Kaj kiu pravas
Memorspertoj

Jam la trian fojon mi legas ĝin. Memorspertoj. Libro en kiu, inter homoj fremdaj, rolas movade konata paro. Nenia fikcio, ne romano, ne memoraĵo aŭ konfeso. Do kio?

Enhave, alternas en ĝi malfacilaj kaj leĝeraj partaĵoj. Jen konsideroj revoluciaj kaj militaj, historiaj kaj politikaj, religiaj kaj moralaj, filozofiaj, artaj, socialaj – pri ekzistadismo kaj japana batalarto, pri scienco aŭ teologio, pri katedralo kaj „nova orientado de la fido”, pri artfalsistoj kaj pri sakramento, pri suicido, pri kulposento, pri feliĉo, eĉ pri Dio, pekado, la Kalvaria Vojo kaj geedziĝo. Pri ĉio ĉi ion surprizan ni trovas. Pri artfalsado, ekzemple: la kialon, la kaŭzon, la artistan „pravon”; kaj, ĉiam kun adekvate impona stilo, la diferencon inter veraj kaj pseŭdaj krimoj, inter vera artaĵo kaj pastiĉo, inter fandado de kanonoj kaj de kloŝoj. Jen rakontado pri travivaĵoj kun amikoj kaj malamikoj, kun du putinoj, kun virinoj amataj, kun gepatroj diversaj – erotikaĵoj, scenoj pri rivaloj, kaj otelaj tentoj.

Sed la aŭtoro ne intencis verki erotikan romanon, li volis ja krei novan ĝenron. Kaj sukcese! Li elfosas la originon de siaj opinioj: „kial li pensas kion li pensas?” Dum li elserĉas la fundamentajn ideojn, la impulsojn, kiuj determinas liajn konvinkiĝojn, lia ekzameno kondukas lin al memoraĵoj pri spertoj, kiuj aktivigis lian inteligenton. Kaj li miras: tiuj spertoj estis seksaj.

La ĝenro „memorspertoj” traktas do la ekeston de konvinkoj, esploras pri estiĝo de vidpunktoj. Ĝi spuras la disvolviĝon de la intelekto, de la persona pensado. Efektive, temas pri internaj kontraŭdiroj de junulo, kiu serĉas sian vojon. Tiu ĝenro havas siajn postulojn: la aŭtora elekto ne estas sen konsekvencoj. „La ĝenro memorsperta havas sencon, nur se ĝi apogiĝas sur spertoj realaj kaj aŭtentaj ĝis la plej etaj detaloj. Ĉia falso, ĉia poezia imago deflankiga, endubigus la memanalizon. La leganto devas senti, ke ĉio, kion rakontas la aŭtoro, okazis precize, kiel ĝi estas elmetita.”

Konsciendas, ke leganto aktive partoprenas: legado estas interago kun la verkinto. Ne senriska! Foliumante, mi ekvidas mencion de franca filmo A bout de souffle, kaj mi ridetas, rememorante ies aludon al ĝi per about the suffle – nuntempe ĉiuj ja parolas la anglan, ĉu ne? Sed pri kio pensis tiu persono, tiel misprononcante la titolon? Kion signifis tiu vorto por li? Sed ne deviu ni. Senŝerce! Riskoj ja ekzistas.

Min surprizas kaj mirigas ĉiam denove, kiom ni, legantoj, povas miskompreni la celon de libro, maltrafi ties esencon, tordi la verkistan strebon aŭ pretervidi lian intencon. Tial la aŭtoro ripetas kaj insistas, ne sen kaŭzo, ke li ne verkis romanon. „Mia celo ne estis rakonti mian entute banalan vivon. Preskaŭ ĉiuj amoris, tro multaj batalis, multaj senhejmiĝas. Mi ne estas elstara escepto, nek heroo de nekredeblaj aventuroj.” Espereble, oni ne kritikos misinterprete ĉi tiun brilan laboraĵon, penozan kaj seriozan, konvinkan kaj riĉan, restontan en la memoro kaj relegotrudan.

La verko priskribas la itineron de juna fremdulo en la franca socio. Fakte, en tiu libro temas, en matura lingvo, pri la genezo kaj malvolviĝo de la intelekta perspektivo homa. La teksto eksponas ĉion, kio progresigas la pensadon de la protagonisto, montras la dialektikan evoluon de ties mondrigardo. „Elekti? Ĉu iam oni elektas? Neniu konas sin” (p. 114). „La malgranda vitofolio trudita antaŭ la homan seksorganon estas la granda obstaklo al la kompreno de ni mem” (p. 150).

