Universalaj Lingvoj en Svislando

Dikaj — milpaĝaj — libroj en kaj pri Esperanto estas forta kaj peza argumento en la disputo ĉirkaŭ la praktika sukceso de tiu idealisma projekto. Ni forlasu por momento la ideon de fina venko — eĉ la angla ne povas nun pri ĝi fanfaroni. Ni forlasu por minuto la dimension de kvalito — sukceso evidentas, se tiaj libroj aperas en situo, kie apenaŭ senteblas iu alia motivado krom la kultura. Ni povas klare vidi ke ekzistas certa kritika maso, kiu generas — jam tute fatale — certan produkton, spontane, laŭ leĝoj de sia interna neceso, laŭ sia naturo. Ĝi, tiu maso, certe ne garantias al Esperanto longan vivon, sed kompense kaj minimume ĝi garantias specifan senmortecon kompareblan kun tiu de la latino.
Revenante al la kvalita taksado, kiun (malgraŭ multaj klopodoj) oni logike kaj fizike ne povas elimini el kultura konsidero, ni rimarku, ke paralele al similaj fenomenoj en modernaj naciaj kulturoj Esperanto demonstras la tendencon de polusiĝo, separado de kulturaj niveloj. Tiu disiga tendenco baziĝas sur heterogena karaktero de la kultura lingva akumulo. De unu flanko kreskas spirita kaj intelekta sperto, kiu pliriĉiĝas — malgraŭ ĉio — per la simpla fakto del daŭrigo de la Esperanta historio. De la alia flanko kreskas premo de la segmento de simplisma kulturo populara. Ĉe tiuj du polusoj ni konstatas lastatempe kristaliĝon de du plenampleksaj produktoj. Pri unu — Esperanto-gramatiko de Bertilo Wennergren — mi jam havis okazon anonci mian juĝon. La dua — Svisa enciklopedio planlingva de Andreas Künzli — estos tuj la objekto ĉi-recenza.

Natura bezono de matura kulturo — “resumi kaj bilanci” la pli ol jarcentan historian periodon del evoluo interlingvistika iĝis por A. Künzli impulso al lia imprese granda laboro. La neceso ekzistis — ĝi trovis konversajn lokon, kondiĉojn kaj personon por sia realiĝo. Svislando estas krucvojo de Eŭropo, kie miksiĝas kaj interfer(enc)as lingvoj, tendencoj kaj ideoj. La bezono de pli senpera kontaktado senteblas tie tre klare. Ĝi estas la lando, kie plej koncentriĝis la alternativaj al Esperanto universalaj lingvoj: Volapük, Ido, Occidental, Interlingua. En Svislando en la urbo La Chaŭ-de-Fonds troviĝas jam duoncentjare Centro de Dokumentado kaj Esploro pri la Lingvo Internacia (CDELI) kun ĝia entuziasma arkivisto Claude Gacond.

Por la genezo de la vivo necesis kunfluo de diversaj fizikaj cirkonstancoj. Por la genezo de bona libro necesis densa kuninfluo de scioj kaj cerboj. Sed ne nur tio. La svisa esperantisto Claude Piron parolas pri arketipoj, kiuj sin identigas per Esperanto. Esence temas pri la tipo de idealisto, kiu estas motora por ĉiu aŭtenta homa aktivado. Esence tiu tipo portas sur si la t.n. civilizon kun ĝiaj spiritaj kaj teknikaj atingoj. Ĝuste la sorto de tiu tipo difinos la estonton de Esperanto, sed ĝi ankaŭ difinos la estonton de la homaro. Kaj ni bone rimarku, por nia okazo ege gravas tiu koncentro de kuninfluoj, tiu kondenso de energioj (ne astraj, sed tute homaj), kiu ebligas la fenomenon de alta kulturo.

La enciklopedio enhavas 12 partojn: enkondukan, sekciojn pri kvin lingvoj internaciaj, partojn interlingvistikan kaj esperantologian, kronologio-resuman, fontindikan, nomindeksan kaj fine — ŝlosilan vortaron. Krom tio, la enciklopedio entenas riĉan antologion, kies apuda ĉeesto estas tre gajna akiro de la libro: ĝi vivigas kaj kolorigas la necese sekajn informojn, multobligas ties efekton, portas suplementan scion kaj provokas aldonan intereson.

La enciklopedio priskribas amason da faktoj de plej diversaj originoj. Sed, nature, kiel tion emfazas la aŭtoro, “la homo staras en la centro” de la libro, kiu, variigante la punktojn del vido, rakontas — ofte plurfoje kaj multeface — pri ĉirkaŭ 500 personoj.

A. Künzli sukcesis transplanti en sian verkon la trankvilan, neŭtralecan, tolereman etoson de CDELI, pri kiu skribas enkonduke C. Gacond. Sine ira et studio la enciklopedio traktas la plej problemajn temojn, kaj la polemikoj en la antologio nur substrekas tiun objektivismon. Feliĉe, la komenta neŭtraleco ne signifas ĉi-okaze mankon de propra opinio. Künzli scias neŭtrale informi, komenti, analizi, sed li scias ankaŭ sintezi. Li ne trudas, sed li ŝatas kaj trovas normala resumi.

De ajna punkto de tiu libro ni plonĝas en realecon de faktoj kaj ideoj: etaj kaj egaj, abstraktaj kaj konkretaj, lokaj kaj universaj, ili interplektiĝas kaj katalizas la penson. La svisa enciklopedio kreskas el faka ĝis vere ĝenerala informilo. Ne nur svislandaj esperantistaj problemoj, sed tiuj de tuta Esperantio, ne nur Esperantio, sed ankaŭ la tuta homaro kun siaj drastaj doloroj sociaj kaj etikaj, ne nur Esperanto, sed ĝiaj rivaloj kaj la tuta planlingvistiko sin montras el tiu sisteme organizita aro de tekstoj, komentoj, informoj kaj rimarkoj.

La tuta panoramo — vasta kaj klarlinea — donas malgraŭ la abundo de kontrastoj la ideon de interna unueco. Legante la libron mi havas la altiran impreson, kiun mi iom nostalgie rememoras de mia infaneco, kiam en la domo del onklino mi rigardis en grandan pezan kristalon, starintan surkomode. Ene, post ioma griz-bluo oni distingis vilaĝon kaj arbaron, kaj se oni skuis iom la kristalon, neĝo komencis fali sur arbojn kaj tegmentojn. Tiu nevola komparo ŝajnas diri pli ol mi pensis. Laŭ la fantazio de unu svisa verkisto, ie inter svislandaj montoj situas certa Kastalio, areo de elituloj, fremdaj al la interesoj de la vanta mondo. Kelkfoje, eĉ ofte, moderna Esperantio similas esti tia teritorio, izolita, sekterena, vivanta “post la vitro” kaj per si mem. Sed — malgraŭ ĉio — mia imago havas alian simbolecon, ja la areo de Künzli emanigas alian etoson. Mondon multe pli kondensan ni vidas ĉi-profunde, la mondon en ĝia riĉo, kompliko, belo kaj idealismo, en ĝia interna perturbo.

“Ĉu Esperanto postvivos la jaron 2045?” — demandas kun forta dubo Tazio Carlevaro. A. Künzli ne estas tiom senespera. Lia sobra optimismo sin apogas sur sufiĉe larĝa horizonto de la riĉa kaj bunta kultura stratumo, kiun li respegulis en sia varia, sed kohera kaj (oni devas konstati) arte komponita mozaiko.

— Eraroj ne estas eviteblaj, — diras prudente la aŭtoro, sed eĉ en la renoma Encyclopædia Britannica estis malkovritaj 123 eraroj. Sekvante la saman vojon, mi povis ĝis nun detekti 6. Ses pure teknikaj mistajpoj kiel tributo al via kritika soifo, Andy! Plion mi ne povas prezenti.

