Sonĝe sub pomarbo
Triakta lirika komedio en ses fantaziaj bildoj

Mildeco, karitato, amikiĝemo, pardonemo kaj larĝa, kompatema homa simpatio radias el la animo de Julio Baghy: Tio povus esti eldiro de subskribinto, sed efektive tion diras tre trafe la bela Antaŭparolo de Marjorie Boulton. La milda artisto venkis en la multjara batalo en tiu animo, kiu ĵetiĝis tien reen inter la optimisma kredo kaj la amara realismo kaj groteskiga fantazio, kiun ni tiel bone konas el "Hura". Sed eĉ "Hura" portas jam en si la evoluon de la Baghya animo al la mildo, karitato, amo, pardonemo kaj kompreno sen rezigno. Kaj jen ni havos nun la plenfolian arbon, kreskintan el la ĉarma kaj ne forgesebla "Printempo en aŭtuno"; jen la sonĝo sub la arbo de la eterna vivo: Adamo kaj Eva, kiel la unua paro kaj la lasta paro, ĉiam la sama sur la tero, super kiuj trasiblas la sorto de la homaro de la komenco ĝis la fino, sed kiuj restas ĉe la sama eterna momento de la amo.

Julio Baghy atingis ion en tiu ĉi verko, kiun nur malofte oni povis atingi en la mondliteraturo: tian bonŝancan renkonton de lirika mildo kaj drama streĉo, kiu perdas sian efekton ĉe neniu. Mi bone komprenas, ke la dramaj semajnoj de la jaro 1956, kaj eble nur tia situacio povis tuŝi senteman genian poezian kapablon por agordi, pli-malplie konscie tiom da dolĉa doloro kaj tiom da forta streĉo, kion oni trovas en la dramo.

Baghy mem jene karakterizas sian verkon kaj mi petas vin bonvolu atenti la du lastajn versojn,

Ĉu dramo estas ĝi? Nur komedio zigzaga kuro de la fantazio, pasanta eĉ jarmilojn salte dance por kune montri, kio estas transe. Lirikan scenon sekvos bildo fabla, burlesko poste kun ruzaĵ' diabla, ne mankos bildoj por satiri, miri, post bona fino gaje hejmeniri ... Poeto kiel, kien provis fuĝi? Publiko kara, volu mem prijuĝi!

Eskapismo, asertas la poeto. La recenzisto ne konsideras tion iaspeca rozkolora fuĝo el la realo, sed male en la tuta dramo ĉeestas dekomence ĝisfine la eternaj problemoj de la unuopulo kaj tio signifas ankaŭ la problemojn de la kolektivo. Oni povus trovi paralelojn precipe formalajn. La dramo de Baghy estas nepre kompozicia parenco al la "Tragedio de l' Homo" kaj "Faŭsto", iom ankaŭ al "Peer Gynt", sed same, kiel Madách tute konscie parencigis sian verkon al "Faŭsto" sen perdi la absolutan originalecon, same konscie akceptis la kompozician parencecon ĉefe al la "Tragedio" de Madách la esperantista poeto. Pli multe da komuneco ol tiu ĉi kompozicia apenaŭ estas trovebla, se oni ne volas perforte fiksi sin al la teknike fantaziaj, sciencfikciaj scenoj, kiuj ĉe Baghy tamen estas tute facile kaj tre arte pupteatre sonĝvualaj aŭ al la frazoj post la vekiĝo, kiuj ne povas esti alispecaj ol la adama malespero en la "Tragedio". Ambaŭ poetoj gvidas ja ĝis la fino de la mondo, kaj la reago pri tiu fino povas esti nur la sama. -- Ne malutilas, se ni tuj liberigas nian poeton de du aliaj asociacoj: unu estas la "Blua birdo" de Maeterlinck kaj la alia estas "La Johannokta sonĝo" de Shakespeare. En ambaŭ okazoj ĝuste la asociacioj donas literaturan medalon, ĉar temas pri la vortsorĉa, magia efiko de granda poeto; ni havas kaŭzon mezuri la arton de Julio Baghy per la plej granda pretendo de la mondliteraturo, kiam temas pri la "Sonĝe sub la pomarbo".