La aŭtoro fakas en filozofio. Li argumentas per scienco. Li estas sanskritisto kaj citas latine. Kaj obstinulo li estas ĉe ajna persistado, kiu ŝajnas al li necesa. Li montras kaj demonstras, kiel la okcidenta scienco konstruiĝis pro teologiaj motivoj kaj sekve estas ankaŭ nur kredo: kvankam ĝi supozas sin opona al religio, ĝi mem fakte estas religia sekto. „Ne estas pli da teoria certeco en scienco ol en arto”, laŭ la aŭtoro. Dume, unu el la grandaj kvalitoj de lia verko estas la vereco.

Per tiu nova atingo Eugène de Zilah superis sin mem. Ilustrita per deko da bildoj de Cavelan [kavlán], lia verko klare, same kiel Vivi sur barko, ne estas romano. Tion konfirmas la impona nombro de piednotoj. Per sia kompetenta verkado nia aŭtoro pruvas la kapablon de Esperanto konkurenci kun naciaj beletroj laŭ la estetikaj kriterioj de la ekstera literatura mondo. Stilo riĉa, kun vortoj trafaj kiel „memstiraj raketkapoj”, aŭ trufe gustumindaj – vortumoj trofeaj kaj triumfaj. Li, evidente, neniam „gargaras sin per nekomprenitaj vortoj” por „rekraĉi ilin propralingven”.

Kaj kiu pravas estas libro altklasa. Ĝi estas eble ete kontesta kaj ribela, sed certe edifa kaj instrua, dokta kaj inteligenta, erudicia kaj prudenta. Ĉu saĝumita kaj eĉ sprita? Jes, relegu nur! Elsaltos floretoj. (Kaj bobeloj da oksigeno! Kiujn vi ne rimarkis unuafoje pro la balaa superondo, ia cunamo de seriozo kaj homeco, alfluo de demandoj.) Ĝi ne estas distra verko, tamen kor- kaj kac-tuŝa kelkloke. Ĝi estas libro kiu postdaŭras. Nepre. Libro detale verema, valorega, profunda kaj konstrua, pintnivela. Certe, iam mi entreprenos kvaran tralegon. „La erudicio donas samajn ĝojojn kiel la ĉasado kaj nenia kompatinda besto suferas pro tio.”

Sed kie la pravo, finfine? Kaj ... kiu pravus – kion tiu savus? „La eroj de puzlo lokiĝis ĝuste, sed ne mi lokis ilin. Kiu? Kio?” (p. 90). Eŭgeno aplikis tiun frazon al sia vivo, al sia rilato kun Madlena, sed eblus samiel – ĉu prave? – uzi ĝin pri lia libro.

Christian Declerck

Se la sukceso de libro mezuriĝus per volumeno kaj diverso de resonoj, kiujn tiu estigas ĉe leganto, mi devus konstati ke, almenaŭ en unu (mia) konkreta okazo, la verko de Eŭgeno de Zilah plene atingis sian celon. Reale tiu konstato estis akompanata de certaj bedaŭroj pri iu eliteco en la elekto de la adresatoj (tute ne volonta, sed originanta de riĉa erudicio de la aŭtoro) kio, cetere, baldaŭ malaperis, ĉar mi komprenis ke la ŝtofo de la libro donas al ĉiu kiu volas kaj povas preni sufiĉe da materialo por koncepti, konsenti, protesti aŭ kontesti. Kiel filozofo al filozofo, mi havas ion por diri al la aŭtoro. Sed ankaŭ pli normala, malpli specialigita leganto trovos kun li konekton: per la povo de homo, spertulo de tiu ĉi vivo, meditanta praktikulo. Ĉar, kiel asertas de Zilah, oni diskutas la temojn “kiuj pasiigas nian epokon”.

Mi ne sufiĉe kompetentas en la tavolo de Esperanto-literaturo por juĝi, ĉu la ĝenro, en kiu skribas de Zilah, reale estas por ĝi “io nova”. Sed mi ne dubos proklami, ke lia libro havas la kvaliton de tridimensia ujo de serĉema penso, kaj tiu ĉi kvalito kostas pli ol splitoj kaj amasetoj el konceptaj ruinoj, dekorantaj pejzaĝojn de la epoko, aŭ konturantaj scenon de obsceno.

Anticipante eventualan kritikon, de Zilah protestas kontraŭ akuzoj pri pornografio. Vane. Ne estas dubo — liaj priskriboj tro sindone kaj memfidele fiksiĝas sur la fiziologio de la sekso en ĝia sufiĉe ekzotika kaj tiel facile rekonebla varianto. Sed laŭ la logiko de sia penso de Zilah simple ne bezonas tion nei. Ja laŭ li la obsceno ne estas malbono. Akcentante ĉi tiun tezon, de Zilah disvolvas sian etikan koncepton: ve, tro konatan — utilistan, kie la ĝuo rezidos kiel decida kaj supera kriterio de vera, t. e. racia, kaj libera moralo.