Alen Kris

Post multjara esplorado kaj verkado la svisa slavisto, filologo-historiisto, interlingvisto kaj informadikisto Andreas Künzli (n. 1962) finfine lanĉis en la mondon sian verkon Universalaj Lingvoj en Svislando. La fizika produkto de lia laborego estas kolosa libro 1120-paĝa, unu el la plej dikaj ĝis nun aperintaj en Esperanto.
Tamen la nunan verkon karakterizas ne nur pezo kaj diko. Ĝi estas grava enciklopedio, science ellaborita, zorge redaktita, bele verkita, riĉe ilustrita kaj plaĉe presita. En ĝi la aŭtoro sisteme kaj detale kolektas, prilaboras, prezentas kaj komentas faktojn kaj datojn pri la historio de la planlingvaj movadoj en Svislando, precipe de Esperanto, sed ankaŭ de Volapük, Ido, Occidental-Interlingue kaj Interlingua, kaj eĉ de malpli konataj projektoj.
La fono estas Svislando, teritorio plurlingva kaj plurkultura, ideala scenejo kie ĉiu el la kvin ĉefaj planlingvoj supre menciitaj sukcesis varbi gravajn adeptojn, fondi societojn, eldoni gazetojn kaj naski interesan movadon. Künzli prezentas la homojn – svisajn aŭ alilandajn – kiuj ludis rolon en tiuj movadoj en Svislando.
La verko estas tre ampleksa kaj bunta. Ĝin malfermas kvar antaŭparoloj. La unuan, kurtan kaj cirkonstancan, verkis en esperanto Bruno Graf, prezidanto de Svisa Esperanto-Societo, kiu tuj en la dua alineo montras interlingvistikan malkleron kaj eĉ kontraŭdiras la titolon de la verko (Universalaj lingvoj – jes, plurale – en Svislando), kiam li asertas ke «La atingaĵo de Esperanto estas, ke ĝi fariĝis vivanta lingvo, dum la aliaj projektoj restis projektoj»… La dua, france verkita de Jacques-André Humair, direktoro de la Biblioteko de La Chaŭ-des-Fonds, donas kvazaŭ oficialan tonon al la entrepreno. En la tria Claude Gacond rakontas en Esperanto tre interesajn spertojn pri sia laboro kiel arkivisto ĉe CDELI. En la kvara, ankaŭ en Esperanto sed kun germana resumo, Künzli prezentas la metodikajn aspektojn de sia projekto. Tre grava kaj leginda teksto, en kiu la aŭtoro skribas i.a. ke «La historiisto devas okupiĝi pri la kaŭzologio, por fine eltrovi la historian veron, sen apliki ideologian historiismon, sen transformi la historion al propagando, sen krei el ideologio eĉ utopion aŭ mitologion. Ne metafiziko, spekulacioj aŭ antaŭjuĝoj interesu la seriozan sciencan esploriston, sed ekzaktaj faktoj, empiriaj observoj, praktikaj spertoj. Historia scienco ne estu praktikata – aŭ misuzata – por manipuli la faktojn. Kelkfoje historiistoj frontas la danĝeron beligi la historion, glorigi faktojn aŭ legendojn, eĉ kun plej noblaj intencoj. Ankaŭ la adeptoj de la planlingvoj ne estas liberaj de tiaj tentoj» (p. 28-29). Jes, Künzli pravas, ankaŭ ili ne estas liberaj, sed mia impreso kiel leganto, kiel mi montros dum la recenzo, estas ke la aŭtoro sukcesis liberiĝi de tiuj tentoj kaj brile plenumis la supran programon, tiel klare kaj sincere vortumitan.
La antaŭparolojn sekvas sep enkondukaj tekstoj en la kvar oficialaj lingvoj de Svislando plus (sen evidenta kialo) la angla. En la unua, 28-paĝa, abunde dokumentita per 69 ampleksaj piednotoj plenaj de referencoj, Künzli germane donas historian superrigardon pri la planlingvaj movadoj kaj interlingvistiko kaj klopodas respondi sian komencan demandon, ĉu la temo estas eksmoda en nia tempo de tutmondigo. En la dua, 17-paĝa, Claude Gacond france prezentas siajn pripensojn pri tutmonda humanismo. Lia teksto enhavas gravajn informojn pri la strukturo de Esperanto, tre interesajn por ekstera publiko, sed bedaŭrinde ankaŭ fantaziajn troigojn (p. 71: «Esperanto jam troviĝas inter la 10 internacie plej uzataj lingvoj»; p. 75: «Dum la franca neripareble perdis terenon, Esperanto, male, disvastiĝis tra la tuta mondo»; p. 76: «Leksike Esperanto estas preskaŭ ĉiam lingvo pli preciza ol la franca») kaj nedokumentitajn asertojn (p. 82 («Lejzer Zamenhof analizis la funkciadon de aglutinaj lingvoj kiel la finna, la estona, la hungara kaj la turka, kaj de izolaj lingvoj kiel la mongola kaj la ĉina»). En la tria, 22-paĝa, bone dokumentita, Claude Piron france prezentas interesan komparan studon pri la diversaj komunikmetodoj uzataj en internaciaj organizaĵoj kaj la sola uzata en esperantaj medioj. En la kvara, 18-paĝa, Tazio Carlevaro donas itale tre bone strukturitan lecionon pri interlingvistiko kaj planlingvoj. En la kvina, 8-paĝa, en la angla (tradukita de Roy McCoy), Claude Piron prezentas sian ideon pri Esperanto kiel nova formo de humanismo. En la sesa, 9-paĝa, Künzli germane donas koncizan historian superrigardon pri la planlingvaj movadoj kaj interlingvistiko en Svislando. En la sesa, nur 2-paĝa, Arthur Baur en la romanĉa prezentas kelkajn ekzemplojn kiuj celas pruvi ke ĝi estas planlingvo, same kiel Esperanto. El la ses enkondukaj tekstoj, nur la du aŭtoritaj de Künzli estas unuafoje aperantaj.
La enkondukajn eseojn sekvas kvin sekcioj, dediĉitaj al la kvin ĉefaj planlingvoj laŭ kronologia apero (Volapük, Esperanto, Ido, Occidental-Interlingue, Interlingua), kaj sesa pritraktanta malpli konatajn projektojn kaj ceterajn planlingvajn temojn. Temas pri la torso de la verko, pri la propre enciklopedia parto. La esperanta sekcio kompreneble estas la plej ampleksa (358 p.), sekvata de tiuj pri Ido (22 p.), Occidental-Interlingue (14 p.), Volapük (11 p.) kaj Interlingua (8 p.). La sesa sekcio, surprize longa (32 p.), pritraktas 30 projektojn. La sekcioj konsistas el apartaj artikoloj alfabete ordigitaj, pritraktantaj la individuojn (ĉirkaŭ 500), grupojn, societojn, gazetojn, verkojn, domojn, urbojn, kongresojn, ejojn, iniciatojn kaj objektojn kiuj armaturas la longan kaj vervan aktivadon de la planlingvaj movadoj en Svislando.
La ses menciitaj sekcioj konsistigas la propre Künzli-an parton de la verko. La aŭtoro mem verkis ĉiujn artikolojn, en Esperanto, per stilo klara, flua kaj plaĉa, kiu feliĉe kontrastas kun la pezaj vortumoj de multaj el la paĝoj de la enciklopedieca Esperanto en Perspektivo, grava referenca verko 844-paĝa eldonita de UEA en 1974. Mi ne povas eviti komparon ankaŭ kun la fama Enciklopedio de Esperanto, eldonita de Literatura Mondo en 1933. Ankaŭ en ĉi tiu verko, ankoraŭ grava hodiaŭ, la artikoloj estas skribitaj per flua lingvaĵo. Tamen ili ofte konsistas nur el teda sinsekvo de datoj, eventoj, postenoj kaj verkoj. En la enciklopedio de Künzli, kontraste, la artikoloj estas variaj kaj vivecaj, kvankam ne malpli science ellaboritaj. La svisa aŭtoro ne ellasas faktojn kaj datojn sed sukcesas ilin dozi meze de teksto kiu fluas mem kaj tial legeblas kvazaŭ aro da etaj ĉapitroj el grandioza romano. Legi la verkon de Künzli estas plaĉa aventuro. Se oni hazarde elektas artikolon kaj komencas legi, oni ne plu kapablas halti. Ĝi vekas la intereson (pro la temo mem sed ankaŭ pro la pritrakto) kaj resendas al aliaj artikoloj, kaj ĉi tiuj al plusaj. Oni do navigas tra la libro kvazaŭ inter retpaĝoj, libere kaj avide. La aŭtoro, eble dank’ al sia informadika profesia sperto, sukcesis rekrei en ĉi tiu verko la etoson kaj ĝuon de interreto. Tio estas aparte malfacila tasko kaj konsistigas unu el liaj multaj meritoj.
Tamen ne nur pro tia lerta rekreo kaj enetosigo Künzli meritas aplaŭdon. La recenzata verko lin pruvas ankaŭ kompetenta historiisto kaj talenta enciklopedia verkisto. Li metas la individuojn en la centron de la historio prezentante ne nur ties agojn, sed ankaŭ ties pensojn, hezitojn, aspirojn kaj dezirojn, ĉiam surbaze de dokumentoj, sen spekulativo, sen fantazio. La individuoj aperas ne nur kiel historiaj agantoj aŭ plenumantoj, sed ankaŭ kaj eĉ precipe kiel personoj, kun siaj meritoj kaj virtoj sed ankaŭ kun mankoj, kapricoj kaj manioj. Tial li ne hezitas prezenti ankaŭ faktojn kaj eventojn kiujn aliaj historiistoj – pli kabinetaj kaj severaj – eble opinius “minoraj”, aŭ eĉ anekdotaj. Ankaŭ tio estas tre malfacila tasko, ĉar tia historiisto devas esti tre singarda, sobra kaj takta por ne fali en la danĝeran kaj tentan marĉon de klaĉemo. Ankaŭ ĉi-kampe Künzli plene sukcesis.
