Kiuj semas plorante...

   Prenante ĉi tiun libron en mia mano, mi konis Évan Tófalvi nur pere de ŝia leginda, bone elpensita eseo "La Rolo de la Persona FAktoro en la Esperanta Literaturo" (Premio Minnaja 1981 -- aperis en Fonto #15). Ŝian edzon Oldrich Kníchal mi konis nur per kelkaj nememorindaj noveletoj, kiuj fojfoje aperas en Fonto (aŭ ĉu, dirante3 tion, mi eble montras ĵaluzeto, kiun mi sentas, vidinte la unue nomitan verkinton, belan feinon en trikolora pulovero, sur la kovrilo de Fonto #28?). Ankaŭ mi sciis, ke ili kunlabore verkis premiitan romanon Kiuj semas plorante... Ĉu vere temis pri valora romano? Aŭ pri nura fanfaronado?

   Leginte la libron, mi nepre subtenas la decidon de la juĝintoj pri la Schwartz-Premio; temas pri verko, bedaŭrinde mallonga, kiu absolute ne devus honti antaŭ similspecaj romanoj en la nacilingvaj literaturoj. Nur pri unu afero mi devus malkonsenti kun ili. En mallonga antaŭparolo la eldoninto atribuas al ili la sugeston, ke "la aŭtoroj montras, kiel homo povas erarvagi sub influo de politika ideologio". Pri tio ŝajnas al mi, ke eble la juĝintoj mem erarvagas.

  La jaro estas 1938. En sanatorio troviĝas la protagonisto, Stefano Bende, suferante pro iu nedifinita mensa malsano. Bende volas eskapi de la sanatorio kaj fuĝi al iu fora lando, eble Usono. Paŝon post paŝo li klarigas la kialojn de tio, rivelante al la leganto la historion de sia vivo. Evidentiĝas, ke la mensa malsano suferata de li estas egoismo -- pli precize, se mi rajtas neologismi, anempatio -- nekapablo kompreni la pensojn kaj emociojn de aliaj homoj, ĝis grado preskaŭ nekredebla. Lian tutan vivon terure difektis tiu mensa kripleco.

   Influate de sia malsano, la studento Bende turnas sin al la faŝisma movado en sia (neniam nomita) lando, ĉar ĝuste la faŝismo en tiu medio allogas la homojn, por kiuj plej gravas la memo. Li fariĝas malgrava (tion li neniam bone komprenas) spiono por la faŝiste-penetrita sekureca polico de la lando, same kiel en Usono li fariĝus meznivela "jesanto" en iu korporacio, aŭ en Sovetunio li fariĝus negrava aparatano. Oni komisias lin aliĝi kaj subfosi malgravan sed eble danĝeran internacian konspiron -- la esperantistoj. Do li lernas Esperanton kaj aliĝas al la duonsekreta Esperanto-grupo "Konkordo". Mi ne priskribos la rezultojn de tiu spiona agado, sed por ĉiu komprenanto de la animo de Stefano Bende, ili ja devos esti evidentaj, ĉar neeviteblaj.

  Ĝuste pro la karaktero de Bende mi malkonsentas pri la konkludo proponita en la antaŭparolo. Bende ne erarvagas sub influo de faŝismo; li fariĝas faŝisto ĉar li estas "erarvagema". Lia faŝistiĝo mem estas kvazaŭ misfaro, kaj li akceptas tion ne pro ia profunda kredo je la fundamento de la faŝismo, sed por la personaj avantaĝojn, kiujn tio portos al li. Ĉiu decido, ĉiu faro en lia vivo baziĝas sur respondo al la demando: Kio plej helpos min? Tio evidentiĝas en liaj decidoj ĉu helpi, ĉu ne helpi ... ĉu denunci, ĉu ne denunci. Ekzemple, jene:

  "-- Kaj se oni ne ordonos, sed persekutos min? -- demandis Wolf. [psikiatro en la sanatorio]

  "-- Vin?! ja vi ne politikumas. [Katarina, flegistino, lia amatino]

  "-- Pro mia juda deveno..."

   "-- Tiam mi kaŝvagados kun vi. Sed kiu povus entute supozi ion similan en la civilizita Eŭropo?"

  Mi ekstaris kaj fermis la fenestron. Stulta, naiva knabino! Mi devus diri al vi: Konvunku vian fianĉon urĝe veturi eksterlanden, al Ameriko, Aŭstralio, tute egale kien, nur kiel eble plej malproksimen.

  Sed mi ne atentigos ilin. Mi devas persisti en mia malsano. Mi devas ludi ĝis troviĝos pli bona ebleco.

--paĝoj 7-8

Aŭ jene:

Hejme mi meditis, ĉu lasi tiun mizeran diablon en la paco kaj anonci, ke li eksiĝis de la [Esperanto-] kurso, aŭ ... Se al Pander estis malmulte tri, tiam li sendube volas instigi min, la komencanton, al pli verva laboro.