Mi ne pensas, ke la intelekta streĉo de la serĉado de Zilah originas de lia orienteŭropa pasinteco. Tamen lia sperto de diktaturo ege pliprofundigas lian stereoskopion del observo kaj igas lin pli komprenebla al ni — rusoj, — kies subasfalta vegetado kreis samtempe senfortan palecon kaj doloran sentemon al lumo.

Spekulante ĉirkaŭ la sekso de Zilah esploras la areojn de la moralo. Tie, en drastaj kontrastoj de peko kaj deziro, li strebas riveli la esencon de la tuto. Des pli ke laŭ la plej populara opinio ĝi — la sekso — naskas ĉion: — La plej altaj Filozofio, Scienco, Arto homaj eruptas el la vulkano de la Sekso, — reeĥas la aŭtoro, jam rutingeste metante Priapon antaŭ Kriston. En ĉiu okazo, mi ne povas kontesti, ke dramaj kolizioj de seksa praktiko bonege taŭgas por konturi la etikan problemaron, kaj ke ne malmulte da vivoturnoj havas por akso la sceptron de Priapo.

Sed kiel filozofo al filozofo, mi bezonas fari al la aŭtoro unu rimarkon pri la esenco de la problemo. Kiam oni prenas por la kriterio la ĝuon (aŭ pli delikate — la feliĉon), oni ignoras la kvalitan flankon de la fenomeno kiu tuj kaj tute perdas ajnan enhavan reliefon. Laboratoria rato premanta pedalon por ricevi elektran iriton del centro de plezuro elĉerpus per si ĉiun etikon, la sola digna, sola detektebla moralo iĝus tiam la moralo de eterna pedalado. Montanjo ne tiel stultis fitraktante historiajn personojn, kiuj mortis inter virinaj femuroj, — la laboratoriaj ratoj mortas sur sia pedalo…

Evidente la aŭtoro sin mem priŝtelas, lasante sin kun tiu — ve — nun jam rutina ekspliko de la eriko. Evidente, lia serĉema naturo meritas pli laŭdan analogion ol tiu kun Smerdjakov. La protagonisto de romano de Dostojevskij, komika hipostazo de Niezsche, Smerdjakov organike eliminas el la vivo ĉiun reliefon, ne tia ja estas la ekzista spaco de Eŭgeno de Zilah.

Sed ĉu la fenomeno mem de tiu deformanta platigo de la rezulta ideo ne bezonas plej atentan esploron? Ĉu amasa platiĝo de la herooj de la civiliza penso ne provokas trovi la deformilon? Oni prenu la aŭtorojn, kiuj akompanas de Zilah en lia odisea vojo. Bergson kredis tute eksterindividuan devenon de la moralo. Freud solenmiene fantaziis laŭteme de generiloj. Sartre tute sen rido deklaris plenan sendefendon de la persono de si mem…

La spirita aŭro de la moderna civilizo fatale reziduas, reduktiĝas ĝis dudimensia areo. Ĝi pliplatigas ankaŭ Eŭgenon de Zilah, en liaj ĝeneraligaj konkludoj. Kaj tamen mi ne dubas finripeti: la spaco de lia verko-penso lasas lokon por reliefo, do por aliaj, pli optimistaj sumrezultoj.

Alen Kris

Ĉi tiu libro, laŭ la subtitolo, konsistas el memorspertoj. Eugène de Zilah (1939) klarigas triapersone pri si mem kiel aŭtoro en antaŭparola letero al amiko: Li elektas el siaj memoraĵoj nur tiujn kiuj lin kondukis al lia mondovido, al lia filozofio, al lia opiniaro. Lia problemo estas: Kial mi pensas tion kion mi pensas? kaj ne: Kiel mi vivis? Temas pri tempo tre antaŭa al tiu en Vivi sur barko, nome la komenco de la sesdekaj, en Francio, kien li fuĝis el Hungario post la tieaj eventoj en 1956.

Krom la retrorakonta prezento de lia unua kompleta seksa sperto, kun du hungaraj putinoj en 1953, oni preskaŭ nenion trovos pri lia antaŭa vivo, nek pri la posta. Neniom, ekzemple, pri lia hungara familio. Kiel multo alia, ĝi vanuis por lasi la scenejon al la historio de lia transamiĝo el Inesa al Madlena, kies komenco, evoluo kaj feliĉa fino romanece spinas la verkon. Tiom, ke kiam ĉi latenta romano cedas lokon al aliaj temoj, oni sentegas ĝian mankon, ĝis poste ĝi refontas gvadiane* por feliĉigi la leganton.