Alia rifo kiun historiistoj ne ĉiam sukcesas eviti estas ia (sub)konscia ideologiigo de la historiaj aktoroj kaj scenaro. Ĝin ne sukcesis eviti Drezen (1892-1937) en pluraj partoj de sia cetere tre bona, mejloŝtona kaj plu konsultinda Historio de la mondolingvo (1928-1930). En la enciklopedio de Künzli, male, la individuoj ne estas nuraj marionetoj aŭ risortoj de ideologioj au “sociaj fortoj”. Ili pensas kaj agas mem, ili faras la historion anstataŭ pasive kaj inerte spekti ĝin. Ilin ne puŝas obskuraj tendencoj aŭ partiaj brevieroj, eĉ kiam ili havas kaj manifestas politikajn, sociajn aŭ religiajn simpatiojn kaj preferojn. Ili estas la kerno kaj la motoro de la historia disvolvo. Liberiginte la historian fluon de la ideologia feĉo kiu ĝin malklarigis dum la 19a kaj 20a jarcentoj, Künzli sukcesas komuniki ĝian tutan esencon kaj regali la leganton per produkto ankoraŭ ne remaĉita, kiun la leganto mem, sen trudita kuratoreco, povas ĝui, interpreti kaj primediti. Iasence la aŭtoro revenas al la pureco de la helenaj historiistoj, sed evidente riĉigante ĝin per la sciencaj metodoj de moderna historiografio.
Alia menciinda faceto de la aŭtoro estas lia objektiveco. Ĉi-verke li pritraktas ne nur figurojn kies korpojn jam longe glutis la patrina tero, sed ankaŭ homojn ankoraŭ vivantajn kaj agantajn, homojn kun opinioj kaj metodoj foje polemikaj, foje diverĝaj de tiuj kiujn la aŭtoro manifestis private kaj publike, skribe kaj parole, dum sia esperantista vivo. Tamen kiel honesta historiisto Künzli sukcesas submeti la koron al la intelekto. Li prezentas faktojn kaj figurojn kaj komentas ilin, sed liaj komentoj ĉiam impresas racie, sobre kaj ekvilibre. Ili ne trudiĝas, ne celas konvinki aŭ persvadi, eĉ ne “gvidi” la leganton, sed nur ilustri kaj prilumi la eventaron. La objektiveco de la aŭtoro plene manifestiĝas en lia pritakto de polemikaj figuroj kaj faktoj. Ekzemple liaj longaj artikoloj pri la tiel nomata Civito kaj ties “konsuloj” (p. 242-249), pri Serge Reverdin (n. 1942), pli konata kiel (reĝo) Parzival’, kies ekstravaganca maniero propagandi Esperanton damaĝas la bildon de la movado (p. 618-620) kaj pri Gonzague de Reynold (1880-1970), aristokrato kaj profesoro kiu verkis tre malfavoran raporton pri Esperanto kaj malhelpis ties eventualan agnoskon fare de Ligo de Nacioj (p. 621-626), estas vere modelaj kaj atestas la eksterordinaran kapablon de Künzli teni sin objektiva kaj senpartia kiel historiisto, malgraŭ siaj konvinkoj kiel movadano. Lia objektiveco ne ŝanceliĝas eĉ kiam li pritraktas aliajn planlingvojn kaj ties delikatajn temojn, kiel ekzemple la fondon de Verband für die Schaffung eines Weltspracheamtes (‘Asocio por la starigo de universallingva oficejo’), okazintan en 1911, dum plena Ido-Esperanta antagonismo (p. 811-812).
La verko de Künzli estas tre zorge ellaborita kaj redaktita. “Fakajn” erarojn mi trovis nur du, en la artikolo «Ido en Svislando», en la sama frazo (p. 793). Künzli skribas ke «La 24an de oktobro [de 1907], post la fino de tiuj kunsidoj, la koncerna komisiono de la Delegitaro decidis adopti principe Eon, kun la kondiĉo, ke estu enkondukitaj en ĝi reformoj surbaze de la konkludoj prezentitaj en la broŝuro Les vrais principes de la langue aŭiliaire […]». Unue la aŭtoro ŝajne konfuzas la komitaton de la Delegitaro (kiu ja faris la menciitan decidon la 24an de oktobro) kun la konstanta komisiono, kiun la komitato nomumis samdate por plua laborado. Poste li mencias broŝuron kiun la komitatanoj evidente ne povis konsulti en 1907, ĉar ĝi aperis nur en 1908 . La komitata raporto ja parolas pri «la projekto de Ido (kiun la komitatanoj ricevis sub la formo de elementa gramatiko, kompleta gramatiko, ekzercaro kaj specimena vortaro)» (p. 21). Otto Jespersen (1860-1943), unu el la komitatanoj, en interesa artikolo publikigita en la gazeto Novialiste (decembro 1937) parolas nur pri «presita kompleta gramatiko kaj kelkaj tajpitaj folioj da vortaro». La bibliografio de Carlevaro/Haupenthal mencias nur unu kompletan gramatikon aperintan en 1907 , do verŝajne ĝuste ĉi tiun ricevis kaj dum kvin sinsekvaj kunsidoj analizis la komitatanoj en Parizo. Pri la ceteraj dokumentoj oni scias nur ke ili publikiĝis unuafoje nur en 1908, kaj ne plu sub la pseŭdonimo Ido . Verŝajne en 1907 ekzistis praversio tajpita aŭ eĉ presprova. En la fontindikoj, kiuj okupas 28 paĝojn, Künzli sciigas ke la menciitan tekston li verkis «laŭ artikolo (nepublikigita) de T. Carlevaro» (p. 1029). Iom surprize, unue ĉar ekzistas fidindaj fontoj publikigitaj, due ĉar de Carlevaro, eminenta fakulo pri la temo, oni ne atendus tiajn erarojn. Eble ĉi tiuj estiĝis ĉe Künzli post mallongigo de pli frua versio, kiu menciis ambaŭ broŝurojn kaj ambaŭ organojn de la delegitaro. Iom nekongrua kun la serioza kaj scienca tono de la tuta enciklopedio mi trovas ankaŭ jenan aserton de la redaktoro: «I. do povas esti karakterizita iusence kiel Eo sen homaranismo, sen akuzativo kaj sen supersignoj» (p. 794). Ĉi tie Künzli strange miksas gramatikon kun socia strebado kaj donas malĝustan bildon pri grava planlingvo. Li distriĝis dum momento, kiel Homero…
La ses sekciojn ilustras la impresa kvanto da 1270 fotoj, precipe de individuoj, sed ankaŭ de grupoj, domoj, kongresejoj, sidejoj, oficejoj, libroj, broŝuroj, gazetoj, prospektoj, informiloj, desegnoj, karikaturoj, poŝtmarkoj, glumarkoj, pentraĵoj, tomboŝtonoj, memorŝtonoj, memortabuloj, afiŝoj, kartoj kaj eĉ bushaltejoj kaj vojmontriloj. La fotoj estas bonkvalitaj kaj nigrablankaj, krom kelkaj koloraj sur libromeza fasko da glaceaj folioj.
La sekciojn dividas 40 antologiaj tekstoj, precipe pri la planlingva temaro, verkitaj de «signifaj personecoj» (laŭ Künzli), preskaŭ ĉiam svisaj civitanoj. Ĉi tie ni renkontas klasikajn nomojn (Zamenhof, Privat, Hodler, Baghy, Carlevaro, Piron, Gacond, Silfer, Ostwald, Berger, Schild) apud aliaj malpli konataj. La tekstoj estas verkitaj precipe en esperanto (20), la germana (8) kaj la franca (7), sed troviĝas ankaŭ po unu teksto en la angla, Ido, Interlingue, Interlingua kaj eĉ en Volapük (kun paralela traduko en la germana). Ĉiujn tekstojn antaŭas detala esperantlingva enkonduko plume de la redaktoro. Künzli ne hezitis enmeti ankaŭ tekstojn kiuj akre kritikas Esperanton, kiel la menciitan (longan) raporton de Gonzague de Reynold (p. 581-611) kaj eĉ la faman pamfleton de Charles-Albert Cingria (p. 282-288), eble la plej vitriolan tekston ĝis nun verkitan kontraŭ la lingvo de Zamenhof. La antologiaj tekstoj estas ĝenerale tre interesaj kaj ege riĉigas la volumon. Tamen en unu el ili (Survoje al la dua jarcento de Esperanto, de Claude Gacond) mi trovis tri bizarajn asertojn (p. 843): «Oni prave sentis [La Ligo de Nacioj, en 1922], ke la zamenhofa lingvo ne estis akirinta sufiĉan maturecon por fariĝi laborlingvo en monda organizaĵo» (kio frape kontraŭdiras la enhavon de la koncerna enciklopedia artikolo); «Interlingua […] estis bazita sur latina centrismo science nepravigebla» (mankas ekspliko); «La interlingvistikaj esploroj ne naskas plu novajn projektojn» (kio ne estas vera).
Laste mi menciu la vastan bibliografion (44 p.), la nomindekson (bedaŭrinde nedetalan) kaj la finan legoŝlosilon de esperanto (france kaj germane), tre utilan, aŭtoritan de Claude Gacond, Jean-Thierry von Büren kaj Richard Schneller, por helpi la konsulton de la enciklopedio fare de homoj sen antaŭa esperantoscio. Mi tamen sentas la mankon de bildindekso.
Mia fina impreso estas tre favora. La enciklopedio de Künzli estas unu el la plej gravaj sciencaj verkoj ĝis nun verkitaj en esperanto, se ne la plej grava. Mi menciu ke multaj el la pritraktitaj figuroj ne limigis sian agadon al Svislando. Ili ne estis “lokaj” movadanoj. Ili agis ankaŭ eksterlande kaj grave influis la internaciajn movadojn de Volapük, Esperanto, Ido, Occidental-Interlingue kaj Interlingua. Tial ĉi tiu verko interesas ne nur svisajn esperantistojn, sed la tutmondan adeptaron de la kvin ĉefaj planlingvoj kaj ankaŭ ajnan fakulon aŭ studemulon pri interlingvistiko. Ĝi estas verko kiu ne povas manki sur la breto de ĉiu serioza planlingvano kaj interlingvisto. De nun oni abunde referencos al ĝi kaj nomos ĝin simple La enciklopedio de Künzli. Ĝi estos La Verko. La svisa slavisto kaj interlingvisto jam starigis al si monumenton pli daŭran ol bronzo. Tio nomiĝas gloro. Li ĝin meritas.

