Analiza historio de Esperanto-movado

Je la komenco de la nova jarmilo, la Esperanto-Ligo de Nord-Ameriko (ELNA) decidis malplenigi sian aron de malnovaj libroj, kaj pro tio ĝi ofertis vendi ĝin po unu dolaro por ĉiu funto. Mi sendis tri dolarojn, kaj kiam mia mendo alvenis per poŝto, mi trovis ŝiretitan libron en la pakaĵo -- malnovan ekzempleron de La Analiza Historio de la Esperanto-Movado de E. Drezen.

Mi ne sciis ion ajn pri la verkisto, sed mi suspektis ke li estis socialisto aŭ eĉ komunisto -- ĉar li iam priparolas la lukton inter la klasoj kaj li loĝis en Moskvo kiam li verkis la antaŭparolon. Tamen, tiu fakto ne malpliigas la valoron aŭ ĝueblecon de ĉi tiu libreto. La verkisto nur mallonge skribis politike, kaj plejparte donis freŝajn vidpunktojn pri la cirkonstancoj en kiu la Movado evoluis.

Ĉi tiu libro ne priskribis ion pri la kreado de la Lingvo Internacia mem, sed ĝi komenciĝis je la jaro en kiu Zamemhof eldonis sian Unuan Libron. Laŭ Drezen, la kapitalistaj klasoj sentis la bezonon por lingvo inter- nacia por vastigi siajn merkatojn kaj faciligi siajn komercajn rilatojn. Ankaŭ, la laborista klaso bezonis tian lingvon por organizi sin mond- skale. Do, Esperanto naskiĝis dum taŭga epoko por sukcesi. Zamenhof meritas laŭdon por solvi la problemon de internacia vortaro kaj por lasi sian lingvon evolui libere de sia aŭtoritato.

La unua lernolibro aperis unue en 1887, komence en la rusa, kaj poste en la pola, franca, kaj germana. Kontraste al la komenco de la volapuka lingvo, la Zamenhofa lernolibro estis la sola propagandilo por la nova lingvo. Unue Zamenhof uzis praktikisman argumentadon por varbi sian novan ideon. Li mem longe havis moralan kialon por plivastigi ĝin, sed li kaŝis sian "internan ideon esperantisman" for de la vasta publiko. Li nur malkovris ĝin al la jam varbitaj adeptoj.

La morala idearo de Esperanto havis specialan allogon por la rusoj. Sub la reakcia regno de la caro, la ruslandana inteligentularo entuziasmiĝis por la noblaj homamaj ideoj de Zamenhof. Dum la fruaj jaroj, la plej- parto de la tuta esperantistaro estis ruslandanoj. La rusaj esperantistoj ludis gravan rolon en la frua formigo de la movado. Ili estis la unuaj verkistoj, kaj kreis la unuajn literaturajn verkojn. La rusoj staris kun Zamenhof, kaj kontraŭ la reformistoj dum la unua reform-krizo de 1893.

Zamenhof deziris la praktikan uzon de la Lingvo Internacia, kaj pro tio li deziris organizon por gvidi ĝin. En 1888 la Amerika Filozofia Societo rekomendis la Zamenhofan sistemon por uzo inter diverslandaj sciencaj asocioj, kaj proponis internacian kongreson por studi la lingvo- problemon. Tamen, ne sufiĉe da sciencaj asocioj partoprenis la kongreson, kaj la ideo malsukcesis. Poste Zamenhof malsukcese provis fondi lingvan akademion.

Ne ĉiuj esperantistoj entuziasmiĝis pri la interna ideo de la lingvo. Multaj personoj, inkluzive de eksvolapukistoj, interesiĝis nur pri la formo de la lingvo kaj pri kiel oni reformus ĝin. Dum kelkaj jaroj Zamenhof kaj aliaj adeptoj eldonis la gazeton Esperantisto. Bedaŭrinde, en 1891 financaj kaj personaj zorgoj kaŭzis lin anonci la ĉesigon de la gazeto. Bonŝance aperis germano, W. H. Trumpeter, kiu ofertis pagi la eldonkostojn de la gazeto kaj ankaŭ 100 markojn monate por la salajro de la redaktisto. Eble, sinjoro Trumpeter savis la Esperanto-movadon, sed kun lia helpo venis ankaŭ problemo. Trumpeter ĉefe atentis la praktikajn flankojn de la lingvo. Li malpaciencis pri la malrapida progreso de la movado, kaj li opiniis ke la lingvo bezonas reformon. Li uzis sian influon (t.e., sian regon pri la mono) por instigi reform- projekton. Dum 1894, la esperantistoj voĉdonis pri la reformprojekto, kaj la reformoj malsukcesis. Post tiam, Trumpeter ĉesigis sian subtenon al la gazeto.

Post la komenca periodo de la Esperanto-movado, multaj gravaj esperant- istoj troviĝis en Francio. La unua el tiuj estis Louis de Beaufront, viro kiu iniciatis novan periodon por la Esperanto-movado. Sinjoro de Beaufront verkis la unuan esperantan lernolibron por francoj, li eldonis gazeton L' Esperantiste, kaj li fondis societon por la propagando de Esperanto. Li venis el nobela franca familio, kaj pro tio li povis altiri la subtenon de multaj gravuloj. Sinjoro de Beaufront preferis la praktikan flankon de la Lingvo Internacia, kaj pro tio li altiris praktikajn adeptojn al la lingvo. Dum tiu periodo la movado oficiale akceptis specialajn insignojn, himnon, kaj standardon por esperantistoj. Komenciĝis la kulto de "Zamenhof", afero kiu ne plaĉis al Zamenhof mem. Oni tiam konis Sinjoron de Beaufront kiel la "dua patro de Esperanto".