En Esperantujo Kaj kiu pravas estas ĉefverko de ĝenro kun pokaj precedentuloj: Berveling kaj, trans la masko aŭ vualo de fikcio, la litomiŝla Piĉ kaj la adoleskala Váha (plia hungaro, cetere).

Zilah relegas kaj rerakontas, kaj do beletrumas, sian vivon, foje eĉ pli interese ol Elias Canetti en siaj memorspertoj, kvankam sen ĉi ties strikta kronologia ordo. Li rekonstruas, rekreas ĝis plej etaj detaloj iamajn dialogojn, laŭdeklare surbaze de notoj en taglibroj kaj tagkajeroj, kaj la tuto sonas honeste, eĉ kiam li eksplicas la longon de sia kaco (espereble nur en erekto, ne priapisme). Tamen ne ĉiam klaras, ĉu temas pri pensoj de la tiama, dudekkelkjara Zilah, ĉu de la nuna.

Krom Madlena (kaj Inesa, la iama umikino*), abundas plej diversaj temoj: la ŝtatestro De Gaulle, Kamasutro, filozofio (kun malklimaksa digresio pri Sartre), katedraloj, ĵudo kaj, ĉefe, sekso, ĉar la prezentataj memorspertoj estis plejparte seksaj; tamen nur pervers(i)ulo aŭ fridpisulo vidus en liaj priskriboj de amoraj scenoj ion pornan. Same abundas citoj kaj prilegoj, de Kartezio al Tolkien, sed vive, ne perforte aŭ pedante. Al tio oni aldonu la kolorajn bildojn de Cavelan/ Kavlan, plursence ilustrajn. Entute, libro pelmela kaj brikabraka, kaj eble ĝuste pro tio – kozo leginda.

La stilon de Zilah, platan kaj neglatan en liaj artikoloj en La Gazeto, kredeble poluris Declerck kaj Steele, pri kiuj oni legas, ke ili multe helpis la aŭtoron. Malgraŭ disfojaj elstaraj frazoj (kiel Mi flosis inter tepidaj fantasmoj kaj flavaj sonĝoj kiel merdobulo en noktovazo), ĝenerale mankas eleganto.

Kiel ĉe Nemere aŭ Seabra, kiuj ne artas la lingvon, sed nur uzas ĝin, ankaŭ ĉi-kaze restas la impreso, ke li pensadas alilingve la tutan tempon. Ĉu do pro tiu fideleco al la franca (kaj eble ankaŭ al la hungara), daŭre subkuŝanta, li uzas tra la tuta libro la pronomon ci, eĉ en citoj el la Biblio? Aŭ ĉu Zilah kaj Madlena ciumas en intimo (mi apenaŭ kapablas imagi pli hororan pekon)?

Pliaj zilahismoj estas la eventuale utila vorto kozo, kiun li uzas sennuance (kvankam plaĉas la derivitaj koĉjo kaj konjo por diminutivi la seksilojn), aŭ la sufikso -ala, multe malpli preciza kaj pravigita ol la ignorata -alo de Piĉ. Liaj seksala, spiritala k.a. verdire subfosas la avantaĝojn de la adjektiva finaĵo kaj last-instance devigus reverki duonon de la nova PIV. Simile pri unuela (unuela usona ĵurnalisto = unu el la usonaj ĵurnalistoj), kiun li vaste uzas kiel malprecizan ekvivalenton de la diverssencaj unu, certa, iu, ajna. Jen tipa vorto kiu lin obsedas, sed leganton tedas. Pliaj strangaĵoj: perfavore (kial per-? ĉu nur pro la la vortoj latinidaj?); la serio *ĵudoo, *kamasutrao, *avatarao, *tantrao ks anstataŭ la tradiciaj vortoj sen fina hiato; plumpaĵoj kiel Vi certe legis 'Romeo kaj Julieta'-on; sporada uzo de Nova Help-Alfabeto por propraj nomoj kaj eĉ por tekstoj telegramaj ('ATENDU FARI STULTAZHON – MI TUY ALVENAS' – baf!!!); aŭ, fine, la eraraj formoj milico, nobelulo, Uranuso, kvesto, grilo, psikanalisto anst. resp. milicio, nobelo, Urano, serĉo, krado, psikanalizisto. Kontraste, oni povus noti por PIV3 la plaĉajn formojn kiloo, smalao kaj la religiajn fakterminojn dulio kaj latrio. Ĉi lingvaĵoj egalas al salero en sukerujo, se konsideri la enhavon. Zilah esprimas siajn ideojn meditige kaj repensige, ekz. pri naturscienco kiel teologio, pri nia volo kiel batal-elefanto kun la egoo kiel mahuto ktp. Jen kelkaj disaj frazoj: Sed mi sentis interne ian premon al eskapo el la spacotempo kaj mi spertis ke sanktejoj ja estas truoj en la socia kvardimensiaĵo; Mi malkovris ke la tuta morala dinamismo de la komunisma ideologio fontas el la kristana kulposento; Geedziĝo estas socia ago ĉar ĝi estas enpaŝo en la ŝtate kontrolatan infanobredadon; La homaj, nure homaj kozoj ne gravas, sed nenio gravas pli ol ili. Obstine kontraŭ tabuoj kaj dogmoj, kontraŭ ĉiaj diktaturoj. Ofte Zilah igas nin vojaĝi en la tempo, kiam li pripentras la nuptajn preparojn, ceremonion kaj sakramenton, des pli interesajn nun, kiam tiom da homoj nuptas inercie, modeme (la katolika meso, sankta spektaklo teatra). Kaj finfine oni trovas Madlenan ĉie. Kiel amdeklaron ne unuavice al Madlena, sed al ĉiuj ceteraj pri sia amo al ŝi.