Gonçalo Neves

Fine de 2006 aperis”Universalaj Lingvoj en Svislando” de la relative juna slavisto Andy Künzli el Bern. La titolo iom miskondukas la legonton, ĉar tiu pensas pri enhavo en la maniero de ekzemple ”Historio de la Mondolingvo ”de Ernest Drezen. Sed ne, la svisa verko estas tute alia. Post foliumado evidentiĝas, ke ĝi estas precipe enciklopedio pri la esperanta vivo en Svisio kune kun, ni diru, aneksaĵoj pri la planlingvaj projektoj Volapük, Ido, Occidental, Interlingua.
La komenco de la libro, 146 paĝojn, konsistas el enkondukaj, ofte fascinaj artikoloj de diversaj aŭtoroj: Graf, Gacond, Künzli, Piron, Carlevaro, Baur alterne en la lingvoj esperanta, franca, angla, germana, itala, retoromana. Malantaŭe troviĝas la kutimaj ĉapitroj, 122 paĝojn, kun resumo, fontoj, blibliografio, nomindekso.
La meza parto tamen liveras en formo de laŭ-alfabeta enciklopedio la svisan esperantan historion ĝis hodiaŭ. Tio lasta signifas ekstreme valoran elementon por nia historiografio, ĉar mankas en Esperantio libroforme aktualaj sciigoj pri homoj kaj aferoj. Jam el tiu vidpunkto mi konsideras la gigantan redaktaĵon de Künli grava kaj utilega.
Volonte mi donas komentojn pri tiu ĉi ĉefaĵo, la enciklopedio, ampleksanta 608 paĝojn.Ĝi bonege uzeblas kaj priskribas ne nur samideanojn, sed ankaŭ multajn objekt-nomojn. Kapvortoj ekzemple de ne-personoj: civito, ekzamenoj, gazetaro, ILEI-sekcio, KCE, literaturo, kaj el la geografia branĉo urboj kaj ĉiuj kantonoj. Mallonge: kiel tio konvenas en tradicia enciklopedio.
Unue mi plukadis el la proksimume 500 biografietoj kaj konstatis, ke ili estas redaktitaj en klara kaj preciza lingvaĵo kaj laŭ enhavo fiksitaj objektive kaj sen privata juĝo. Unu specimenon por veki la apetiton. Pro tio, ke mi ĉirkaŭflaris la poezion de la klera esperantologo Henri Vatré, mi prezentas la tekston pri la edzino.
Juliette Vatré-Baudin (1910-1037)
Ankaŭ la unua edzino de Henri Vatré, Juliette Baudin, kiu lernis Eon en 1930, estis Eo-poetino. Dum kelkaj jaroj la ĝeneva kudristino laboris kiel oficistino en la Internacia Centra Komitato de la Eo-movado (ICK). En Ĝenevo ŝi estis inter la kunfondintoj de la ĝeneva EG Zamenhof kaj 1933-1935 gvidis Cseh-kursojn en diversaj nederlandaj urboj. Ŝi verkis originalajn poemojn, de kiuj kelkaj aperis en la libro “Naŭ Poetoj” (Iltis 1989), krome ŝi tradukis multajn poemojn el la franca kaj el la itala lingvoj, el kiuj kelkaj aperis en “Literatura Mondo” (dua periodo).
Ŝajnas al mi, ke en tia manlibro devus reliefiĝi la valoro de la priskribito. Ekzemple en la nederlanda enciklopedio WP la unua frazo sub ”Rembrandt” tekstas: ”Unu el la grandmajstroj de la monda pentro-arto”. Imagu, se tie anstataŭe starus: ”nederlanda pentristo el la 17-a jarcento”. Tute senerare, sed la unua metus min tuj sur la deziritan spuron. Sekve uzanto ricevas ”neŭtralajn” faktojn. Ekzemple pri la fenomeno ”civito esperanta” la redaktoro ĉerpis el la broŝuroj, publikigitaj de la adeptoj de tiu civito. Flankajn rimarkojn: laŭ mia gusto tro longa: 8 paĝojn; kaj forestas alia voĉo pri tiu institucio. Sub ”radio”, trafa 5-paĝa kompendio, aperas la radio-kompania motivo, ke en 1991-1992 ”fone de nova financa premo ĝi devis ĉesigi la esperantajn elsendojn”. Feliĉe ĉe la fino Silfer estas citita. Laŭ li esenca kialo de la ĉesigo estis, ke ”ĝis 1991 al Svisa Radio interesis la orienteŭropa merkato, ekde 1992 ne plu.” Eble nur noteto, sed necesa por akiri netan
konon.
En ” Vivo de Andreo Cseh” mi vivigis kelkajn svisojn, ligitajn al Cseh. Por aldoni vivdetalojn en la tiu-libra indekso, mi serĉis ĉe Künzli. Sed ho,ve, ne ĉiuj estis enmetitaj. Jes, famuloj kiel Bovet, Gacond, Hodler, Jakob, Privat estas reprezentitaj. Sed mi vane serĉis la iniciatintojn de Pestalozzi-projekto post la dua mondmilito, Anuta kaj Walter Corti el Zürich. Serĉi en tiu ĉi kazo vere postulas energion. Mi rigardis en la indekso, ne. Sub Corti, ne. Sub Pestalozzi,1
ne. Sub Zuriko (Zürich), la paro devenas el tiu urbo, ne. Ĉiam nul mencio! Alice Früh paradas en la indekso, sed malestas sub Früh en la enciklopedio. Hura, mi renkontis ŝin sub St Gallen, ĉar tie ŝi naskiĝis. Ŝia esperanta amikino Anahide Nercessian el Ĝenevo havis kompletan malbonŝancon. Kaj kie subakviĝis Alice Müller-Noget (ĉu Muller aŭ Müller?), la motoro de la movado en Vallorbe? Mi vidis ŝiajn du portretojn ie en kolumno, sed ne povis retrovi. La sindona, modela peranto por Internacia Esperanto-Instituto en Hago, Luise Riedle el Zürich, ne ricevis mencion, same kiel John Robertson el Bern, kuraĝe korespondante kun Cseh ankoraŭ en 1941.
Kontraŭe al tiu minuso sursceniĝas la pluso de centoj da prilumigitoj. La demando leviĝas, laŭ kiaj normoj eniras iu en la kolekton? Kun miro mi vidis mian TEJO-kompanon Max Abegg, en la 50-jaroj iom aktiva ĉe la junularo. Depost 1960 li nur staras en la jarlibro de UEA. Li ricevis 16-linian paragrafon plus foton. Grandskale asignita!
Cetere ne nur svisoj eniris, sed ankaŭ eksterlandanoj, funkciantaj dum certa periodo por nia lingvo en Helvetia Konfederacio. Jakob, Kreuz, Stojan, Henriko Fischer, prave, ĉar ili grave kontribuis al la ekzisto de Esperanto en la mondo. Ĉu vere la rumano Fischer projektis E-o Triumfontan? Kaj anstataŭ ”Lia kondamno fare de nacisocialistoj” mi uzus “fare de faŝistoj”. Ke lia edzino ankaŭ blindiĝis, mi neniam aŭdis. Menciindas la kazo de la polo Tomaz Ĉmielik, al kiu pro sia tradukado de preskaŭ la tuta verkaro de Dürrenmatt malfermiĝis la paĝoj. En tiu korifearo Andreo Cseh havu ankaŭ sian lokon, laborante ĉe UEA en la ĉefsidejo de Ĝenevo kaj poste li entreprenis por UEA propagandan rondvojaĝon tra Eŭropo. Ni ne forgesu liajn instruadon kaj prelegojn en kelkaj kantonoj antaŭ kaj post la dua mondmilito.
3
Ankaŭ ne lia dumviva amikeco kun Privat. Tiu ĉi fariĝis prezidanto de Universala Ligo , kreita de Cseh. La pedagogo estis pli ol cent fojojn nomita ĉie tra la volumo, sed la redaktoro ne rangigis lin en la kapvortoj aŭ indekso.
Künzli promesis la pretigon de aparta superrigardo, en kiu ĉiu nomo estos presita kun koncernaj paĝciferoj. La oportunaĵon oni ĝis nun ne povis kompili.
Mallongan ekskurson mi faris al la ĉapitro pri Occidental. En ĝia 1,5 paĝa historio ne estas pritraktita la hontiga konduto, i.a. de f-ino Meierhofer, rilate la Pestalozzi-projekton en 1947. La occidentalisto Fritz Haas akiris biografieton, sed sen tuŝo de liaj broŝuroj de la tipo ”Wieso ist Occidental die endgültige Welthilfssprache?”
Per tiaj alineoj pri ne aŭ duone trovitaj eroj mi nepre ne volas bagateligi la riĉon de la enhavo, sed nur plenigi manplenon da truetoj, ĉerpante el a) la leterarĥivo de IEI, b) ”Vivo de Andreo Cseh”, c) ”Vortoj de Andreo Cseh”.
Legante en la trezoro, ĝi elvokas antaŭ mi pecojn el la esperanta historio kaj ankaŭ miajn aventurojn kun kursanoj speciale dum miaj instru-semajnoj en La Chaŭ-de-Fonds en la 80-aj jaroj, tiam sub eminenta gvido de Claude Gacond. Ili reaperas per trafaj karakterizoj kaj bildoj, ofte eĉ pluraj de unu individuo, nome juna kaj aĝa, kaj en diversaj pozoj. Pri la nemalhavebla fotografio por ni verdsteluloj mi jam skribis en alia recenzo, argumentante, ke
pro nia globa vivado kun relative rara persona kontakto ”ni volas vidi (!) nian diligentan kolegaron”. Tio nun realiĝis dank’al Künzli.
Antaŭe mi pensis, ke tia verko havas sian nuran konforman lokon en bibliotekoj kaj sur la tablo de historiistoj. Nun post trastudo mi reviziis mian starpunkton. Pro ĝia mult-aspekteco ĝi vere estu konsultilo por ĉiu iom serioza esperantisto.
Dum la lasta fazo de la preparo la redaktoro provizis ”Universalaj Lingvoj en Svislando”-n per antologio en dek unu subĉapitroj dise tra la prozo. Per ili oni gustumas atentindajn eseetojn de la herooj el nia pasinteco kaj estanteco. Li verŝajne intencis prezenti divers-opinian panoramon super la movado. Sekve de tio la tuto ŝvelis al 1129 paĝoj.
2
Mi respekte riverencas antaŭ la kunlabora stabo, ĉefe Andy Künzli, kiu baraktis ekde 1992 super la materialo kaj oferis milojn da horoj kaj eĉ pli ol nur tempo sur la kultura altaro de Esperanto. Kaj kun kiaj ĝuindaj fruktoj!
Pri unu ideo Andy kaj mi ne akordas. La sviso iom pesimisme taksas la estonton de nia lingvo, li klinas la orelon al tiuj, kiuj kredas, ke ĝi vivas nur ĝis la jaro 2045. Male, mi centprocente defendas la vidpunkton, ke Esperanto pro sia diasporeco ne plu povos malaperi. Sed pri la ne nun difinebla evoluo certe raportos la dua eldono de ”Universalaj Lingvoj en Svislando”.