Dum la periodo post 1900 la movado rapide ekprogresis. Beaufront kaj alia gvidanto Carl Bourlet aranĝis kontrakton inter Zamenhof kaj la potenca eldona firmao Hachette. Ĉi tiu kontrakto kaŭzis problemon en la movado pro la monopolemaj tendencoj de la firmao. La gvidantoj de la movado komencis konkuri inter si por influo en la Esperanto-movado. Post kontrakta skandalo, Beaufront perdis sian influon kiel gvidanto, kaj la influo de aliaj francaj esperantistoj kreskis.

En 1903 kaj 1904 okazis grandskalaj kunvenoj de esperantistoj en la franciaj urboj de le Havre kaj en Calais. En 1905 la grupo de Boulogne organizis la unuan Universalan Kongreson esperantan. Ĉe tiu Kongreso estis proponoj por starigi centran aŭtoritatan organizon kaj por ŝanĝi la esperantan alfabeton. Tiuj proponoj ambaŭ malsukcesis -- la unua pro timo pri centra aŭtoritato, kaj la dua pro influo de verkistoj kaj eldonaj organizoj, kiuj jam povis presi la ĉapelitajn literojn. Tamen, la Kongreso akceptis Deklaracion pri la Fundamento de Esperanto, fondis Lingvan Komitaton, kaj starigis specialan Komitaton por organizi la sekvantajn Kongresojn. Post la Kongreso, la organiza komitato por la Kongresoj decidis starigi Centran Oficejon en Parizo. La monon por la C.O. donis du francaj gravuloj.

En 1900 du francaj scienculoj, Louis Couturat kaj L. Leau, fondis la "delegitaron por alpreno de la lingvo internacia". Tiu Delegitaro neniam estis publike organizita asocio, kaj fakte la du francoj tenis la tutan aferon en siaj manoj. Post kelkaj jaroj Couturat proponis ke la Delegitaro elektu 18-membran komitaton por alpreni la plej perfektan lingvon internacian. Ĉiuj esperantistoj opiniis ke la komitato alprenos esperanton kiel la oficiala lingvo inter- nacia, sed Couturat havis sian proprajn ideojn pri lingvoj. La komitato de la Delegitaro ricevis proponon pri reformita versio de esperanto, kaj la aŭtoro kaŝis sin sub la pseŭdo- nomo IDO. Fakte, tiu IDO estis Louis de Beaufront, kiu antaŭ ol li esperantistiĝis ellaboris plenan projekton de lingvo internacia, nomitan Adjuvanto kaj mirinde similan al Esperanto. Couturant instigis al de Beaufront prezenti lian proponon por efektivigi reformojn en Esperanto. En 1907 la komitato aprobis la novan proponon, kaj petis ke la esperantistaro akceptu la novan lingvon.

Tio neniam okazis. La plejparto de la esperantistoj ne sentis bezonon ŝanĝi la lingvon. Kelkaj esperantaj gvidantoj forlasis la movadon por subteni la lingvon Ido, sed malmulte de la ordinaraj esperantistoj sekvis la novan lingvon. Couturat kaj la aliaj nur pensis pri lingvo kiel komunikilo kiun aŭtoritato devas perfektigi kaj proklami. La komitato deziris uzi la nomon "Esperanto" por la nova lingvo, sed Zamenhof tute rifuzis permesi tion. Finfine, okazis skismo inter la du partioj. La Idistoj formis sian propran movadon, kaj akre atakis Esperanton kaj ĝiajn sekvantojn. La Idistoj reklamis kaj propagandis fervore, sed neniam atingis la sukceson kiun atingis Esperanto.

Post la Ida krizo, la Pariza grupo perdis sian influon dum kelkaj jaroj, la firmao Hachette ne plu interesiĝis pri la eldonado de esperantista literaturo, kaj Zamenhof mem rezignis siajn oficialajn postenojn en la Movado. En la printempo de 1908 fondiĝis la Universala Esperanto-Asocio, unue subtenita per 57 grupoj diverslokaj. La membraro de la UEA kreskis rapide. La ĉefa iniciatinto de la nova organizo estis svisa esperantisto Hector Hodler. Ĉar la tiama centra sidejo de la UEA troviĝis en neŭtrala Svislando, ĝi estis la sola esperantista organizo, kiu funkciis dum la unua mondmilito. La UEA estis demokrate gvidita, kaj pro tio ĝi allogis la subtenon de la plejparto de la esperantistaro.

La libreto Analiza Historio de la Esperanto-Movado rakontas la gravajn eventojn de Esperanto ĝis la jaro 1931. Mi ĝuis legi ĝin malgraŭ tio ke la literoj sur la paĝoj estas tiom paliĝintaj ke oni kelkfoje devas diveni ilin.

Jerry Johnson

*Noto de la redakcio: Ernest Drezen naskiĝis en 1892 kaj eklernis Esperanton en 1907. Post la bolŝevista revolucio, li fariĝis vic-direktoro de "Tutrusia centra ekzekutiva komitato de sovetoj" kaj prezidanto de "Sovetrespublikara Esperantista Unio". Li ludis gravan rolon en la laborista E-movado dum la 20-a jaroj, sed li okazigis skismon inter la rusa movado kaj SAT (Sennacieca Asocio Tutmonda) pro tio, ke SAT ne estis sufiĉe komunisma. Sed dum la 30-aj jaroj la reĝimo de Stalin suspektis ĉiujn Esperantistojn, do malgraŭ lojaleco al la partio, li estis enkarcerigita en 1937, kaj ne postvivis la duan mondmiliton. -- Dan Gibbons

Jerry Johnson