Ne senmotive la titolo venas el kaloĉajverse librokomenca moto: Kaj kiu pravas? / Ĉu tio gravas? / La am' – jen sur la tero / La sola vero!.

Jorge Camacho

* Gvadiano: rivero en la hispana regiono Ekstremaduro, parte nekontinua.
* umiko: partnero en neformaligita ama/amora rilato.

Jorge Camacho

Se vi bezonas tempopasigan distrilon dum trajnvojaĝo aŭ surplaĝa sunumo, ĉi libro ne taŭgas al vi. Ĝi alfrontas fundamentajn problemojn pri interhomaj rilatoj, vivkonduto, konceptoj pri "bono/malbono", "amo" kaj "amoro" , civilaj leĝoj kaj religiaj ordonoj, kialo kaj senco de nia surtera vojaĝo.

Ĉu do malfacila obskura filozofia teksto?

Ne. Tute male. Leginte la unuan ĉapitron vi ne plu flankenmetos la libron. Fakte ĉiuj cititaj problemoj ne estas teorie traktataj, sed fontas el la realaj travivaĵoj de la aŭtoro. Li serĉas la radikon de siaj konvinkoj kaj principoj en tiuj junulecaj spertoj kiuj markis, kvazaŭ mejloŝtonoj, lian vivovojon. Tiusence la verko situas en la kampo de la tiel nomataj "formiĝ-romanoj", kiel "La juna Holden" de J.D.Salinger, "La maltrankviloj de la juna Törless" de R.Musil, "La sentimentala eduko" de G.Flaubert, "La lernad-jaroj de Wilhelm Meister" de J.W.Goethe, ks. Kun la diferenco, ke dum tiuj libroj estas verkitaj triapersone, tiu ĉi estas membiografio karakterizata de eksterordinara sincero foje kruda, foje eĉ kruela (pri kio la leganto baldaŭ konvinkiĝas post nur deko da paĝoj).

En tiaspeca verko memkompreneble pluraj estas la temoj, ĉiam traktataj per senkompromisa rigoro, akuta observemo, strikta raciemo: la forta psikologia influo aplikita de la katolika religio sur la aŭtoron ("Dio, Religio kaj Katolika Nupto"), la inicado al la seksala vivo kaj la kontrasto/sinkronio de erotiko kaj amo ("Kamasutra-Pokero", "Apologio de l'sekso"), la ekzistalisma filozofio ("Sartre"), la rilatoj inter arto kaj religio ("La Katedralo"), la batalartoj kaj la ĵudoo ("Uki-otoshi"), la ĝisfunde honesta, senkompata memanalizo ("Kazuoj kaj pentoj"), la civila kaj religia nupto ("La granda tago").

Sed la temo kiu neforgeseble gravuriĝas en la memoro de la leganto estas la korŝira intima lukto disvolviĝanta en vira animo inter praa maskla instinkto (la ĵaluzo) kaj la honor- kaj liber-sento de sanmensa raciulo. Pri tio rakontas la lasta ĉapitro "Otelaj tentoj", laŭ mi la ĉefa majstraĵo de la verko.