Ed Borsboom

Tiun pezegan libron, eĉ pli dika ol PIV kvankam nur 1129-paĝa, mi tamen dum pluraj tagoj transportis en la ĉiam homplena pariza metroo. Kvankam ĉefe dediĉita al la svisa Esperanto-movado, ĉi tiu enciklopedio enhavas kelkajn dekojn da paĝoj pri la aliaj planlingvaj movadoj, kiujn mi ne komentos, pro nekompetenteco pri la temo. Pluraj originalaj tekstoj en la angla, franca, germana kaj romanĉa lingvo, kaj esperanta legoŝlosilo ĉefine celas igi la libron alirebla ankaŭ al neesperantlingvaj interesatoj. Mankas detala nomindekso ĉe la fino, sed estas antaŭvidita ĝia baldaŭa pretigo.

La enciklopedio enhavas ankaŭ sufiĉe ampleksan antologian parton, kie estas represkaj diversaj gravaj sed malfacile haveblaj tekstoj, interalie ekstrakto el la fama Interpopola konduto de Privat kaj diversaj artikoloj de Hodler skribitaj dum la unua mondmilito, kaj pridiskutantaj solvojn por la pacproblemo. La arcikolojn de Hodler mi legis kun aparta scivolo, sciante ke la organizaj vidpunktoj de la fondinto de UEA forte influis la unuajn SAf-anojn. Ja UEA tiam ankaŭ estis sen-nacieca asocio laŭ sia strukturo. Tamen rebate al la iam aŭdita aserto ke se Hodler ne mortus, eble la fondo de SAT ne estus necesa, liaj skribaĵoj igis min iom dubi. Li tute ne ŝajnas aparte fervora admiranto de la socialistaj teorioj, eĉ se efektive en lia epoko, la naciismaj elmontroj de multaj elstaraj socialistoj, kaj ilia amasa apogo al la Unua Mondbuĉado, ja ne estis motivoj de admiro. Sed konkludi el tio, ke la militoj preskaŭ ne ŝuldiĝas al ekonomiaj kaŭzoj, kaj ke eblas solvi la pacproblemon tute aparte de la socia ne ŝajnas al mi aparte trafa analizo. Almenaŭ lia tiurilata argumentado tute ne konvinkas min. Pri Interpopola konduto bedaŭrinde, la represita parto estas nur apologio al Esperanto, kaj ne enhavas do la ŝokajn partojn, kiuj igis ia naziojn detrui la tutan stokon de la franclingva versio en Parizo en 1941. Ankaŭ laboristoj ne estas forgesitaj en la movadenciklopedia parto.

Eblas ekscii kelkajn interesajn informojn pri la specifa agado de la svisaj laboristaj esperantistoj, kiuj kiel ĉie fortis ĉefe inter ambaŭ mondmilitoj, sed plu vivas danke la klopodojn de kelkaj kamaradoj, pri kiuj la libro donas biografiajn informojn, kiuj malfacile troveblus aliloke.

Kvankam menciitaj, la kongreso de SAT-Amikaro en Laŭzano (1973) kaj de SAT en Bazelo (1981) kaj Ĉaŭdefono (2003) bedaŭrinde ne estas detale priskribitaj.

Konklude, malgraŭ ĉiuj mankoj nepre neeviteblaj en tiuspecaj libroj, tiu antologio almenaŭ starigas firmajn bazojn por plua esploro pri la svisa esperanto-movado, kaj montras, ke ja ne malaktualiĝis prihistoriaj esploroj, sen kiuj mankas al ni muitaj elementoj por efike analizi la situacion de nia movado, cele al ĝia eventuala pliboniĝo.

Vinko Markov

Unua ŝoko: ni ricevas 6- centimetran dikan libron, pli ol milpaĝan, pli ol unu-kilograman, en malgranda litertiparo Times New Roman 10, sur belega papero, kiu pli similas al vortaro, ol al niaj kutimaj eldonaĵoj tiutemaj. Kovrilpaĝoj tre belaj, en moderne profesia aspekto… vere tre brila prezentado.

La titolo indikas la entenon: la historio de Esperanto kaj de aliaj planlingvaj projektoj en unu lando (nur unu, bedaŭrinde, sed gravega lando, kie vivis gigantoj, kiel Privat, Hodler, Stojan… pintaj esperantistoj, kiel René de Saussure, Baur, Gacond, Piron… lando en kies ĉefurbo okazis la unua perdita batalo por politika agnosko de Esperanto en Societo de Nacioj, lando kiu nestis la komencan UEA, la aperon de CDELI, de Kultura Centro Esperantista, de PEN-Centro, de Esperanta Civito…). Pri ĉiuj tiuj temoj aŭ personoj abundas informoj en la libro. Rimarkinde estas la tekstoj de du el la plej grandaj malamikoj de Esperanto, Gonzague de Reynolds, kaj Charles-Albert Cingria; precipe ĉilasta montras teruran malamon kontraŭ nia lingvo kaj kontraŭ esperantistoj; nepre legu lian opinion, ĝi helpas kompreni, ke la nesufiĉan disvastiĝon de Esperanto ni ne prikulpas, kiel ni tro ofte emas pensi, sed ankaŭ ŝuldas al tre akraj malamikoj eksteraj, pli nombraj, efikaj kaj potencaj, ol ni emas kredi. La enkonduko kaj pluraj partoj en la libro estas en pluraj nacilingvoj: angla, franca, germana, itala, eĉ romanĉa… ĉar ĝi ankaŭ celas ne-esperantistan publikon; samidee aperas ĉe la fino resuma gramatiko de Esperanto kaj plurlingva vortolisto al- kaj el esperanto por faciligi la legadon de nia lingvo al nur nacilingvanoj.

Kompreneble kelkaj partoj el tiu verkego estas malpli interesaj por ne-Svisoj, ekz. la detala historio de la Svisa Fervojista Asocio, aŭ la amaso da esperantistoj nekonataj eksterlande; sed tio ne povas esti riproĉo en libro ĝuste dediĉita al tio.

Male abundas nepre necesaj tekstoj tre malfacile troveblaj aliloke, kiel la dokumentoj por kaj kontraŭ Eo en la Societo de Nacioj, kiel la agoj kaj faroj por interlingvaj projektoj de tre konataj interlingvistoj (R. Berger, A. Matejka…) kiuj pasis de unu planlingvo al alia en senhalta “Esploro al la perfekta lingvo” kiel dirus Umberto Eco. Oni ankaŭ trovas kompletajn informojn pri aktualaj problemoj de la esperantistaro, ekz. plurajn paĝojn pri la Esperanta Civito, kiu naskiĝis en Svisujo; tamen oni kompletigu ilin per la legado de la intervjuo de Andreas Künzli en la Junia-2007 n˚de “La Ondo de Esperanto”, kie li eble pli familiare kaj libere donas sian personan opinion. Ne eblas resumi en kelkaj linioj ĉiujn interesojn de tiu belega verko, kiu jam iĝis unu el la ne-malhaveblaj elementoj de ĉiu serioza biblioteko esperantista.

Dankon kaj gratulon al A. Künzli, ge-Gacond, A. Sandoz-Giroud kaj al ĉiuj urbaj funkciuloj kaj civitanoj de La Chaŭ-de-Fonds kunlaborintaj aŭ helpintaj en tiu komuna minejo da trezorinformoj.

