|
La princo ĉe la hunoj
|
|
Brile pri la hunoj |  februaro 2013 |
La plej taŭgaj recenzoj estas tiuj unuvortaj aŭ unufrazaj. Ili devus esti trafaj kaj koncizaj, sed antaŭ ĉio legigaj. Ili devus pinĉi la scivolemon de la legonto sed ankaŭ doni ĝustan pritakson de la libro. Ĉiuj aliaj vortoj tiam estus superfluaj. Jen do unuvorta recenzo mia: Brila!
Se tio ne sufiĉus por la skeptika legunto mi pluus: streĉa, kapta, lerniga, noveca, leginda, lingve elstara, klasiknivela. Ne, ne. Mi ne deziras nur malavari komplimentojn, sed ja volas doni al tiu ĉi libro la lokon kiun ĝi meritas en nia literaturo. Kaj tiu loko ieas pinte, miaopinie. Ĝi estas unu el la plej bonaj libroj kiujn mi legis en Esperanto. La sola serioza kritiko estus ke ĝi vere dikas, ja 620-paĝa ĝi estas, kaj ke ĝi tiom streĉas ke mi ne povis ellasi ĝin dum la legado. Do, vi estis avertita, kara legonto! Ne plendu poste pri la noktoj sendormaj.
Nu, ja mi eble ne estas la plej objektiva recenzisto, kaj certe ne specialisto pri la literaturscienco aŭ literatura kritiko. Sekve mi taksas kiel amatoro – do originvorte, kiel amanto – amanto de literaturo kaj de la lingvo. Kaj trie ja, jen kial ne objektiva mi estas, ĉar hunamanto. Kio do estas hunamanto, aŭ se pli bone diri, huninteresato aŭ hunobsedito?
Laŭ mia opinio tio povas esti nur iu kiu naskiĝis kaj kreskis en la Panonia Ebenaĵo, kie siatempe brulis la kampadfajroj de Atilo la Huno kaj de liaj armeoj. Mi naskiĝis ne tro malproksime de la hungara landlimo, ĉe la kroata flanko de la rivero Dravo, sed ni kreskis kun la samaj admiro kaj obsedo pri la mistika huno, kiel niaj hungariaj najbaroj. La persono de Atilo kaj lia popolo tiom influis la eŭropan historion, ke multaj aliaj interesiĝis pri la temo, ne nur la panonianoj. En la hungara, kroata aŭ transilvania popola mitologio tio certe ludas gravan rolon: ja ili estas la heredantoj de tiu geografia kaj historia spaco. Sed la hunoj lasis spurojn neforviŝeblajn ankaŭ en Italio, Francio kaj Germanio, kaj plurloke alilande – de Ĉinio kaj Mezazio ĝis Mezoriento kaj la Okcidenta Eŭropo, de Pireneoj ĝis Kolonjo, kaj reire al la hejma Panonio kaj Bizantio.
Sed pri kio mi parolas? Pri tiuj hunoj eĉ ne vorto skribitas en tiu ĉi libro, historia romano pri ili. Ne tiom banala ĝi estas, ĉar pri tiuj panoniaj hunoj estas jam tiom multe skribita kaj konata. Sed de kie tiuj hunoj venis? Kie ili vivis antaŭe? Kiel ili evoluis? Malmulto sciatas pri tio. Tamen ankaŭ tio ne plene veras: malmulto ja konatas en la eŭropaj (legu: la okcidenteŭropaj) fontoj. Kaj ja, la okcidenteŭropanoj estas tiaj: kio ne estas ilia propra, tio ne estas historio entute. Ili tro facile asertas ke ekz. la Romia Imperio estis la plej granda en la mondo kaj en la historio, kvankam eĉ Ruslando aŭ Kanado estas pli grandaj ol tio, kvankam la huna, mongola, ĉina, hindaj aŭ arabaj regnoj pli grandis kaj elstaris. Sed tio jam estas alia temo.
Ĉiukaze, oni scias ke la hunoj devenas el la stepoj laŭlonge de la nordaj limoj de la regno ĉina. Ĝuste pro iliaj ĝenaj ensaltoj la ĉinaj imperiestroj konstruigis la faman ĉinan muron 5 000-kilometran, ĉar por tiu facilmova rajdista popolo, aliancita kun multaj aliaj stepaj rajdistaj nacioj, la distancoj ne multon signifis.
Kiam mi mem staris sur la Granda Muro en 2003, mi rigardis al la okcidento, direkte al mia lando kaj pensis pri tio kiajn konsenkvencojn la konstruo de la muro havis por la historio de Azio kaj Eŭropo. Mi vidis la enormajn rajdsvarmojn hunajn, kiuj haltis kun siaj ĉevaloj antaŭ la murego, mirgapaj kaj perpleksigitaj. “Nu, en Ĉinion ne eblas! Do, ni turnu la ĉevalojn okcidenten kaj vidu, kio estas tie por ni.” Kaj jen, post iom da tempo ili jam rajdis en Panonio, puŝis la gotojn suden kaj okcidenten, trakirlis slavojn kaj ĝermanojn, kaj kaŭzis kompletan renverson de lʼ ordo en la tuta Romia Eŭropo kaj Centra Azio. Ĉio ja pro tiu damna muro! Tiom la historio estas interkonektita: iom da masonado en Ĉinio, kaj iom poste oni sentas la sekvojn 10 000 kilometrojn pli okcidente, profunde en Eŭropo. La ĉinoj eble eĉ ne sciis kion ili faris al ni eŭropanoj per tiu muro. Kaj la eŭropanoj tute ne konscias kiom la orientaj stepoj influis ilian propran historion. Granda temo, ververe.
