
Vi pepis apud mia tablo,
en atendo eble de kukeroj
aŭ sukerkristaletoj.
Ĉi tie ni sidis,
tiom proksimaj unu al la alia,
vidante la posttagmezon pasi ĉe la lago de Töölö.
(La pasero)
Ne eblas en mallonga recenzo doni sufiĉe indan prezenton de tiu nova poemaro de Jorge Camacho. Por tio taŭgas nur detala, profunda studajo. Feliĉe ni jam havas tian en la postparolo de Miguel Fernández. Kvar poemaroj en ses jaroj pravigas citon de la fina frazo de lia postparolo: "Kiom da bono aŭguras tia nehaltigebla kreivo!"
Baldur Ragnarsson
Ĉi poemaron legi - ĉu frivola tempokupo? |  |
Camacho estas aŭtoro kiu movas ion. Naskita poeto, purrasa, li fojfoje montriĝas vera vort-(al)ĥemiisto. Spontane li mobiliziĝas de aktualaĵoj, precipe dramaj eventoj kaj specife la homkaŭzataj. Siavice li mobilizas aliajn, unualoke recenzantojn kaj poezi-kolegojn. Junule tratrempita en Esperanto, vojaĝema kaj jam vojaĝoza, krome imagiva kaj sentiva, li verkas per sagaca, ege akra menso. Post lia partopreno en Ibere libere, ĉi tiu Koploj kaj filandroj estas la kvara poemaro tute propra; denove en nigra kovrilo same kiel Celakantoj, Saturno, kaj Eklipsas. La filandroj, strekitaj sur la kovrilo, estas verdaj, kaj ilin produktas (amuze) eteta verda araneo (kiun mi ne tuj rimarkis). Troveblas en ĉi libro, krom blankaj kaj liberaj, ankaŭ rimitaj versoj, pleje diversformaj versaĵetoj asonancaj. Estas koploj, limerikoj, filandroj, gregerioj kaj unuversoj, sed ne mankas longaj senrimaj poemoj, ŝercpoemoj (sensenca poezio), kaj prozpoemoj. Filandroj? kelkaj similas al specimenoj de modere konkreta poezio (grafika, bildeca poezio; alilande ankaŭ nomata emblemeca angle, aŭ vida germane).
Camacho enkondukas sian novan poemaron per Invit' al asonanco, pledante por vokalrimoj, tipe hispana tradiciaĵo; persistante sur nova vojo. Ja sur tiu fundamento prozodia apogas sin la tuta poemaro. Per ĝi, insistante pri tiu 'natura' poezia evoluo, li faras instigan eksperimenton. Li vivas poete, verkas poege. Multe.
La ofte survoja poeto trovas tempon por pensi pri la hodiaŭa mondo; tiel La lasta flugo aludas la energi-problemon. Kaj la novaĵoj raportas pri diverslandaj situacioj, kiuj inspiras lin, interalie en en Afriko. Unu fojon, en Dum longe for, poemo pri inundanta uragano, ni trovas iom solecan aliteracion: "vidas vojojn kaj vivojn vanui sub la fluo".
Disonanco, kvazaŭsoneto nefinita, temanta pri l' kontrasto de la olimpikoj kaj bombobataloj, finiĝas en maniero kiu subite tiel forte streĉas la tepidan konsenton al akuta jesemo ke la emocia kordo krevas. Strange, ĝuste tiu interparentezo, ŝajne tute akcesora diro, tiel akre trafas kaj traŝiras la koron. Iel ĝi bruske vekas, rekonsciigas nin. Tio nepre apoteoze fortigas la enhavon.
La koploj esprimas nur ekpenson, efemeran kiel eklipso, aŭ prefere: kiel fulmo; kvazaŭ reflektoro momente prilumas evidentan pravaĵon: numeroj 6, 8, 12, 13, 14, 15 (bela aliteracio: "didelfoj, dafnoj, delfenoj, / sorikoj, spikoj kaj ŝarkoj"; Ĉu la tiel nomata absurdeco de la ekzistado akordas kun la miraklo de la evoluo?), 17, 21, 22, 25, 26, 29, 30 (meditindaĵo), 33. Legeblas ankaŭ La dilemo:
En ĉiu hom insidas la dilemo
enradikiĝi, tamen disradii.
Ho mikso de stabilo kaj flugemo!
kiu parafrazas jenan strofon de Reto Rossetti:
En ĉiu homo brulas la dilemo
sin apartigi, tamen aparteni.
Ho mikso de izolo kaj gregemo!
Vortoj estas primeditenda penskolekto. Revokon de momento aŭ loko en la memoron ni trovas interalie en La pasero.
Arto poetika estas lerte bela, longa, rimita poemo pri moderna poezio; arto poezia, male, montras vidpunkton personan, interesan penson, preferon. Mi volonte koncedas al ĝi pravon; sed miaopinie, tamen, iuj poemoj ja estas kaj restas vere netradukeblaj. Sed estas certe praveco ankaŭ en koplo 29:
De parnasaj rimoj, strofoj,
malfacilas liberiĝi,
kiel de potencaj drogoj.