Per la pura ludo de du junaj koroj komenciĝas la "komedio". La tria "gravulo" en la sceno estas la Arbo, sub kies foliaro ili ripozas revokante en la memoron la unuan Adamon kaj la unuan kunulinon. La rolantoj ne estas iu junulo kaj iu junulino, sed la Junulo kun Eva. La lasta verso de la unua bildo finiĝas en paca kaj idilia mallumo super la pareto, kiun regas la amo, sed kiu ankoraŭ ne manĝas el la pomo falinta antaŭ ilin el la Arbo. Kompreneble por sentigi, kiel plenigas granda poeto malmovajn kulisojn per nova enhavo, oni devus prezenti ĉi tie multe da citaĵoj el la "alta kanto de la unua amo", kiun Baghy reaperigas kun dolĉa melankolio. Jen la bildo fariĝas tute propra, Baghya:

Lilie blanka man', velure mola, super trezoroj teraj plej valora; fingretoj kvin, artisme filigranaj, kiel ĉe ĉinaj pupoj porcelanaj ... Ĝi kvinpetalan florkalikon rolas, per gesto nun sindonon mem simbolas ...

Nimfo, Faŭno kaj ĉefe la prudenta Strigo klopodas solvi la vivproblemon por la pareto. La Nimfo kaj Faŭno, simboligantoj de nia propra erotiko, ne povas mem solvi la demandon. Adamo kaj Eva serĉas la eternan ĝojon, la senĉesan vivon, la vivoarbon. La Faŭno ne povas solvi la vivproblemon, sed pere de la Strigo ili vidas kaj aŭdas la Spiriton, kiu sen rezervoj rekomendas la pomon de la pomujo por esti ĉiam juna. Sed esti nur atestanto de la vivo ne donas ĝojon, la eternan eston superas la erupcia momento de la juna amo, "por ĝui en la eterneco collongan ŝajnon de fiktiva ver'".

En sonĝo venas al la paro la sentempa amo sub la vivo-arbo kaj sub la flugiloj de la amo la Tempo haltas por ili, sed apude, ekstere, pretere fluas la vivo, kiun ili vidas sen travivi tute. La teksado de la realaj kaj fabelaj elementoj estas delikata kaj trafa, entute ĉe la limo de la popolfabelo kaj pupteatro. Aperas la bildoj de la maljuneco, la socia kaj ekonomia interesoj, tiu lasta sonĝfigure reprezentita per pupeca duondando, Kazimiro kaj en la sonĝosceno la sonĝo estas la realo kaj la sonĝantoj senpovaj. Por Adamo kaj Eva estas la sonĝo kvazaŭ inkubo, el kiu ili malfacile povas sin liberigi. La sonĝnokto transiras en la aŭroron:

EVA:

Adam', nur vin mi amas, vin mi vidas, eĉ se la Viv' malice nur priridas la junuajn revojn de l' komuna vojo.

---

Baghy estas adepto de la sama stoikismo, kiel Zamenhof. La homo estas origine bona; la vivo estas origine bona. Antaŭ ol oni atingas la konkludon de la tezo, la revenon de la feliĉo, oni devas konscii pri la danĝeroj, obstakloj kaj stulto, kiuj minacas la feliĉon. En sia sonĝvojaĝo Adamo kaj Eva atingas la teknokratian mondon. La unua danĝero por la amo troviĝas en la homo mem (mitologia sceno) la dua en la socia evoluo (teknokratio), la tria en la morto (sceno pri la dezertiĝinta tero). En la teknokratio

atommotoro elmodiĝis longe. Nun la foton', motoro de l' lumeroj, distancon glutas inter la planedoj...