Johan’ Luko

Andreas Künzli, Universalaj Lingvoj en Svislando, Svisa Esperanto- Societo, Centre de documentation et d’étude sur la langue internationale, La Chaŭ-de-Fonds, 2006.
1129 paĝoj, en tio 20 paĝoj kun 57 fotoj koloraj kaj nigra-blankaj kaj pli ol 2000 fotoj en la teksto.
Recenzas: Walter Żelazny
Verkojn kiel Universalaj Lingvoj en Svislando oni ne legas de la unua paĝo ĝis la lasta unufoje kaj metas sur breton. Oni simple konsultas la verkon, kiam necesas, same kiel ĉiun enciklopedion dum pluraj longaj jaroj. Jen la libro Universalaj Lingvoj en Svislando, kiun ni povas kun la sama forto kritiki kaj admiri pro: 1) la idea koncepto de la libro, 2) la elekto kaj la enhavo de la vokvortoj, 3) bagatelaĵo: komoj, indekso, tajperaroj (sed la legantoj de LF jam scias, ke por tiaj aferoj mi ne perdas tempon). Al la koncepto de la vokvortoj mi revenos poste. Esence restas nun kritiki la idean koncepton de la libro, ĉar strukturi verkon de 1129 paĝoj, kiuj tuŝas multajn aspektojn de unu, sed vastega problemaro, ne estas facile. Kompare ekzemple Esperanto en Perspektivo havas 844 paĝojn. Mi komencas de tia kalkulado, ĉar la libro estas vere impona, unika por Esperanto. Aldone oni rimarkas, ke almenaŭ unu kvarono de la verko ne estas verkita de Künzli, sed ĝi estas preskaŭ 300-paĝa antologio de diversaj tekstoj elektitaj de Andy Künzli. La verko estas nek romano, nek vortaro, ĝi mem nomas sin en la subtitolo „Svisa Enciklopedio Planlingva”, kio ŝajnas trafa komplemento.
Pri la idea koncepto de la verko
Universalaj Lingvoj en Svislando estas destinita al Svislando kiel fenomeno de planlingvoj pri kiu la aŭtoro informas en la titolo kaj la subtitoloj en Esperanto kaj en ĉiuj oficialaj lingvoj de la Svisa Konfederacio. Oni povus supozi, ke ĉar Künzli estas sviso, klare ke li verkas pri Svislando. Ne, ne sufiĉas ke Andy Künzli estas sviso. Por ke ni havu plenan bildon de la ideo, la verko devis esti pri Svislando, ĉar plej verŝajne neniu nacio sur la tero dediĉis tiom da atento je planlingvoj kiel svisoj kaj neniu alia ensorbis tiom da esperantistoj (ĉu por turismi aŭ por ekvivi en Svislando). La fenomeno svisa ne nur estas ties paca kunvivado de diversaj popoloj, sed ĝuste la strebo trovi iun modus vivendi por plurlingva federacio. Mem Zamenhof revis pri Svislando kiel modelo de la paca kunvivado de diversaj etnoj, en tio ankaŭ por la nova estonta esperanta popolo. Svislando estas do ne hazarda elekto (kvankam tia povas ŝajni), sed esenca ekzemplo de la epokaj planlingvaj diskutoj de siaj civitanoj, inter kiuj aperis
2
ĉiuj tendencoj de interlingvistiko kaj ĝuste tia estas la idea koncepto de Universalaj Lingvoj en Svislando.
Pri la strukturo de la verko
Kiamaniere Andy Künzli solvis la problemon de la enciklopedio, por ke la verko ne estu miksaĵo „de berna paŝthundo kun berbera tapiŝo”? Li mem klarigas la strukturan koncepton de la libro kaj sugestas kiel moviĝi tra la verko sur la paĝoj 25-34. La libro konsistas de 12 partoj, la enkondukoj mem enhavas 141 paĝojn de diversaj aŭtoroj kaj la partoj, kiujn nin interesas, principe numeriĝas de 2 ĝis 7 en kiuj estis montritaj laŭ la diakrona ordo la plej interesaj fenomenoj de artefaritaj lingvoj en Svislando, komencante de Volapük (paĝoj: 147-181) tra Esperanto (183-778), Ido (791-848), Occidental-interlingue (853-866), Interlingua-IALA (867-893), interlingvistiko kaj esperantologio (913-962). Ĉiu parto finiĝas per antologio (pli malpli 20% de la tuto dediĉita al la koncerna lingvo), tio estas de la elekto de la plej esencaj tekstoj de aliaj aŭtoroj elektitaj de Künzli, kiuj pli perfekte prilumas la koncernan lingvon aŭ iun fenomenon aŭ – pli grave – „atestas” pri la fenomeno alimaniere ol Künzli. La verko de Künzli povus teorie konsisti el 12 apartaj volumoj, ĉiu por koncerna lingvo, sed… ĉi tie la recenzisto komencas havi problemojn, ĉar multaj pioniroj de la artefaritaj lingvo-movadoj en Svislando nature „trasaltis” kelkajn lingvojn, preskaŭ ĉiuj de ili elsaltis de la kaldrono Volapük por ensalti en la kaldronon Esperanto, de ĝi al la kaldronoj Ido, Interlingua aŭ foje inverse ktp. 12 apartaj volumoj ne estus teknika solvo por tia tipo de enciklopedio. Ni havas – dirante per la lingvo de komerca propagando – 12 en UNU. Kaj tiel devis esti!
Pri la vokvortoj
Ĉiu el 12 partoj de la verko havas la alfabetan ordon de la vokvortoj kaj ili konsistas el nomoj personaj, geografiaj (ĉiuj svisaj kantonoj kaj ties kontribuoj al planlingvoj, la plej gravaj urboj viditaj de tiu ĉi vidpunkto) kaj objektoj (fenomenoj) kiel CDELI, KCE, La Civito ktp. Ŝajnas, ke mankas nenio. Preskaŭ 90% de la vokvortoj koncernas personojn, la cetero koncernas geografiajn nomojn kaj objektojn. Mi ne kalkulis kiom precize da nomoj aperas en la libro, sed preskaǔ ŝajnas, ke mankas neniu sviso, kiu ne nur „volapükis”, sed sufiĉis ke aŭdis pri volapüko, por esti en Universalaj Lingvoj en Svislando. Preskaǔ ĉiu persono aperanta en la verko estas ilustrita per foto. Tamen, se oni pli precize analizas la nomojn, tuj oni vidas, ke ne regas ĉi tie anarĥio, sed Universalaj Lingvoj en Svislando montras tiujn, sen kiuj la planlingvoj en Svislando ne ekzistus. Do, unue ni havas iun leksikonon de nomoj necesaj por kompreni la fenomenon de „planlingva” Svislando, ni diru, ni havas sufiĉe bonajn informojn
3
pri ĉiuj svisaj „pioniroj” kaj nuntempaj agantoj, verkistoj, interlingvistoj, sed ankaŭ „eksterlandanoj”, kiuj iel estis ligitaj kun la svisa interlingvistika aŭ planlingva fenomeno.
Due, la verko de Künzli konfirmas multfoje esprimitajn sociologiajn supozojn, ke la statistika tavolo de esperantistoj (kaj aliaj –istoj) devenas de la meza socia klaso, kio en okcidento egalas ĉefe al instruistaj medioj, liberaj profesioj, etaj ĉefoj de diverstipaj entreprenoj, se laboristoj, tiam altkvalitaj (presistoj, poŝtistoj, fervojistoj), sed rare biznesmenoj, simplaj laboristoj, kamparanoj, kvankam tiaj aperas kiel unuopuloj, sen paroli pri kelkaj artistoj kaj aristokratoj. Künzli strebas priskribi preskaŭ ĉion pri koncernaj personoj, foje ŝajnas, ke estas tro da sensignifaj detaloj.
Prave ekzistas tiaj vokvortoj kiel „virinoj”, sed estas strange trovi la vokvorton „geonismo”, dum mankas al mi tiaj vokvortoj kiel „filmo” aŭ „denaskuloj”, kvankam li mencias, se iu estas denaskulo priparolante koncernan personon.
Iel ne plaĉas al mi, ke Andy Künzli volis kontentigi ĉiujn. Ĉi tiu nobla principo certe estas bona en la omaĝaj verkoj, sed ne sciencaj. Mi diru rekte: Carlevaro, Matejka, Silfer meritas pli da spaco ol centoj pri kiuj oni nur povis mencii kelkvorte. Do, evidente aperis problemo kun la kvanta ekvilibro en la prezentado, verŝajne ligita kun la disponeblo de fontoj kaj informoj pri la prezentindaj homoj, aǔ temoj.
Pri la antologio
La plej diskutinda afero por mi estas la elektoj por la parto antologia, sed „pri gustoj oni ne diskutas”. Tamen eĉ se mi povas opinii certajn tekstojn aperintajn tie kiel senvaloraj, en la antologio mi trovas ankaŭ tekstojn tre valorajn, ekzemple pri Esperanto kaj la Ligo de Nacioj (paĝoj 549-612), kritiko de Claude Piron pri raŭmismo aŭ fine la plej akra kritiko de La Movado far’de Tazio Carlevaro Ĉu Esperanto postvivos la jaron 2045? Sed ni trovos ankaŭ eksterordinare valorajn dokumentojn pri la historio de tuta Movado (ne nur svisa) kiel Critique du rapport sur l’Espéranto du Département Fédéral de l’Intérieur (de 1953) aŭ teksto de Ludwig Klaesi Kampf um Europa von der Schweiz aus gesehen: Die Sprachenfrage und die neue Weltordnung aus der Sicht der Europa-Union (de 1945). Sed en la interlingvistika parto mankas al mi unu el la plej interesaj kaj fundamentaj kritikoj kontraŭ IALA de Edo Bernasconi (Tazio Carlevaro), kiu aperis en Esperanto aŭ Interlingua, kvankam la libro mem estas menciita sur la paĝo 917. Neniu tiel inteligente scipovis kritki IALA de sia devojiĝo interlingvistika en ideologian, kun eta odoro de la okcidenta, preskaŭ rasisma genius loci. Tre bedaǔrinde, ke ĉi tiu grava kritiko de Carlevaro kontraŭ IALA mankas en la antologio. Mi ne tuŝas aliajn mankojn, sed tiu estas por mi la plej okulfrapa.
4
Pri aliaj planlingvoj
Esperanto okupas 60% de la verko, ĉirkaŭ 12 % okupas aliaj ĉefaj planlingvoj kiel Volapük (de kiu komenciĝas la libro), Ido, Occidental-Interlingue kaj Interlingua kaj fine, en parto 7 Künzli mencias aliajn projektojn. Por priskribi tiujn lingvojn kaj la kun ili ligitaj personoj kaj fenomenoj Künzli utiligas saman metodon kiel por Esperanto. De la historia vidpunko ĉi-tiuj partoj de la verko de Künzli estas sendube tre karaj, ja ni savas tiun integran parton de nia historio, pri kiu ni esperantistoj ne ĉiam volas diri „nia”. Pli gravas ankoraŭ la fakto, ke simple Svislando devas esti metita en la historio de planlingvismo kiel ties patrujo, kvankam en ĝi naskiĝis neniu signifa planlingvo, sed sendube Svislando estis kaj estas reala platformo de la plej inteligentaj, altnivelaj kaj pacaj diskutoj interlingvistikaj.
Pri la objektiveco
Ĉiu aŭtoro de scienca verko devas respekti la principon de objektiveco, kio ne estas facila arto, ĉar ja aŭtoro rajtas al sia propra opinio. Mi prenu ekzemplon de La Civito, ĉar tie ĉi mi plej kompetentas. Ŝajnas al mi, ke Künzli sufiĉe objektive prezentas La Civiton, kvankam en la kritiko, kiun ne li mem faras, sed donas parolon al aliaj, li miksas kritikon ad personam, kiun faras Jorge Kamaĉo pri Perla Martinelli kaj Giorgio Silfer, de la kritiko ad rem, kiun faras pri La Civito Tazio Carlevaro. Kvankam li mem nomas kritikon de Kamaĉo „pamfleto”, mi ne trovas objektivan meti ĉi tiun kritikon ĉi-loke. Ĉar ja kritiko kontraŭ Silfer ne estas kritiko kontraŭ tio, kion pensas Silfer, sed kontraŭ tio, kion laŭ Kamaĉo Silfer ne rajtas fari. Por Tazio Calvevaro tia kritiko estas agresema kaj sensenca. Dirante tion mi redonas honoron al Künzli, ĉar sur la paĝoj 945-948 li lasas al Giorgio Silfer prezenti ĉion, kio koncernas La Civiton. Mi povas konkludi, ke la verko de Universalaj Lingvoj en Svislando estas objektiva.
Pri la ŝajnaj mankoj
Mia recenzo estas pozitiva, ĉar havante plenan konscion pri certaj mankoj de la verko de Künzli, „pri kiuj ĉiuj diras”, kaj tial mi ĝuste rezignos paroli pri ili, ĉar mi opinias ilin bagatelaj. Mi restos nur ĉe unu afero, nome la manko de la indekso (ofte mi aŭdis tian kritikon). La indekso en tia verko estus praktike senbezona kaj peza aldono. Kiu vidis indeksojn en enciklopedioj kaj leksikonoj? Ĉio havas sian logikon kaj ĉiu povas facile trovi ĉion laŭalfabete aŭ per alia metodo. Se la indekso devis servi por mencii nur kiom da fojoj aperas en Universalaj Lingvoj en Svislando la nomo X kaj la nomo Y por montri tion nur al
5
konatuloj aŭ kritiki, ke aperas tro malmulte pri la koncerna persono, tiukaze ĉio ĉi havus neniun sencon. Tiaj kritikoj foje estas stultaj, ĉar la enhavtabelo de la verko ja indikas ĉiujn ĉefajn figurojn; krome ekzistas nomindekso en la 11a parto, kvankam bedaǔrinde sen paghinidkoj. Tio sufiĉas en principo. Kiam Krakovo konstruis sian novan operon, ĉio estis en la ruĝa koloro. Oni akre kritikis la arkitekton kial ĝi ne estas blua. Li respondis, ĉar se ĝi estus blua, vi kritikus, ke ĝi ne estas verda. Pro tio mi ne emas kritiki la mankantan indekson.
Pri la mecenoj
Universalaj Lingvoj en Svislando ne povus aperi sen financa helpo, subvencioj, alivorte sen mecenoj. Ili estas menciitaj sur la paĝo 2. Tio bone atestas pri la Svisa Esperanto-Societo, ke ĝi subvencias interlingvistikan kaj planlingvistikan laboron kaj ne fermas sin, kiel tamen estas kutimo en la tuta movado, je sia propra esperanta saŭco.
Konkludoj de Künzli
Provizoraj konkludoj de Künzli estas ellaboritaj sur la paĝoj 998-1005 de la verko. La aǔtoro de Universalaj Lingvoj en Svislando, plej verŝajne ege impresita de la konkludoj de la eseo Ĉu Esperanto postvivos la jaron 2045? de Tazio Carlevaro, starigas la ĉefan demandon, kial Esperanto malgraŭ ĉiuj eblaj streboj ne sukcesis, kaj respondas, ke plej verŝajne kulpas la Movado mem (almenaŭ en Svislando), kiu detranĉas sin de la „makrosocio”, enfermiĝas en si mem, kaj pro tio, por la ekstera mondo fariĝas fremda, dum en la Movado triumfas fanfaronuloj. Eble!
Sed mi ĝis nun ne povas kompreni kial Andy Künzli estas tiom endronita en tiu Movado, dum li mem rimarkas, ke ĝuste tiu Movado mem estas bremso de tiuj ideoj, kiujn ĝi mem lanĉas. La svisa fenomeno montras, ke la Movado, preskaŭ la plej forta surmonde, se konsideri ĉefe ekzemple la kantonon Neuchâtel, kie teorie preskaŭ povis okazi la fina venko… ĝuste tie ĝi ne okazis, malgraǔ parlamenta rezolucio...
Mirigas min krome, ke Andy ne sufiĉe videble emfazis sian atenton je du tipoj de esperantistoj, tiuj kiuj agas, varbas kaj atendas la finan venkon kaj tiuj kiuj reale faris ion por la kulturo esperanta, eĉ se li opinias ĉi tiun kulturon preskaŭ sensignifa. Kiam post 100 jaroj nova generacio de historiistoj konsultos lian verkon, ili starigos probable la saman demandon kiel mi nun. Kiu el ĉiuj herooj de la Universalaj Lingvoj en Svislando estis la plej grava por Esperanto, por la planlingvismo kaj kiuj estas nur „epizodo” por nia historio ?
6
Imponderabilia
Ĉu la verko Universalaj Lingvoj en Svislando povas servi kiel modelo por pola (respektive germana, rusa aŭ korea) planlingva enciklopedio? Ne, ĉar la svisa fenomeno planlingva estas unika, kiel Svislando mem. Ĝi povas tamen esti modelo en la ideologia senco: aŭtoroj ne forgesu pri planlingvaj fenomenoj en viaj landoj, ne forgesu aldoni antologion.
Ĉu la libro estas necesa por esperantistoj ? La respondo estas jes, ĉar ĝi estas grandparte „nia” historio, sen kiu ne facilas kompreni tutan Esperantujon, precipe en ties socia kaj politika dimensioj. Aldone ĝi estas minejo de informoj taŭgaj ekzemple por sociologoj, kiuj jam post kelkaj jaroj ne plu povos esplori nian kulturon kaj fenomenon „surterene”. En Svislando naskiĝis la plej gravaj institucioj de la Movado, komencante de UEA, irante tra CDELI ĝis La Civito, de tie venas unuaj pioniroj, kiuj aldonas al la fenomeno Esperanto eternan lumon kiel en la kazo de Edmont Privat, aǔ de Ligo de Nacioj, kie okazis la unua provo de la finvenkismo. Fine, kaj tio ĉi ne estas bagatelo, ni povas vivi dank’ al Svislando en la plej matura formo de la esperantismo, eĉ se ĝi estas nur parto de niaj ferioj.