Ie tamen devas esti limo, limo kiu poezion dividas disde prozo; svaga limo, malfacile difinebla, sed limo. Povas esti poezio en prozo, tamen finfine, ĉu La luno, krom la komenca kaj la lasta frazo, kiuj estas preskaŭ la sama, entute estas poezio? Cetere, ĉarma poemeto, tiu tradukita de Fernández (p. 142), sed ĉu iu iam realigis la eksperimenton proponatan en ĝi? Kaj kion li/ŝi rezultigis? Kia poezio estis?
Prozpoemoj estas ankaŭ Nia patro, Hrojno, Fiŝo, La revo de l' vikingoj, Transebrio kaj La sovaĝulo.
Movadaj poemoj ne mankas: jen Romanco pri Esperantujo, asonanca, kaj En vespera horo (pri niaj poetoj), rimita. Mirigas: ĝi mencias la poetinon Ungar, unupoemaran, sed ne la elstaran kaj similtalentan poeton Giŝpling, jam kvarlibran.
Pluraj poemoj estas titole direktitaj al iu alia poeto kaj reatentigas pri fakto aŭ atingo de nia kulturo. En Al Nicola Ruggiero Camacho avertas junan poeton per siaj propraj vivospertoj. En ĝi tri vortoj hungarino, Finnujo, Tajvano sufiĉas por resumi kaj rememorigi pri liaj ĝisnunaj amoj. La dupaĝa poemo Romanco pri la gripa grupo, asonanca, simile aludas pasean kaj postan spertadon de la vivo. Jen kelkaj versoj:
Karajn bebojn hodiaŭajn
vivospertoj mem instruos
pli decide kaj konvinke
ol mentoroj kaj guruoj.
La saman temon ni jam renkontis en koploj 13 kaj 33. En la poemo krome sonas eĥo de Vidpunktoj (en Eklipsas): "Notu bone, junuloj: vi ne estas la futuro."
Satiri estas ĉevaleto de Camacho, sed kelkaj poemetoj pri la Civito kaj ties inciatinto neniel povus atingi la artan nivelon de La Majstro kaj Martinelli.
Postebrio pensigas ne sole (laŭforme) pri Ebrio de Auld, sed (laŭenhave) ankaŭ pri ties Postebrio (Humoroj); ĉar estas ne nur la homa humoro, sed ankaŭ la ĥaosa stato en kiu postrestas la ĉambro: post ajna 'diboĉo' kaj 'malŝparo' restas 'fatraso, ruboj kaj soifego'.
Ni renkontas la vortludeman Camacho en Rutino, diversskeme rimita, kaj la puzliston ni rekonas en La nokto, rimarkinda poemo pro la alegoria enhavo kaj, pluse, pro la fascinaj rimoj, bazitaj sur la konsonantoj g kaj kt, donantaj rimvortojn kvazaŭ ĥemiisto kombinis atomojn por formi parencajn molekulojn el iu karbona derivaĵovico. Alia alegoria, sed asonanca poemo estas La sav-armeo.
La sociale engaĝita Camacho aŭdigas sin denove en kiom ĝene (pri vivkontrastoj en la mondo), sed precipe en la pli ol sespaĝa Blanka gazalo pri Gazao. Ĝi montras la aŭdacan starpunkton de la aŭtoro. La ĉiam aktuala konflikto estas eĉ pli tia post la ĵusa masakro israelkulpa. La poemo riĉas je aliteracio: kompleze al kaprico; pretekstaj pratekstoj; konvinkaj venkoj; ekstermetaforaj ekstermejoj; krusto, karapac', kiraso; gruntajn enmigruntojn; la komplice plata kaj pilata kristismo.
Longa (24-paĝa) esea postparolo de Miguel Fernández prikomentas kaj pliklarigas la poezion de Camacho. Fine sekvas Notoj kaj Kie kaj kiam (lokoj kaj datoj de l' verkado).
Legi poemaron de Camacho ne estas frivola ago, nek nura eskapismo. Leganto tamen havu ian intereson pri poezio entute kaj ĝenerale, ĉar gravas ĉi tie teoriaj aspektoj de strofoformoj kaj rimspecoj, de versaj blanko kaj libero. Sed ankaŭ enhave ĉi tiu kolekto estas nutra.
Notoj
gregerio: ĝenro de la hispana literaturo kreita de Ramón Gómez de la Serna (1888-1963) kaj konsistanta el tre kurta teksto, plej ofte unufraza, kun ia observo pri la realo, en stilo samtempe humura, inĝenia kaj metafora.
stabilo: stabileco (laŭ NPIV, stabilo estus nur aŭ unuavice "speco de skulptaĵo, kiu staras sur firma bazo, sed kies kelkaj elementoj moviĝas laŭ la aerfluoj").
hrojno: (el la islanda "hraun", prononcata proksimume kiel [hröjn]) solidiĝinta, petriĝinta aŭ ŝtoniĝinta lafo. hrojnejo: grandega maso de lafo fluinta sur flanko de vulkano kaj poste hrojniĝinta.