Nun preskaŭ ĉiuj eblaj problemoj de la homo kaj socio estas solvitaj, eĉ se la konkeroj ŝajnas esti multekostaj kaj ofte groteskaj. La homo, la teknokrato jam kapablas ĉion, haltigi la teron, kiu puŝiĝis jam al la Suno kaj la teknokrato prizorgas la tutan amplekson de la ekzistado per elpensaĵoj, kiuj ekstermas ĉiun komplikaĵon. Ili ne komplikas simplon, kiel Baghy diras:

La amludo formiĝas jene inter geteknokratoj:
NOZA: Ĉu min vi volas?
ABO (seke): Se eble.
NOZA: Mi senfruktas. Vi ne riskas..... ktp.

Tiu ĉi bildo finiĝas per la neniiĝo de la tero, kiun eĉ la teknokratoj (aŭ guste ili), ne povas savi. Sed Adamo kaj Eva vekiĝas kaj el la dua sonĝo kaj nur ĉe Eva restas momenta grimaceto.

La unua bildo de la tria akto estas la lasta sonĝobildo. Adamo kaj Eva vidas la finon de la mondo, la Morton mem kaj eksentas la revenon kaj la eternecon de la vivo. Sed oni dum la tuta legado de la dramo sentas muzikon en la vortoj kaj dezirus aŭdi kungenian muzikon al la scenoj, oni rimarkas eĉ pli konturite en tiu ĉi fantastika, nuda kaj abstrakta sceno la eblojn de genia muziko por eĉ superlativi la efekton de la sceno.

... komenco, fino ĉiam nur alternas, ne estas Morto, sole Viv' eternas ...

tio estas la konkludo de la lasta sonĝosceno kaj la dua bildo de la tria akto paroligas la definitive vekiĝintajn junajn homojn. Jes ja:

Nur tiuj lastaj bildoj morne tentas per pesimismo, dubo min turmentas, sugestas timon kaj inerton aĉe, ke vivi vanas, lukti -- tre domaĝe.

Sed la vivo ne povas esti tiel malhela, ke la Feliĉa Poeto ne povu triumfigi la Feliĉon, eĉ dum la tagoj de la granda historia, malesperiga konfuzo, kiam multloke oni pensis spasmoplorante pri la sanga tero. La Feliĉa Poeto de nia literaturo retiris sin en sian grandan angoron kaj tie li trovis perlon, la sonĝon sub la arbo.

Plej nigras ombro dum plej brilas lumo kaj tamen fantomad' nur tiun ĝenas, kiu al lumofonto dorson tenas, ĉar tiam tre timige kaj surprize sur voj' varias ombro-monstro skize; sed kiu kontraŭ lumo rekte iras, ne vidas ombrojn, sen ŝancel' aspiras, ĉar banas sin en brilo ĉiu movo.

La vortoj, la versoj de la "Dramo" estas sur sia loko. La prezenta daŭro de la dramo estas verŝajne iom super du horoj, kaj mi pripensis, kiom da embaraso havus reĝisoro, kiu volus forstreki versojn, ne pro la malfacila formo, ĝi ja estas preskaŭ ĉie par-rima, sed pro la kunplektado de la versoj kaj pensoj. Kompreneble ĉe tia prezentado ne ekscita rakonto donus ravon al la rigardanto, sed la bizaraj bildoj kaj la lirika riĉo. Mem la du ĉefagantoj Adamo kaj Eva ne estas desegnitaj kiel individuoj, sed kiel tipo -- kaj ne nova tipo -- de gejunuloj kaj sekve ili efikas kiel individuoj allogaj, ĉarmaj kaj korproksimaj.

Stafeto faris grandan servon per la aperigo kaj envestigo de tiu ĉi verko, en kiu la entrepreno havis la helpon de la desegniloj de John Hartley kaj Stefano Barta. La -- pro specialaj kaŭzoj -- iom amasiĝintaj preseraroj plejparte estas korektitaj, sed mankas glosaro, kiun meza leganto nepre bezonus.

Oni kutime finas per ripeto de rekomendo aŭ resumo, sed mi deziras simple, ke iĝu leganto kaj finu mem la recenzon.