Pro forta vereco, stil-akreco kaj intensa emociig-povo ĝi meritus transponon en unuaktan dramon kun tri videblaj kaj unu nevidebla personuloj. La ĉefrolanto (la aŭtoro mem) ĵus edziĝis kun ege amata, dezirata virino (poste iĝonta lia tutviva kunulino). Alvenas letero de eksa amanto, edziĝinta viro nun loĝanta en malproksima urbo. Li anoncas sian alvenon por renkontiĝi kun ŝi en apuda hotelo, ne sciante, ke ŝi edziniĝis. Ŝi estis doninta al li honorvorton: kiam li venos, ŝi akceptos renkontiĝi kun li. Kion fari? Ŝi sincere parolas al la edzo: se li diros "ne iru", ŝi respektos lian edzo-rajton kaj ne iros; tamen ŝi bedaŭros, ke ŝi ne povis plenumi solenan promeson, de ŝi libere faritan al estiminda viro, kiu nun plenrajte atendas ŝin ...

Tiam malfermiĝas la konsciencdramo de la aŭtoro ... kaj mi memkompreneble eksilentas, lasante la parolon al li. Estas nur aldonende, ke la dramo disvolviĝas en pure realisma, tre streĉita etoso (kun posta interveno de la bofratino), kaj prezentas tute neatenditan, surprizigan sed kredeblan solvon.

La verko de Zilah situiĝas je la plej alta nivelo de la prozarto. Pluraj recenzistoj rimarkis, ke pro profundeco de la temoj, psikologia penetremo, rakont-efikeco, lingva lerteco, ĝi ŝajnas originale verkita en iu etna nacia lingvo.

Sen Rodin

Dum la komencaj jardekoj de la 20a jarcento, aperis en Hispanio rimarkinda serio da filozofiaj romanoj. Elstaras tiuĝenre la nomoj de Pio BAROTA (kies La arbo de sciado ekzistas en taŭga E-traduko de DIEGO), Miguel de UNAMUNO kaj AZORIN. En tiuj romanoj la elirpunkto estas la filozofia - ĉu ekzistalisma, ĉu de NIETZSCHE aŭ de SCHOPENHAUER - dum la ofte konfuza (eĉ nebula) agadkampo estas la vivo mem. En la ekzistalisma romano Niebla (Nebulo) de Unamuno, Esperanto ankaŭ filozofie rolas. Kaj kiu pravas estas "memorspertoj", ne romano; tamen ĝi multe memorigis min pri tiuj romanoj. La etoso, nacieco(j) kaj epoko ja distas, sed ne la esenca transmigro. Dialektiko inter la filozofio kaj la karnalo donas al la libro de de Zilali viglan strukturan bazon.

Somere de 2003 mi flankenmetis aliajn legindaĵojn - kaj eĉ gravajn taskojn - por min mergi en ĉi verkon. Ne de la lego de Ekstremoj, de la "ibera skolo", tiom multe mi trovis ekscita esperantaĵon. Mi ankaŭ komparus la verkon kun la romanoj de famekonata ĉeĥo de la nuntempo, Milan KUNDERA. En ambaŭ funkcias ade kaj vigle la kontraŭmeto de seksa liberiĝo kun la kruelecoj, grizoj kaj puritaneco de la stalinisma submondo. Tamen ne ĉio en Kaj kiu pravas nekredeble leĝeras: la prikatedrala diskutado iom post libromezo fakte min tedis. Sed, dank' al Dio - aŭ al la aŭtoro mem, oni ne stumblas sur multaj tiaj kozoj - persone mi eĉ tre ŝatas la citaĵojn en la latina... eĉ pli ol la erotikaĵojn.

Kiu deziras legi tradician aŭtobiografion eble desapontiĝos. Ekzemple, en ĉi librego ni neniam malkovras la kialon de la aŭtora esperantisteco - io tamen refreŝiga, konsidere la umbilikismon de nia verda kulturo. Aliflanke, allogo al Francio kaj ties lumoj tiom intense rolas kiom la filozofio kaj la seksalo mem. Per la libro de de Zilah mi konstatis kiom eŭropa, kaj precipe franca, estas mia denaska usona kulturo. Ja SARTRE kaj BEAUVOIR estas ĉefsteloj en nia jankia firmamento. Kiam mi aĝis nur dekdu jarojn, mi jam legis libron de TEILARD DE CHARDIN (ĉu pri la homevoluo?).

Grava demando: kianivele staras la libro? Oni dezirus vidi la aperon de veraj profesiaĵoj en nia juna lingvo. Mi kredas ke Kaj kiu pravas estas tia. Ni liavas bonajn verkistojn en Esperanto, eĉ se ili konteblas per la fingroj de nur du manoj. Bonaj, laŭ vere universalaj kriterioj. Sed inter ili de Zilah estas unika: li elĉerpas novajn rigoron kaj elanon el la granda aventuro de la menso nomita filozofio. pro tio, interalie, li sukcesas injekcii vastan viglon en nian prozon.