Sed kion ni scias do pri la plej frua historio de la hunoj el tiu periodo antaŭ ol ili aperis en Eŭropo? Praktike nenion, kvankam, kiel dirite, estas iom da informoj en la aziaj fontoj, ĉefe ĉinaj kaj mongolaj, hindaj kaj persaj.
Pri tio ja temas tiu ĉi libro. Ĝi estas historia romano pri tiu periodo de la hunaj pasinteco kaj kulturo. Antaŭ ol eklegi estus do utile scii iom pri la fono. Sed eĉ sen tio la romano estas leginda. Kvankam ĝi ne havas pretendojn historiecajn, la informoj en ĝi ne estas suĉitaj el la etfingro. Plejparte ili kongruas kun tio kion ni ja vere scias pri la prahunoj, do la hunoj antaŭ ol ili aperis en Eŭropo, kiam ili vivis apud la ĉinoj. Se vi do volas scii kiel aspektis la socio kaj kulturo de iu rajdista stepa popolo, jen la okazo. La okcidenta kulturmodelo plejparte ignoras la kulturojn kiuj ne konstruas aŭ ne skribas, kvazaŭ ili ne estus kulturoj. Tiu ĉi libro korektas tiun maljustaĵon. Krome ĝi estas streĉa, plena je okazaĵoj, mirindaj personecoj, amaventuroj, enviindaj amikecoj, respekto al spirito kaj kulturo, sed ne mankas en ĝi ankaŭ politikaj intrigoj. Bonegaj amorscenoj randas je pornografio, oni preskaŭ kunfikas legante. La aŭtoro ne ĝeniĝas pri uzo de vortoj kiujn pruduloj konsiderus maldecaj – en tiaj scenoj oni kacas kaj piĉas abunde, oni likas kaj fikas – sed neniam vulgaras. Ĉio ja estas afero de la ĝusta kunteksto kaj sento pri mezuro. Kaj tio ne mankas ĉe de Zilah.
Lia stilo estas zorga kaj bela, liaj lingvaj elektoj konscie pripensitaj kaj argumentitaj: ekz. la uzo de ci kaj vi en la huna kunteksto. Preseraroj kaj lingvaj malglataĵoj praktike ne estas. Zorge preparita eldonaĵo, vere. Kaj, la motivo mem estas bela: la ĉina princo fuĝas al la hunoj, ĉar en lia lando okazis renverso de povo, rezulte de kio oni persekutas klerulojn kaj bruligas librojn. Helpe de la hunoj li volas reordigi la aferojn en sia lando. Sed unue li devas organizi la hunojn mem kaj solvi la problemon de neunueco de la hunaj triboj. Kvankam abundas belegaj militscenoj kaj vireskaj bataloj, finfine la tuta afero estas por defendi la regon ne de glavo sed de libro kaj spirito.
Unu el la aferoj kiuj iom desapontis min, estis la finaj ĉapitroj. La afero subite solviĝas tro rapide, kvazaǔ la rakontisto jam laciĝis. Do, la ritmo iom falas. Sed ja ne estas facile teni ĝin sur 600 paĝoj! Tamen ĉiu el la paĝoj estas ja enda kaj inda je lego. Unu el la libroj kiujn oni devus urĝe translingvigi. Estas privilegio sed ankaŭ maljustaĵo ke nur esperantistoj povas legi ĝin nun. Estus brile vidi filmon bazitan sur tiu libro aŭ (eble pli realisme?) legi la libron numero du en la sama serio… Nikola Rašić
Se tio ne sufiĉus por la skeptika legunto mi pluus: streĉa, kapta, lerniga, noveca, leginda, lingve elstara, klasiknivela. Ne, ne. Mi ne deziras nur malavari komplimentojn, sed ja volas doni al tiu ĉi libro la lokon kiun ĝi meritas en nia literaturo. Kaj tiu loko ieas pinte, miaopinie. Ĝi estas unu el la plej bonaj libroj kiujn mi legis en Esperanto. La sola serioza kritiko estus ke ĝi vere dikas, ja 620-paĝa ĝi estas, kaj ke ĝi tiom streĉas ke mi ne povis ellasi ĝin dum la legado. Do, vi estis avertita, kara legonto! Ne plendu poste pri la noktoj sendormaj.
Nu, ja mi eble ne estas la plej objektiva recenzisto, kaj certe ne specialisto pri la literaturscienco aŭ literatura kritiko. Sekve mi taksas kiel amatoro – do originvorte, kiel amanto – amanto de literaturo kaj de la lingvo. Kaj trie ja, jen kial ne objektiva mi estas, ĉar hunamanto. Kio do estas hunamanto, aŭ se pli bone diri, huninteresato aŭ hunobsedito?