Ferenc Szilágyi

Sonĝe sub pomarbo de Julio Baghy. Triakta lirika komedio en ses fantaziaj bildoj. Kun Antaŭparolo de Marjorie Boulton. Dekoracioj de Stefano Barta. Kovrilo de John Hartley. Eldonis "Stafeto", Kanariaj Insuloj. 221 paĝoj kun dekoracioj.

Du altvalorajn proprecojn ricevis naskodone nia granda kaj aminda verkisto Julio Baghy: amon al la vivo kaj sopiron al la belo. Tiuj du kunsonoras kaj estas la baza tono en liaj poemoj kaj noveloj ek de la komenco, malgraŭ la satiraj trajtoj. Ĉiam, se li vidas vivon vegeti, lia koro jubilas kaj tiu lia jubilanta amo al ĉia kreskanta vivo, kaj en la naturo kaj inter la homoj mem, donas al liaj verkoj fundamente profundan molecon, kiu eble estas ties ĉefa karaktero. Lia vivamo ne estas tiu de la pasianto, kiu tenas la tutan vivon en sia polmo: suko de purpuraj vinberoj en glita glaso de kristalo por la toasta kulto al la Granda Aventuro, la manpleno da cindro, kiu estas nia vivo; de Baghy la vivamo estas trankvila, fea, flora, kaj tio estas lia tabulo de savo: Lia Bela Mondo estas ne tiu de la malluma pasinteco nek de la freneza nuntempo, sed tiu de la malantaŭo, de la sonĝo. Neniam tio evidentiĝas tiomgrade kiel en lia ĵus aperinta verko, "Sonĝe sub pomarbo".

Mi vivas en lando, kiu dum multaj jarcentoj ne konis armilojn: Islando neniam havis armeon. Ĝis nun la militaj bruoj de la ekstera mondo plej ofte modifiĝis ĝis senpintigitaj flustroj atinginte niajn orelojn. Tamen jam venis la tempo, ke nek nia fremdeco rilate armilan perforton nek nia situo en la ekstrema nordo povas plu dampi la militmaŝinan bruaĉon kiel antaŭe. La tempesta tempo en la malfeliĉa Hungarujo dum la vintro 1956-57 eĥis dolore en la koroj de la 160 mil-persona popolo de Islando. Ĉu tio sufiĉas por kompreni tian reagon al la angoro kia estas unu rifuĝeca verko de hungara Esperanto-poeto?

Baghy finas sian libron per interkrampa rimarko: ke li surpaperigis sian sonĝon "por rifuĝi el la anim- kaj nervmuela angoro dum la morna historia tempo en vintro de 1956-1957". Kaj kia estas tiu rifuĝo? Iel mi antaŭsentas, ke iuj diskrios pri troa sentimentalo aŭ eĉ maljunula naiveco; svarmas tiuj en nia materialisma epoko, kiuj principe povas nur negative rilati al verko kiel estas "Sonĝe sub pomarbo". Mi tamen riskas la diron, ke tiu verko estas granda, kuraĝa ago de turmentata poeto por savi sian spiriton en tempo de teruro; des pli alta estas tiu farego, kiam oni konsideras, ke la poeto estas jam maljuna homo, kies tuta vivo estis dolorplena; alia viro estus ja delonge mortturmentita de la vivo, kiun Baghy devis vivi. Ke li ankoraŭ tiel spitas kaj malgraŭ ĉio estas si mem devas veki nian respekton kaj profundan admiron. Ĉar la kaŝita fadeno de la interna enhavo de "Sonĝe sub pomarbo" estas la eterna revemulo, nia bona Baghy: lia kvazaŭa pesimismo, ligita tamen al lia nedetruebla amo al la vivo kaj la belo.