Difektoj? Eraroj? Mi ne scias. Persone, mi ne kredas ke seks-sperto kun putinoj povus tiom influi en ies viv-direkton. Ĉu sperto kun krudaj ĉiesulinoj de hungara kamparo vere kondukis la aŭtoron al la brila pensomondo franca? Nu, ĉiu homo estas aparta mondo. Eble mi estas viktorianisma; miaj soci-medioj ja estas tiaj. Laŭdindas la kapablo de de Zilah verki pri kozoj pri kiuj mia supermio ne permesus al mi direkte bildigi, aŭ eĉ apenaŭ aludi. Tamen oni povas sperti la samon rigardante la bild-serion de La KancerKliniKo. Kaj por viro miaaĝa nenio novas sub la suno. Carlos FUENTES iam diris ke la pornografio estas nepre enua, ĉar esence temas ĝiseterne pri la samaj mamoj, kacoj kaj vulvoj. En Kaj kiu pravas la seksalo ne estas interesa per si mem, sed per la apudmeto, almenaŭ implica, kun diversaj alioj. Krom tio la aŭtoro/ĉefrolulo jam de tre juna aĝo tutvolonte elektis por si tre tradician seks-vivon - tiun de la paro -, kiu viktoriano skandaliĝus pro tio? Laŭ Susan SONTAG, la vera pornografio postulas daŭran rompadon de la normo. Ergo, laŭ mi, Kaj kiu pravas ne estas pornografia verko.

Tekste estas kelkaj malgravaj mankoj (ekzemple, mencii la "snarkon" paĝojn antaŭ ol difini ĝin - io plibonigebla en dua eldono).

Mi ŝatas de Zilah-on ĉar kiel verkisto li estas edukanto. Per Kaj kiu pravas mi elsciis pli pri Sartre kaj lia La Esto kaj la Malesto ol siatempe per miaj kursoj pri franca literaturo. Ja la verkon de nia marhundo oni povas legi kiel kvazaŭromanon, aŭ kiel filozofian lernolibron. Kvazaŭromane larĝe gravas binaraj opozicioj, ekzemple Okcidento/Malokcidento, kulpo/senkulpo, socio/seksalo.

Foje oni plendas, ke Esperanto ne allogas intelektulojn. Kaj kiu pravas estas dika intelektula libro, kaj, krome, tre profesie presita far 'Pro Esperanto'. Kiel besto kiu sin movas ĉefe en la zoologia parko universitata, mi trovis en ĝi tre indajn nutraĵojn.

Por mi la somero 2003 estis la somero de Kaj kiu pravas - kiel aliaj someroj apartenis entute al FAULKNER, al HEMINGWAY aŭ al KEROUAC. Potenca pruvo ĝi estas pri la vasta vivipovo de nia bedaŭrinde apenaŭ vivanta lingvo.

Peter Browne

Sub tiu titolo, citaĵo de KALOCSAY, Eŭgeno de ZILAH plu meandrumas laŭ sia vivo, kvazaŭ daŭrigante Vivi sur barko, ĉifoje pli alfonten. Tio fariĝas ĝenro ne malofta en Esperantujo; iu padumas, alia riverumis, SÉBERT la balistikisto bedaŭrinde neniam 'trajektoriumis'...

Ĉu romano ? Ne, laŭ Eŭgeno, ĉar "romano lerte respektas la imagon de la leganto", li mem diras. Tio tute ne konvinkas min; li scias tion respekti: lia lasta ĉapitro, Otelo, konsistigas spirhaltigan unuarangan novelon, kiu lasas daŭran spuron en nia animo, kaj kapablas konservi parton de sia mistero eĉ post la malnodiĝo de la intrigo. Oni daŭre demandas sin, kio konscie, sed ankaŭ nekonscie svarmis en la kapoj de la kvar roluloj? Oni neniam ĝisfunde scios, cetere kiel la veraj rolintoj mem. Sed tiu okazaĵo estas vera fonto de pensaj kaj sentaj kirloj.

Ĉu aŭtobiografio? Ankaŭ ne: "pli ia eseo filozofia, ia analizo", li diras, "surbaze de propraj vivospertoj". Mi aldonus: esearo, analizaro; pluralo nepras.