Laŭ mia opinio tio povas esti nur iu kiu naskiĝis kaj kreskis en la Panonia Ebenaĵo, kie siatempe brulis la kampadfajroj de Atilo la Huno kaj de liaj armeoj. Mi naskiĝis ne tro malproksime de la hungara landlimo, ĉe la kroata flanko de la rivero Dravo, sed ni kreskis kun la samaj admiro kaj obsedo pri la mistika huno, kiel niaj hungariaj najbaroj. La persono de Atilo kaj lia popolo tiom influis la eŭropan historion, ke multaj aliaj interesiĝis pri la temo, ne nur la panonianoj. En la hungara, kroata aŭ transilvania popola mitologio tio certe ludas gravan rolon: ja ili estas la heredantoj de tiu geografia kaj historia spaco. Sed la hunoj lasis spurojn neforviŝeblajn ankaŭ en Italio, Francio kaj Germanio, kaj plurloke alilande – de Ĉinio kaj Mezazio ĝis Mezoriento kaj la Okcidenta Eŭropo, de Pireneoj ĝis Kolonjo, kaj reire al la hejma Panonio kaj Bizantio.
Sed pri kio mi parolas? Pri tiuj hunoj eĉ ne vorto skribitas en tiu ĉi libro, historia romano pri ili. Ne tiom banala ĝi estas, ĉar pri tiuj panoniaj hunoj estas jam tiom multe skribita kaj konata. Sed de kie tiuj hunoj venis? Kie ili vivis antaŭe? Kiel ili evoluis? Malmulto sciatas pri tio. Tamen ankaŭ tio ne plene veras: malmulto ja konatas en la eŭropaj (legu: la okcidenteŭropaj) fontoj. Kaj ja, la okcidenteŭropanoj estas tiaj: kio ne estas ilia propra, tio ne estas historio entute. Ili tro facile asertas ke ekz. la Romia Imperio estis la plej granda en la mondo kaj en la historio, kvankam eĉ Ruslando aŭ Kanado estas pli grandaj ol tio, kvankam la huna, mongola, ĉina, hindaj aŭ arabaj regnoj pli grandis kaj elstaris. Sed tio jam estas alia temo.
Ĉiukaze, oni scias ke la hunoj devenas el la stepoj laŭlonge de la nordaj limoj de la regno ĉina. Ĝuste pro iliaj ĝenaj ensaltoj la ĉinaj imperiestroj konstruigis la faman ĉinan muron 5 000-kilometran, ĉar por tiu facilmova rajdista popolo, aliancita kun multaj aliaj stepaj rajdistaj nacioj, la distancoj ne multon signifis.
Kiam mi mem staris sur la Granda Muro en 2003, mi rigardis al la okcidento, direkte al mia lando kaj pensis pri tio kiajn konsenkvencojn la konstruo de la muro havis por la historio de Azio kaj Eŭropo. Mi vidis la enormajn rajdsvarmojn hunajn, kiuj haltis kun siaj ĉevaloj antaŭ la murego, mirgapaj kaj perpleksigitaj. “Nu, en Ĉinion ne eblas! Do, ni turnu la ĉevalojn okcidenten kaj vidu, kio estas tie por ni.” Kaj jen, post iom da tempo ili jam rajdis en Panonio, puŝis la gotojn suden kaj okcidenten, trakirlis slavojn kaj ĝermanojn, kaj kaŭzis kompletan renverson de lʼ ordo en la tuta Romia Eŭropo kaj Centra Azio. Ĉio ja pro tiu damna muro! Tiom la historio estas interkonektita: iom da masonado en Ĉinio, kaj iom poste oni sentas la sekvojn 10 000 kilometrojn pli okcidente, profunde en Eŭropo. La ĉinoj eble eĉ ne sciis kion ili faris al ni eŭropanoj per tiu muro. Kaj la eŭropanoj tute ne konscias kiom la orientaj stepoj influis ilian propran historion. Granda temo, ververe.
Sed kion ni scias do pri la plej frua historio de la hunoj el tiu periodo antaŭ ol ili aperis en Eŭropo? Praktike nenion, kvankam, kiel dirite, estas iom da informoj en la aziaj fontoj, ĉefe ĉinaj kaj mongolaj, hindaj kaj persaj.
Pri tio ja temas tiu ĉi libro. Ĝi estas historia romano pri tiu periodo de la hunaj pasinteco kaj kulturo. Antaŭ ol eklegi estus do utile scii iom pri la fono. Sed eĉ sen tio la romano estas leginda. Kvankam ĝi ne havas pretendojn historiecajn, la informoj en ĝi ne estas suĉitaj el la etfingro. Plejparte ili kongruas kun tio kion ni ja vere scias pri la prahunoj, do la hunoj antaŭ ol ili aperis en Eŭropo, kiam ili vivis apud la ĉinoj. Se vi do volas scii kiel aspektis la socio kaj kulturo de iu rajdista stepa popolo, jen la okazo. La okcidenta kulturmodelo plejparte ignoras la kulturojn kiuj ne konstruas aŭ ne skribas, kvazaŭ ili ne estus kulturoj. Tiu ĉi libro korektas tiun maljustaĵon. Krome ĝi estas streĉa, plena je okazaĵoj, mirindaj personecoj, amaventuroj, enviindaj amikecoj, respekto al spirito kaj kulturo, sed ne mankas en ĝi ankaŭ politikaj intrigoj. Bonegaj amorscenoj randas je pornografio, oni preskaŭ kunfikas legante. La aŭtoro ne ĝeniĝas pri uzo de vortoj kiujn pruduloj konsiderus maldecaj – en tiaj scenoj oni kacas kaj piĉas abunde, oni likas kaj fikas – sed neniam vulgaras. Ĉio ja estas afero de la ĝusta kunteksto kaj sento pri mezuro. Kaj tio ne mankas ĉe de Zilah.