Walter Zelazny

Komence de la 1990-aj jaroj Andreas Künzli ekverkis enciklopedion pri la svisiaj planlingvaj movadoj. La verkego aperis ĉi-somere, kun 1.129 paĝoj, 2 kilogramojn peza, vendata en skatolo. "La verko kompetente priskribas, objektive dokumentas kaj sisteme analizas la socian historion de la ideo pri konstruita interlingvo en la svisuja kunteksto, provizante nin per imprese vasta kaj detala esploro de daŭra tradicio kiu sin montras mirinde riĉa kaj obstine vivopova", skribas José Antonio Vergara en sia recenzo.

En Jokohamo mi bonŝance interkonatiĝis kun tre afabla germano kiu kolektas esperantistojn. De jaroj li fotas ilin dum UK-oj kaj gluas ĉiun bildon sur apartan folion mallonge subskribotan en Esperanto kaj propralingve de la respektiva fotito. Li fiere kontentas pri siaj (jam 15) dikaj albumoj. Senteblas, ke li vere ŝatas la homojn.

Mi trovas ke Universalaj Lingvoj en Svislando, la monumenta historiografia verko de Andreas Künzli, estas spirite proksima al tiu alia ĉarma, privata iniciato. Jes ja, ĉiufoje kiam mi trafoliumas la imponan, 1129–paĝan enciklopedion kaj dise legas diversajn erojn tra ĝi (kaj tio okazas ofte, ĉar la librego estas forte alloga), mi sentas ke, apud la faka rigoreco de la verko, en ĝi fonas sinceraj simpatio kaj respekto al la projektoj, faroj kaj itineroj, individuaj kaj kolektivaj, de la homoj kiuj ariĝis ĉirkaŭ la dezirindeco (aŭ ajna alia indeco) de internacia planlingvo kaj iel engaĝiĝis en la klopodado por ĝi. Tiel, la esplorinto sukcesis amplekse, funde prezenti manifestiĝon, historie kaj geografie konkretan, de unu el la karakterizaj trajtoj de nia homa kondiĉo, nome la reciproka socia interago de ideoj kaj praktikoj.