La esenco (ĉu aŭdaci tiun vorton, pri verko, kiu tiel bone klarigas la filozofion de SARTRE fine mi ĉi-tie komprenis Sartre !) estas do pripensadoj vekitaj de la ĉefaj eventoj de lia itinero. Do io pli proksima de MONTAIGNE ol de ROUSSEAU. Kaj ni ne forgesu, ke Eŭgeno estas mem profesia fiiozofo. Kiam li filozofe kritikas, li lertas kiel rabeno; vidu lian analizadon de la Stacioj de Kristo, aŭ lian komparon de la Dek Ordonoj kun ilia katolika kateĥisma versio: vera regalo. Lia temaro? Ĉio vivapartena: amo (laŭlonge de la verko), afto kaj artaĵoj (La Katedralo), filozofio (ĉapitro Sartre kaj la tuta libro), politiko (Francio unue), religio (Kazuoj kaj pentoj, La granda tago), sociaj rilatoj (Inesa), sekso (Kamasutra pokero, Apologio de l'sekso), eĉ tradukarto, pri kiu li donas brilan demonstron tra lia traduko de teksto de VIAN, kies misatakon al Sartre li ĝuste vipas en tri vortoj: "li boksas subzonen". Ĉar stile Eŭgeno havas la talenton de trafaj esprimoj, ekz. pri haroj mallongaj: "stople tondita hararo", pli elegante ol la kutima prozeca aludo al broso ! Pti genia imitisto de pentraĵoj: "se oni admiras lin, oni admiras Vermeer". Pri Alzaco: "pilko en sangaj matĉoj tablotenisaj inter Francio kaj Germanio".

Kio riproĉinda en tiu densega libro ? Nu, bagateloj: foje nesufiĉa uzo de majuskloj: kio estas "buro"? (Boer); "skarponstrata"? (propra nomo de strato); eble troa uzo de ŝatataj ĉevaletoj: "kozo", "kazuo", "hahai", "hihii"... Abundas referencoj, tamen neniam pedantaj, ĉiam konvenaj al la diro kaj tempo. Nur unu estas erara, pro banala pluma misatento ("humani nil a me alienum puto" estas Terencia, ne Sofokla). "Sed mi tedas la leganton... ", diras li iam. Nu, malofte, Eŭgeno, vere malofte; eble per troaj etnolingvaj citaĵoj (feliĉe tradukitaj!) anglaj, francaj, grekaj, latinaj, hungaraj aŭ sanskritaj. Tamen tio foje utilas: li ellatine tradukis la katolikan nuptopreĝon; mi volis kompari tion kun la sama teksto en la du belegaj katolikaj meslibroj, kiujn mi ĵus fiere aĉetis kun antaŭĝuo pro ilia bibliofila beleco. Miro! Tio ne troveblas en ili: geedziĝo estas sakramento, kaj Esperanto, agnoskita taŭga por ordinara meso, ne estas akceptata de la katolika Eklezio por sakramenta meso, kiel klarigite en l' antaŭparolo de tiuj du verkoj el Vatikano. Dankon, Eŭgeno, ke vi tiel nerekte instruis, ke Papo salutas en lingvo konsiderata nekonvena por sakramentoj. Mistera afero, la katolika Eklezio...

Eble venos kelkaj riproĉoj pri troa abundo da erotikaĵoj; sed, ĉu ni ne jam vivas en la 21a jarcento? Ĉu vere oni povas sincere nun kulpigi iun, ke li priskribas aferojn, kiujn ni ĉiuj faris, faras aŭ faros, reale aŭ enpense? Verŝajne la plej laŭtaj protestantoj estos la plej avidaj legantoj...

Kompare kun Vivi sur barko la tono fariĝis pli serioza, kvankam la stilo estas same brila kaj la majstrado de la lingvo ankoraŭ pli evidentas. La kutimaj spiritaj ŝablonajoj de niaj esperantaj tekstoj ne troviĝas en la skriboj de Eŭgeno; mi ripetos (pardonu) mian diron pri Vivi sur barko: entene tio ne ŝajnas libro de esperantisto, sed de nacilingva aŭtoro...

Kiam oni ekprenis tiun eldonajon, kun ĝiaj belaj artbildoj de KAVLAN, oni ne povas lasi ĝin, oni ĝisfine legas. Sed unu paŝo plua estas nun farita al nediskreteco; foje oni sentas rilate personojn ian ĝenon, kvazaŭ oni senintence vidis intiman scenon tra aperturo de ne tutfermita pordo... Bona flanko de l' afero estas, ke tio vekas fratecan senton al tiuj personoj mem: favora bilanco!

Mi iel sentas, ke tiu "anabazo", tiu reveno al origino, ne finiĝis kun tiu verko; "se Dio volos", kiel diras la islamanoj, venos tria libro, ankoraŭ pli elkora, celanta ankoraŭ pli profunde en la tempon kaj l' animon. Ek ! Eŭgeno.

Jean-Luc Tortel

Gerrit Berveling