Lia stilo estas zorga kaj bela, liaj lingvaj elektoj konscie pripensitaj kaj argumentitaj: ekz. la uzo de ci kaj vi en la huna kunteksto. Preseraroj kaj lingvaj malglataĵoj praktike ne estas. Zorge preparita eldonaĵo, vere. Kaj, la motivo mem estas bela: la ĉina princo fuĝas al la hunoj, ĉar en lia lando okazis renverso de povo, rezulte de kio oni persekutas klerulojn kaj bruligas librojn. Helpe de la hunoj li volas reordigi la aferojn en sia lando. Sed unue li devas organizi la hunojn mem kaj solvi la problemon de neunueco de la hunaj triboj. Kvankam abundas belegaj militscenoj kaj vireskaj bataloj, finfine la tuta afero estas por defendi la regon ne de glavo sed de libro kaj spirito.
Unu el la aferoj kiuj iom desapontis min, estis la finaj ĉapitroj. La afero subite solviĝas tro rapide, kvazaǔ la rakontisto jam laciĝis. Do, la ritmo iom falas. Sed ja ne estas facile teni ĝin sur 600 paĝoj! Tamen ĉiu el la paĝoj estas ja enda kaj inda je lego. Unu el la libroj kiujn oni devus urĝe translingvigi. Estas privilegio sed ankaŭ maljustaĵo ke nur esperantistoj povas legi ĝin nun. Estus brile vidi filmon bazitan sur tiu libro aŭ (eble pli realisme?) legi la libron numero du en la sama serio… Nikola Rašić
Nikola Rašić
"Hunoj", historio kaj hungara turanismo |  17 |
Robin Iversen Rönnlund
Nemo propheta in patria |  158 de 2012 |
Grandioza historia panoramo | Publikigita ĉe El Popola Ĉinio |
Parolante pri la Esperanta literaturo, preskaŭ ĉiuj opinias, ke la akiro de la Esperanta poezio superas tiun de la proza verkado en Esp-o, pri tio ĉi la dika volumo de Esperanta Antologio kompilita de W. Auld ja estas plej forta atesto. Kiam oni temas pri la Esperanta beletro, unue mencias nomojn de elstaraj poetoj, ekz. de Kalocsay, J. Baghy, E. Miĥalski, W. Auld, M. Boulton, E. Urbanova, Armand Su k.a. Eĉ W. Auld skribis, ke "Kiel estas normale en juna literaturo, la prozo komence iom postrestis la poezion" 1). Legantoj en Esp-o, kvankam ŝatas legi romanojn en Esp-o, tamen interesaj kaj atentkaptaj originalaj romanoj kun granda influo povre malmultas (tiu opinio eble estas ne nur mia). Kvankam originalaj romanoj aŭ noveloj de aŭtoroj en Esp-o, ekz. de J. Baghy, M. Boulton, J. Forge k.a. gajnis laŭdojn de legantoj, tamen oni ankoraŭ bedaŭris, ke elstaraj originalaj romanoj, kiuj povis senhonte kompari kun iuj nacilingvaj elstaraj, estas tre malmultaj, ĉinaj samideanoj plej konas eble nur romaneton Printempo en la Aŭtuno de J. Baghy, pere de la traduko de Bakin (1904-2005).
Kiam mi tralegis ĉi-jare eldonitan romanon La Princo ĉe la hunoj de Eugene de Zilah, fermante la libron, mi longe elspiris kaj murmuris:" tia originala romano, kian ni atendis longatempe al la Esperanta beletro, finfine aperis!"
La fono de la romano La Princoĉe la hunoj estis la leviĝado de la Hunio dum la periodo de la Militantaj Regnoj (475-221 a.K.) en la ĉina historio, nu jam estis okazaĵo antaŭ pli ol 2200 jaroj. Nun mi citas la vortojn de la aŭtoro, enkondukante en la romanan scenaron:
"Dua duono de la 3-a jarcento a.K.: Imperiestro Qin Shihuang, reĝo de Qin, lanĉis sian armeon kontraŭ la najbaraj reĝlandoj. En ~256 la reĝlando Zhou estas okupita… en 225 venis la vico de Wei. La maljuna reĝo de Wei devigas sian filon Chan, la ĉefkomandanton de la armeo de Wei, al akcepto de senespera fronta batalo. Post la malvenko, la princo Chan fuĝas kun sia huna kavalerio en Chu-lando. Post malvenko en Chu, en 223, la kavalerio de la Princo daŭrigas la rezistadon en Yan, kiu falas post unujara batalado.Du jarojn poste la tuta Ĉinio apartenas al Qin. La princo Chan sin kaŝas, dum sep jaroj, en taoisma monakejo meze de neatingeblaj montaroj. Sed fariĝi taoisma saĝulo ne estas lia destino; li ne kapablas submetiĝi al la malamata Qin. Li decidas forlasi la ĉinan teron kaj komenci novan vivon ĉe la hunoj. La Princo ĉe la hunoj estas rakonto pri huniĝo de ĉina aristokrato, pri malfacila adaptiĝo de talenta individuo al alia civilizo, al aliaj homoj, moroj, gustoj kaj odoroj." 2)
La Princo Chan Wei fuĝas al hunoj. Survoje li renkontas la skoltan tribon hunan, sub la akompanado de tiuj tri hunaj batalistoj Chan alvenas en hunan tribon, kies tribestro Urga, post malfacila vadado en dezerta stepo. Urga estas ĉef-juĝisto de la huna imperio, saĝa maljunulo, post ekzamenado li trovas la kapablecon de Ĉan (Chan), konfidencas al Ĉan kaj proponas Ĉan al Motun, kiun li tre estimas kaj sincere fidas, ke Ĉan estu kanceliero de Motun por leviĝo de la huna imperio.