La verko trovas sian originon en la bagia rakonto "Printempo en la aŭtuno": la Pomarbo, simbolo de la Eterna Vivo, donas al gejunula paro sian frukton de la eterna juneco. La tuta Unua Bildo de la Unua Akto (83 paĝoj) konsistas el flirta amindumo inter la du gejunuloj, Adamo kaj Eva, ĝis la dormo ilin kondukas en la Sonĝon, kiu daŭras tra la sekvantaj 120 paĝoj ĝis la lasta Bildo de la triakta dramo. La plej grandan parton de la verko do konsistigas la Sonĝo, kiun siavice tutaĵifas diversaj Bildoj projekciitaj el la mondoj de la fantazio: feoj, gnomoj; bildigo de la estonta homaro de "teknokratoj"; la Morto. Ĉi tiun fantazian ĥimerecon fidele trafadenas la Juna Amo de la gesonĝantoj, ĉiam memoriganta pri la malgraŭeca valoro de la Vivo; eĉ vid-al-vide kontraŭ la "skelet' senvinda", la orgojlanta Morto mem, la voĉo de la vivsanktiga amo sin aŭdigas:

"komenco, fino ĉiam nur alternas, ne estas Morto, sole Viv' eternas". Tamen la tuta enhavo de la Sonĝo iel feble impresas kaj certe senefike disfalus se ne estus pro la apogo de la virtuoza prezento. Kaj ĝuste en tiu ĉi lasta mi klopodas vidi la pravigon de la senrezerva aserto de Marjorie Boulton en la Antaŭparolo, ke "Sonĝe sub pomarbo" iam estos "klasika verko nia". La forma virtuozo memorigas pri netuŝita puro, subtila temperamento, kiun oni riskas plorigi surspirante ĝin; la verko estas kristala vazo, belega en sia klara pureco: malplena ĝi plej mirinde brilas. La libro estas juvelo, sed nur juvelo. La pura puro. Sonĝo ĝi estas: ĝin leginte oni sentas sin kiel je vekiĝo post dorma nokto. Stranga estas la fakto, ke teruro elvokis tian serenon, ke sango tian kristalon poluris. Sed nur poluris. La rozoj ne krias nek la brilaj arabeskoj. La amo estas tiu de la juna senzorgeco kaj ne de la matura doloro. Eble la plej grava valoro de la verko estas ties magia povo disporti la jam de longe fermitan trezorejon de la senmiksaj, junaj sentoj, revoj, aspiroj. Kaj ĉu tio povas esti sen signifo? Misnaturaj elementoj nebarigeble venenadas la hodiaŭan junularon, oni tro frue maljunigas, sed ne maturigas. Redonu la revon, la sanan aspiron al idealoj, - jen la vivovorto de "Sonĝe sub pomarbo". Ĝia formo mem estas la belo mem kaj la puro mem. Kaj revo estas formo sen enhavo de realo. La formo de la verko estas la temesenco mem kiel en ĉiu bona dramo. Ĝi imagas, spegulas, bildigas. Ĝi pledas al la vido~ la plej sentema senso de la juneco. Entute la verko estas belega harmonio, perfekta kunfandiĝo de formo kaj celo, - sen la karnoparenca kompakto, kiu tiel ecigas la modernan poezion, kaj jam ekkonas la Esperantopoezio en la grandioza ciklo de William Auld, "La Infana Raso". Kompare kun ĝi la verko de Baghy impresas anakronisme, kvankam ĝi parte pritraktas la samajn aferojn. Sed ankaŭ tio estas bona. La bunta diverso estas bena por nia juna poezio, ĉar gustoj ĉiam malsamas; nia poezio baldaŭ izoliĝus kaj forvelkus, se iu aparta skolo monopole ĝin superregus. Tia limita kulto povus rezulti nur en ia "fuŝlabor' de diletanta dio", kiel diras nia poeto pri la grandkraniaj "homunkuloj", Qu kaj Pi. Kaj "Sonĝe sub pomarbo" estas poezio, kvankam ĝi ne konformas kun la moderna koncepto: "en la poezio la tendenco intensigi estas evidenta" (J. Francis en la Antaŭparolo por "La Infana Raso").

Fine mi volas esprimi la esperon, ke tiuj zorgoŝarĝitaj inter ni - kaj kiu ne estas - malavare aĉetos tiun ĉi belan libron de nia spirite ĉiamjuna kaj ĉiamforta Baghy por retrovi siajn revojn . . .

Baldur Ragnarsson