Fakte, la verko kompetente priskribas, objektive dokumentas kaj sisteme analizas la socian historion de la ideo pri konstruita interlingvo en la svisuja kunteksto, provizante nin per imprese vasta kaj detala esploro de daŭra tradicio kiu sin montras mirinde riĉa kaj obstine vivopova. Kaj tion la verkinto atingas ĝuste per zorga atento al la homoj kiuj plej diversmaniere estis altirataj de tiu ideomovado kaj pretis sumi al ĝi siajn organizajn, instruajn, kreajn, disvastigajn, kaj aliajn kapablojn.

Ĉi tie indas elstarigi tre interesan trajton de la libro, nome la science honestan kaj pravan starpunkton studi ne nur Esperanton sed ankaŭ la aliajn branĉojn de la komuna movado kiuj ekestiĝis ĉirkaŭ la planlingvoj Volapük, Ido, Occidental/Interlingue kaj Interlingua. Kiel sciate, krom la unua, ili estis (aŭ plu estas, en la kazo de la apenaŭ ekzistanta Interlingua) bataleme konkurencaj al Esperanto, kaj aktivuloj transmigradis inter la diversaj sinsekvaj projektoj, supozante ilin malsame progesintaj stadioj, ĝis tamen la tuta respektiva linio estingiĝis, kaj sola pluvivis la senkompate kritikita Esperanto.

La strukturo de la enciklopedio ebligas, laŭ alfabeta ordigo de la materialo, ĝui ne nur sobre verkitajn kaj informoriĉajn biografiojn de centoj da individuoj sed ankaŭ aliajn artikolojn (ekz. monografiojn pri la agado en specifaj regionoj aŭ fakoj), kun pluraj krucreferencoj, kiuj evidentigas la densan interligitecon kaj pluraksecon de la tuta afero. Ankaŭ troveblas tre solida enkonduka superrigardo komence de ĉiu el la unuopaj sekcioj por la kvin plej gravaj planlingvoj, kiu pritraktas ne la lingvistikan karakteron sed la agadhistorion de ĉiu specifa interlingvo en Svislando. Krom tio, la verko regalas la uzanton per ekstreme utila krestomatio de teoriaj, historiaj aŭ polemikaj tekstoj, kiuj ebligas sekvi la argumentan evoluon pri la interlingva problemaro tra la diversaj skoloj kaj jardekoj.

Tiel, la enciklopedio modele prezentas ĉion gravan por kuntekste kompreni la kompleksajn vojon kaj sorton de tiu ĉi heterogena strebado kune kun ĝiaj roluloj. Temas do pri ege interesa, instrua kaj pensinstiga, do dankinda laboro. Ĝi ne prisilentas la kontraŭdirojn kaj problemojn: ĉar la vivpriskriboj ne estas hagiografioj, oni povas ekz. informiĝi pri la bizara agado de “Reĝo Parzival”, ŝajne misefika por la publika prestiĝo de Esperanto, aŭ amuziĝi pri tio ke Ric Berger, la plej energia kontraŭesperanta eksesperantisto, eksidisto kaj eksa ano de Occidental, tamen ne povis senerare paroli Interlingua-n ! Simile, danke al la intelekta honesteco kaj profesia malfermeco de la verkinto, en la antologio troveblas tekstoj forte kontraŭstaraj al Esperanto, kiel tiu de la aristokrata intelektulo Gonzague de Reynold, per kiu li akre atakis la “barbaran” Esperanton el frape elitisma kaj reakcia mondbildo, nome de la valoroj de la t.n. okcident-kristana civilizo.

Nekontestebla fakto estas ke, kvankam la esploro sin limigis al Svisujo, ĝi tamen estas multe pli ampleksa kaj ĝenerale interesa, pro la mondskale centra loko de tiu lando en la diplomatia kaj aliaj sferoj, kaj aparte pro la esence transnacia, reta praktiko de la interlingva agado. Tiu lando ĉefe rolis en la tutmonda historio de la Esperanto-movado kaj UEA, ekz. kun tiel gravaj, elstaraj figuroj kiel la multtalenta gvidanto Edmond Privat, kies lertan iniciaton favore al Esperanto antaŭ la Ligo de Nacioj komence de la 1920-aj damaĝe alfrontis la supre menciita feŭdisma-romantika opozicianto de ĉio moderna kaj demokratia, okaze de diskuto pri la temo ĉe la Komisiono pri Intelekta Kunlaborado (speco de pra-Unesko).

Rimarkinde, ne enestas la biografio de Nitobe Inazo, aginta en Ĝenevo kiel vic-ĝenerala sekretario de la Ligo de Nacioj kaj ludinta gravegan rolon en tiu evento. Pro tiu landa tamen pli vasta karaktero, kaj ties kerna aliro tra la bunta okupiĝo de la aktivuloj, la verko povus alternative (kaj iom eksmode) titoliĝi “Vivo, sinteno kaj agado de homoj en la Esperanta kaj aliaj interlingvaj movadoj, kun pleja atento al Svislando kiel ekzempla scenejo, tre detale pritraktita”.

La ekscitiĝo pro la beleco de tiu ĉi verko neeviteble ekestigas la deziron disponi je similaj esploroj pri kelkaj aliaj landoj aŭ lingvoregionoj, kie ankaŭ disvolviĝis riĉa agada kaj intelekta tradicio ĉirkaŭ la interlingva ideo, kun adeptoj, organizoj kaj diversaj iniciatoj favoraj al ĉiuj gravaj planlingvoj, kun analogaj migrado kaj konkurencado inter ili. Germanlingvuja enciklopedio, ekzemple, krom la tiean historion de Esperanto kaj Volapük devus ankaŭ prezenti la atentindan sperton de la germana laborista Ido-movado, aŭ la genian lingvoplanan laboron de la estonia germano Edgar von Wahl, kreinto de Occidental, ktp. Simile, la imagebla verko pri Britujo devus i.a. pritrakti la tiulandan UEA-periodon, la daŭran agadon de BEA/EAB, la kazon de uloj kiel Eric Biddle (prezidinto de la Chester Esperanto Society kiu fondis en 1928 la British Occidental Society) kaj la vere interesan projekton de la sciencisto kaj humanisto Lancelot Hogben (Interglossa, 1943), kiu estis poste relanĉita kiel Glosa far la angloj Ron Clark kaj Wendy Ashby dum la 1970-aj, ktp.

Surbaze de la laboro entreprenita de Andreas Künzli, eble kune kun aliaj klopodoj (ekz. Vikipedio), oni povus komenci pridiskuti la ŝancojn por nova Enciklopedio de Esperanto. CDELI, la modela esplorcentro fondita de Claude Gacond pri tiu ĉi aparta aspekto de la homa aventuro, kiu donis la inspiron kaj ĉefajn fontojn por la projekto, ebligis la pacan kunlaboron de esperantistoj kun la lastaj reprezentantoj de aliplanlingvaj movadetoj cele al savado de la dokumentoj. Sendube bela, kunflua kulmino, post grandaj aliepokaj kvereloj, ĉar kiel jam en 1943 skribis la Ido-gvidanto Jakob Kreis-Schneeberger, “la pasinto pruvis ke la eterna kontroverso publika Esperanto-Ido nur nocis la general ideo dil Linguo Internaciona” (Progreso, n-ro 136).

Interese, dum el Svisujo venas iom paradokse al la Esperanto-movado kaj instigaj argumentoj por pravigi la pluan strebadon (Claude Piron) kaj trankvila, pripensita konkludo pri neevitebla morto de la tuta afero post iom da tempo (Tazio Carlevaro), nun nia komunumo ricevas el la sama lando impresan mejloŝtonon en la formo de esploro kiu estas ne nur solide scienca, sed kapabla ludi etikan rolon. Jes, ĉar la alrigardo al la grandvalora heredaĵo kiun konsistigas la sindona, imagopova, kreema agado de centoj da esperantistoj (kaj aliaj interlingvanoj) tra la jardekoj, devus meditigi la nunan generacion de esperantofonoj pri la senco de nia okupiĝo kaj engaĝi nin al la digna konservado de la memoro, sen ajna dogmemo nek tento fali en strangan sektemon.

La forto kaj morala atesto de tiu pasinta, kolektiva agado povus inspiri nin por la farendaj paŝoj en la nunaj, tute ŝanĝiĝintaj kondiĉoj, kun funde elpensita aliigo de la fokuso (el “neŭtrala dua lingvo por ĉiuj” al la pledado por lingva demokratio kaj lingvaj homaj rajtoj). Mi kredas ke tiuj homoj ne vane revis kaj laboris. Male, mi estas konvinkita ke multaj el tiuj penoj estis valoraj en si mem, ke tiu agado pliriĉigis la vivon de tiuj homoj ĉar orientita al signifoplena, supera celo. La dankinda, disciplina laboremo de Andreas Künzli ebligas al ni fieri pri la tradicio al kiu ni apartenas. Antaŭ pli ol 10 jaroj li skribis la jenon pri la projekto: “mi konscias, ke la komencita laboro estas granda, longdaŭra klopodo, kiu dependas grandparte de mi persone kaj kiu bezonas multe da pacienco kaj persisto (…) [kiuj] certe ne mankas al mi – mi sentas min destinita por tiu speco de movada aktiveco”. Li pravis, feliĉe.

Josè Antonio Vergara