Ĉan restas en la huna tribo, Urga edzinigas sian karan nepinon Ozike al Ĉan, tial Ĉan nomas sin "Ĉanu nepo de Urga." Tiu geedziĝo estas politika kaj ekonomia, damo Ozike, la edzino de Ĉan, helpas lin kaj administras la familian aferon (ink. sklavojn kaj brutojn). Ĉan sukcese organizas la kancelariejon, pere de palavrado submetas Bandestron Baltu kaj faras lin sia fidela subulo, unuigas ĉirkaŭ si tribojn de ĝongoj, kiangoj, tikoj, okutoj…Dum restado en Jueĉioj de Motun, li protektas siajn damon kaj filon Kiok, poste li fariĝas grava kancelariano kaj Orĥano de la Huna Imperio regata de Motun.
La romano estis grandioza historia panoramo pri la Huna Imperio, kiu leviĝis en la norda ĉina tero antaŭ pli ol 2200 jaroj. La romano estis fikcia literatura verko, tamen la romanisto per la fikcio klopodadis serĉi la fakton historian! En la romano la aŭtoro ĝuste kaj aŭtente reaperigis la historian scenaron per multaj detaloj bataladi kun aliaj klanoj, rabi sklavojn kaj brutojn, fidele priskribis la morojn, kutimojn, vivkondiĉojn, manĝadojn kaj vestiĝojn de hunoj.
Eble nia erudicia aŭtoro E. de Zilah trovis fadenon aŭ fonton pri la huna historio en la ĉinaj klasikaĵoj, kaj bakis sian romanon. En la fama verko Shi Ji (Registaroj de la Historiografo laŭ Wang Chongfang) de Sima Qian (ĉ.143 a.K.~?), troviĝis konciza priskribo: la prapatro de hunoj estas "posteulo de Xiahou, nomata Chunwei…Sanju-o de hunoj nomiĝas Touman ( laŭ E. de Zilah: Kadar sanjuo Thoban en la romano). Sanjuo havas princon, nomata Motun. Poste Sanjuo deziras senigi la princecon de Motun por alie nomumas sian pli junan filon kiel la princon, ties patrino estas dorlotata de Sanjuo, tial sendas Motun en Jueĉiojn, kiel ostaĝon. Motun jam ostaĝas en Jueĉioj, Sanjuo urge atakas Jueĉiojn, por ke Jueĉioj mortigu Motun. Motun ŝtelas bonan ĉevalon kaj surrajdante ĝin revenas en sian tribon. Sanjuo miras lin kapabla kaj ordonas lin tumanestro…" Poste Motun mortigis sian patron, Sanjuon Kadar, fariĝis sanjuo Motun. Post lia forpaso lia filo Kiok fariĝis sanjuo, nomante sin Sanjuo Laoshang.
La aŭtoro el la historia materialo (tiom malmultaj notoj!) elpensis la atentkaptan intrigon de ĉi tiu romano, dika volumo kun pli ol 600 paĝoj, antaŭ legantoj disvolvis la historian panoramon pri la huna imperio. Li figure portretis la protagoniston Ĉan (aŭ Ĉanu en la huna), igis tiun vivante agadi en la romano, kaj de tempo al tempo kortuŝis la legantojn. Aliaj (gravaj) personoj en la romano ankaŭ estis sukcese priskribitaj, kun diversaj propraj karakteroj. Li ja estis virtuozo verki rakonton, lerte aranĝis la scenvicigon de la personoj laŭ la intriga irado. Eĉ pli mirigis min lia surscenigo de s-ro Lie Yukou (en la 9a ĉapitro), fama daoisto de tiu epoko, ties verko“Liezi" ja estis la klasika verko en la ĉina kulturo, kiun nun eĉ multaj junaj ĉinoj jam ne konas. Tamen la aŭtoro donis al ni ne sekan vizaĝon de Lie, sed vivantan figuron.
Dank' al konatiĝo kun la orientaj kulturo kaj historio la aŭtoro trafe priskribis scenojn de la fartado, batalado, trejnado, nupto, kuracado kaj aliaj de tiu ĉi nacio. La reliefigo pri la stepoj, dezertoj kaj riveroj, eĉ rojoj en la romano ankaŭ estis trafa, aŭtenta. Multaj fikciaj detaloj de la romano fariĝis tiom kredindaj, kaj pli, eĉ se mi ne persone konas la aŭtoron, mi imagus lin vivi sur la stepo de Interna Mongolio de Ĉinio (siatempe la hunoj vivis tie antaŭ pli ol du mil jaroj) multajn jarojn. La historia aŭtentikeco kaj la intriga fikcio organike interplektiĝis, tio donis al ni, legantoj, fortan deziron legi. La realisma stilo kaj vigle frua rakontado pli faris la romanon tre elstara verko en la Esperanta beletro!
La lingva uzado de la romano estas laŭdinda, frua rakontado kaj viglaj dialogoj rivelas la vivan forton de nia lingvo Esp-o. Por la bezono (la necesa) la aŭtoro envenigas kelkajn novajn vortojn (pri la aparta huna metio), kiuj troviĝis en la Grosaro de la romano. Por faciligi legadon la aŭtoro donis la tabelon "Personoj" laŭ ordo de apero. En la romano la aŭtoro uzis la vorton "ci", anstataŭ tiu "vi" en plejparta sceno, kiel la duan personan pronomon, tia uzado koincidis kun la kutimo de hunoj (eĉ hodiaŭ multaj ĉinoj, almenaŭ en mia ĉirkaŭo, ankaŭ uzas "NI" (ci) inter nekonatoj aŭ konatoj, sed malmulte "Nin" (vi).
Kelkaj rimarkindaj detaloj estas, ke dum la periodo Militantaj Regnoj en Ĉinio ne aperis la papero (en la 4a ĉapitro), oni ofte uzis bamubuajn lamenojn aŭ lignajn lamenojn (precipe inter hunoj) por skribi, nobeloj ofte uzis silkaĵojn, eble hunoj uzus ankaŭ ŝaffelojn. Dum tiu periodo ankoraŭ ne aperis "Kaishu" kaligrafie (en la 4a ĉapitro), sed furoris kaligrafie maniero "Zhuanshu" kaj "Lishu". Qin Shihuang unuigis la skriban manieron de la ĉina lingvo, oni ĉefe uzis "Lishu" dum la skribado.
Kun granda intereso mi tralegis la romanon, haste, urĝite de la intrigo kaj la personaj sortoj en la romano, kaj mi ankaŭ haste skribis mian postlegan impreson ekstaze, ĉar, kiel mi jam diris ĉe la komenco de tiu ĉi rezenco (se mi troigus mian ĉi-artikolaĉon, do pardonu min, legantoj), ke finfine aperis tia romano, kian mi atendis al la Esparanta beletro, kiu povas egaliĝi estetike aŭ beletravalore kun elstaraj romanoj (historiaj) en la nacilingvaj literaturoj! Jes ja! (Mi eĉ kredas, ke baldaŭ ĝi havos tradukojn en nacilingvoj) Por la apero de ĉi-elstara epopea romano, monumenta verko en la Esperanta literaturo, ni, esperantistoj, kial ne hura-u!
Mi ne babilu plu, kaj tutkore proponas al vi, karaj samideanoj, malfermante la romanon La Princo ĉe la hunoj, legu! Mi kredas, ke ĝi certe donos al vi grandan legadan delicon, samkiel vi legas la romanojn Milito kaj Paco de Leo Tolstaj aŭ Ĉe Akvorando de Shi Nai'an kaj Luo Guanzhong.
1) el La Fenomeno Esperanto de W. Auld, p.82, UEA, 1988
2) sur la Postkovrilo de La Princo ĉe la hunoj
Kiam mi tralegis ĉi-jare eldonitan romanon La Princo ĉe la hunoj de Eugene de Zilah, fermante la libron, mi longe elspiris kaj murmuris:" tia originala romano, kian ni atendis longatempe al la Esperanta beletro, finfine aperis!"
La fono de la romano La Princoĉe la hunoj estis la leviĝado de la Hunio dum la periodo de la Militantaj Regnoj (475-221 a.K.) en la ĉina historio, nu jam estis okazaĵo antaŭ pli ol 2200 jaroj. Nun mi citas la vortojn de la aŭtoro, enkondukante en la romanan scenaron:
"Dua duono de la 3-a jarcento a.K.: Imperiestro Qin Shihuang, reĝo de Qin, lanĉis sian armeon kontraŭ la najbaraj reĝlandoj. En ~256 la reĝlando Zhou estas okupita… en 225 venis la vico de Wei. La maljuna reĝo de Wei devigas sian filon Chan, la ĉefkomandanton de la armeo de Wei, al akcepto de senespera fronta batalo. Post la malvenko, la princo Chan fuĝas kun sia huna kavalerio en Chu-lando. Post malvenko en Chu, en 223, la kavalerio de la Princo daŭrigas la rezistadon en Yan, kiu falas post unujara batalado.Du jarojn poste la tuta Ĉinio apartenas al Qin. La princo Chan sin kaŝas, dum sep jaroj, en taoisma monakejo meze de neatingeblaj montaroj. Sed fariĝi taoisma saĝulo ne estas lia destino; li ne kapablas submetiĝi al la malamata Qin. Li decidas forlasi la ĉinan teron kaj komenci novan vivon ĉe la hunoj. La Princo ĉe la hunoj estas rakonto pri huniĝo de ĉina aristokrato, pri malfacila adaptiĝo de talenta individuo al alia civilizo, al aliaj homoj, moroj, gustoj kaj odoroj." 2)
La Princo Chan Wei fuĝas al hunoj. Survoje li renkontas la skoltan tribon hunan, sub la akompanado de tiuj tri hunaj batalistoj Chan alvenas en hunan tribon, kies tribestro Urga, post malfacila vadado en dezerta stepo. Urga estas ĉef-juĝisto de la huna imperio, saĝa maljunulo, post ekzamenado li trovas la kapablecon de Ĉan (Chan), konfidencas al Ĉan kaj proponas Ĉan al Motun, kiun li tre estimas kaj sincere fidas, ke Ĉan estu kanceliero de Motun por leviĝo de la huna imperio.
Ĉan restas en la huna tribo, Urga edzinigas sian karan nepinon Ozike al Ĉan, tial Ĉan nomas sin "Ĉanu nepo de Urga." Tiu geedziĝo estas politika kaj ekonomia, damo Ozike, la edzino de Ĉan, helpas lin kaj administras la familian aferon (ink. sklavojn kaj brutojn). Ĉan sukcese organizas la kancelariejon, pere de palavrado submetas Bandestron Baltu kaj faras lin sia fidela subulo, unuigas ĉirkaŭ si tribojn de ĝongoj, kiangoj, tikoj, okutoj…Dum restado en Jueĉioj de Motun, li protektas siajn damon kaj filon Kiok, poste li fariĝas grava kancelariano kaj Orĥano de la Huna Imperio regata de Motun.
La romano estis grandioza historia panoramo pri la Huna Imperio, kiu leviĝis en la norda ĉina tero antaŭ pli ol 2200 jaroj. La romano estis fikcia literatura verko, tamen la romanisto per la fikcio klopodadis serĉi la fakton historian! En la romano la aŭtoro ĝuste kaj aŭtente reaperigis la historian scenaron per multaj detaloj bataladi kun aliaj klanoj, rabi sklavojn kaj brutojn, fidele priskribis la morojn, kutimojn, vivkondiĉojn, manĝadojn kaj vestiĝojn de hunoj.
Eble nia erudicia aŭtoro E. de Zilah trovis fadenon aŭ fonton pri la huna historio en la ĉinaj klasikaĵoj, kaj bakis sian romanon. En la fama verko Shi Ji (Registaroj de la Historiografo laŭ Wang Chongfang) de Sima Qian (ĉ.143 a.K.~?), troviĝis konciza priskribo: la prapatro de hunoj estas "posteulo de Xiahou, nomata Chunwei…Sanju-o de hunoj nomiĝas Touman ( laŭ E. de Zilah: Kadar sanjuo Thoban en la romano). Sanjuo havas princon, nomata Motun. Poste Sanjuo deziras senigi la princecon de Motun por alie nomumas sian pli junan filon kiel la princon, ties patrino estas dorlotata de Sanjuo, tial sendas Motun en Jueĉiojn, kiel ostaĝon. Motun jam ostaĝas en Jueĉioj, Sanjuo urge atakas Jueĉiojn, por ke Jueĉioj mortigu Motun. Motun ŝtelas bonan ĉevalon kaj surrajdante ĝin revenas en sian tribon. Sanjuo miras lin kapabla kaj ordonas lin tumanestro…" Poste Motun mortigis sian patron, Sanjuon Kadar, fariĝis sanjuo Motun. Post lia forpaso lia filo Kiok fariĝis sanjuo, nomante sin Sanjuo Laoshang.
La aŭtoro el la historia materialo (tiom malmultaj notoj!) elpensis la atentkaptan intrigon de ĉi tiu romano, dika volumo kun pli ol 600 paĝoj, antaŭ legantoj disvolvis la historian panoramon pri la huna imperio. Li figure portretis la protagoniston Ĉan (aŭ Ĉanu en la huna), igis tiun vivante agadi en la romano, kaj de tempo al tempo kortuŝis la legantojn. Aliaj (gravaj) personoj en la romano ankaŭ estis sukcese priskribitaj, kun diversaj propraj karakteroj. Li ja estis virtuozo verki rakonton, lerte aranĝis la scenvicigon de la personoj laŭ la intriga irado. Eĉ pli mirigis min lia surscenigo de s-ro Lie Yukou (en la 9a ĉapitro), fama daoisto de tiu epoko, ties verko“Liezi" ja estis la klasika verko en la ĉina kulturo, kiun nun eĉ multaj junaj ĉinoj jam ne konas. Tamen la aŭtoro donis al ni ne sekan vizaĝon de Lie, sed vivantan figuron.
Dank' al konatiĝo kun la orientaj kulturo kaj historio la aŭtoro trafe priskribis scenojn de la fartado, batalado, trejnado, nupto, kuracado kaj aliaj de tiu ĉi nacio. La reliefigo pri la stepoj, dezertoj kaj riveroj, eĉ rojoj en la romano ankaŭ estis trafa, aŭtenta. Multaj fikciaj detaloj de la romano fariĝis tiom kredindaj, kaj pli, eĉ se mi ne persone konas la aŭtoron, mi imagus lin vivi sur la stepo de Interna Mongolio de Ĉinio (siatempe la hunoj vivis tie antaŭ pli ol du mil jaroj) multajn jarojn. La historia aŭtentikeco kaj la intriga fikcio organike interplektiĝis, tio donis al ni, legantoj, fortan deziron legi. La realisma stilo kaj vigle frua rakontado pli faris la romanon tre elstara verko en la Esperanta beletro!
La lingva uzado de la romano estas laŭdinda, frua rakontado kaj viglaj dialogoj rivelas la vivan forton de nia lingvo Esp-o. Por la bezono (la necesa) la aŭtoro envenigas kelkajn novajn vortojn (pri la aparta huna metio), kiuj troviĝis en la Grosaro de la romano. Por faciligi legadon la aŭtoro donis la tabelon "Personoj" laŭ ordo de apero. En la romano la aŭtoro uzis la vorton "ci", anstataŭ tiu "vi" en plejparta sceno, kiel la duan personan pronomon, tia uzado koincidis kun la kutimo de hunoj (eĉ hodiaŭ multaj ĉinoj, almenaŭ en mia ĉirkaŭo, ankaŭ uzas "NI" (ci) inter nekonatoj aŭ konatoj, sed malmulte "Nin" (vi).
Kelkaj rimarkindaj detaloj estas, ke dum la periodo Militantaj Regnoj en Ĉinio ne aperis la papero (en la 4a ĉapitro), oni ofte uzis bamubuajn lamenojn aŭ lignajn lamenojn (precipe inter hunoj) por skribi, nobeloj ofte uzis silkaĵojn, eble hunoj uzus ankaŭ ŝaffelojn. Dum tiu periodo ankoraŭ ne aperis "Kaishu" kaligrafie (en la 4a ĉapitro), sed furoris kaligrafie maniero "Zhuanshu" kaj "Lishu". Qin Shihuang unuigis la skriban manieron de la ĉina lingvo, oni ĉefe uzis "Lishu" dum la skribado.
Kun granda intereso mi tralegis la romanon, haste, urĝite de la intrigo kaj la personaj sortoj en la romano, kaj mi ankaŭ haste skribis mian postlegan impreson ekstaze, ĉar, kiel mi jam diris ĉe la komenco de tiu ĉi rezenco (se mi troigus mian ĉi-artikolaĉon, do pardonu min, legantoj), ke finfine aperis tia romano, kian mi atendis al la Esparanta beletro, kiu povas egaliĝi estetike aŭ beletravalore kun elstaraj romanoj (historiaj) en la nacilingvaj literaturoj! Jes ja! (Mi eĉ kredas, ke baldaŭ ĝi havos tradukojn en nacilingvoj) Por la apero de ĉi-elstara epopea romano, monumenta verko en la Esperanta literaturo, ni, esperantistoj, kial ne hura-u!
Mi ne babilu plu, kaj tutkore proponas al vi, karaj samideanoj, malfermante la romanon La Princo ĉe la hunoj, legu! Mi kredas, ke ĝi certe donos al vi grandan legadan delicon, samkiel vi legas la romanojn Milito kaj Paco de Leo Tolstaj aŭ Ĉe Akvorando de Shi Nai'an kaj Luo Guanzhong.
1) el La Fenomeno Esperanto de W. Auld, p.82, UEA, 1988
2) sur la Postkovrilo de La Princo ĉe la hunoj
Shi Chengtai
La princo ĉe la hunoj |  |
Legado similas al sinnutrado: foje vi emas nur al rapida manĝeto, foje al konsola dolĉaĵo, foje al plena, konsista kaj satiga manĝo. Al la lasta speco apartenas la verko “la princo ĉe la hunoj” - kaj ne simple pro paĝabundo.
La prozo de Eugène de Zilah plenigas la buŝon, sed facile maĉeblas kaj senpene digesteblas. La rolantoj, kvankam la aŭtoro ne perdiĝas en senfinaj psikologiaj enprofundiĝoj, reliefiĝas konvinke, tiel ke oni facile glitas en la libra realo, kaj vi legante preskaŭ aŭtomate emas samopinii ke “ĉu ezistas pli alta ĝojo en la mondo ol buĉi siajn malamikojn kaj perforti iliajn inojn?”
La priskriboj, plaĉaj por trankvilsanga mezaĝulo, estus plej verŝajne entuziasmovekaj ĉe aventurema adoleskulo, kiu emus revi pri mirindaĵoj realigeblaj galopante renkonte al sunsubiro (kaj ja multajn galopadojn vi povas ĝui en la libro). Ankaŭ la sentaro priskribita taŭgas por flamigi gejunulojn kiuj ankoraŭ rajtas fidi je la ekzisto de fundamentaj valoroj; la homoj agadas honeste, fidelas pro propra konvinko, uzas inteligenton kaj nur se necese forton, kultas honoron. Virinoj ne malsuperas virojn krom formale. La princo akiras kaj pliigas sian povon per premioj kaj fortigo de aliies memestimo, La fiaj politikaj intrigoj venkatas per grandanimeco kaj justo..
La lingvo uzata estas tre riĉa (eĉ tro, dirus Corsetti): rimarkiĝas la - prave aŭ malprave – jam tute kontraŭhistoria uzo de "ci" kaj abundo da ne vere pravigeblaj “alternativaj” vortoj. Sed kvankam mi persone travadis mian vivon sen iam senti bezonon pri KarolPiĉaj esprimoj, al ĉiu la sia, parolante pri lingvaj gustoj.