   Du tagojn mi cerbumis, ĉu komuniki la kazon pri Herzfeld. Dum tiam mi plurfoje ekiris al telefona tableto, sed ĝuste tiomfoje haltis. Ĉu mi kompatis lin? Ne, simple mi trovis la aferon sensignifa. La majoro povus koleri, se mi ĝenus lin per tiaj bagatelaĵoj. Ja ĉu li ne atendas de mi iun grandan fiŝon? Poste tamen... Unuafoje mi uzis mian specialan telefonon.

--paĝo 72

  Kiel vi rimarkas, la romanon oni verkis laŭ unuapersona rakontmaniero. Tiel ni bone konatiĝas kun la malŝatinda persono de Stefano Bende. Aliaj rolantoj estas kartonaj. Ĝenerale tio estas difekto en fikcio, sed ĉifoje ĝi estas duoble pravigebla. Unue, la plimulto da rolantoj estas movadanoj, kaj la leganto-esperantisto facile rekonos ilin sen multe da detaloj. Ekzemploj estas la filozofo Varda, ĉefapogilo de la tiea movado; Lazaro Orban, la fajra aktivulo; kaj fraŭlino Hamor, la seka mezaĝa tajpistino. Due, ĉar ni vidas ĉiujn aliajn personojn tra la okuloj de Stefano Bende, kaj por homo kiel Bende ili ne povas esti aliaj ol kartonaj, tiu magreco de karaktero estas absolute neevitebla. Eble malfeliĉe, pro tio ni ankaŭ ne povas eĉ malŝati la faŝistajn rolantojn, de la itala profesoro Tettamanti, kiu iniciatas Bende en la partion, ĝis la policestro Pander. Same kiel la esperantistoj, ili estas kvazaŭ fantomoj, kies sola ekzistocelo estas apogi la egoon kaj sukcesojn de Bende. Tiel li vidas ilin, tiel ni devas vidi ilin.

  Pri Tófalvi oni skribis en Fonto: "Ŝia celo estas verki tiajn beletraĵojn -- precipe romanojn -- kiuj plifortigas en la esperantistoj ilian konscion pri la movada aparteno. Tiu stimulis ŝin iniciati tezon pri la 'memkoniga romano'..." Tion oni povas vidi en la subfadeno de la traktata romano: la laŭgrada disfalo de la Esperanto-movado sub la premo de faŝismo en la mezeŭropaj landoj dum la tridekaj jaroj. Kvankam ni diras al ni, ke ni tiel firme kredas je la "interna ideo", ke ni neniam rezignos pri ĝi, ni tamen rajtas iomete dubi pri tio, aŭdante tra la oreloj de Bende la sugeston de f-ino Hamor, ke oni alkutimiĝu al la nova realeco, elpelante ĉiujn judojn el la landa Esperantista Ligo -- fikcia afero kiu tamen spegulas eventon, kiu vere okazis en tiutempa Germanujo -- eventon aliloke aluditan en la romano.

  La lingvaĵo estas preskaŭ modela, tamen nekomplika. Nur unu eventualan malglataĵon mi rimarkis -- "anstataŭ ĉe marbordo". Povas esti aliaj, sed mi trovis la romanon tiel interesa, ke mi ne rimarkis ilin.

  Entute mi senhezite rekomendas ĉi tiun romanon al ĉiu leganto.

Don Harlow

Por la premio Raymond Schwartz en 1980 konkursis dek manuskriptoj. Premiiĝis la romano Kiuj semas plorante... de Éva Tófalvi kaj Oldřich Kníchal . Ĝi estas verko nekutima, eble eĉ unika en la originala literaturo Esperanta, traktanta sociajn, politikajn kaj psikologiajn temojn de nia epoko per rakonto esence realisma, en kiun plektiĝas ankaŭ la Esperantomovado.

La agado de la romano okazas meze de la 1930-aj jaroj en centreŭropa lando nenomita, kiu pleje pensigas pri Hungario. Temas pri socio, kie faŝistoj kaj nazioj pli-malpli kaŝe ekhavas pli kaj pli da potenco en la ŝtato, dum ĉirkaŭe Hitler kaj Mussolini preparas la militon. Inter la homoj, kiujn la faŝistoj konsideras malamikoj, troviĝas socialistoj, judoj kaj esperantistoj.

La ĉefrolulo de la verko, Stefano Bende, estas junulo psikologie stampita de senama kaj humiliga infanaĝo. Li direktas sian tutan konscion al la celo revenki, reakiri la personan dignon, kiun laŭ lia opinio forprenis de li la estado kiel orfo senhava. Aliaj homoj por li rolas nur kiel rimedoj kaj objektoj de lia strebado.

Stefano estas talenta studento de filologio. Reprezentantoj de iuj politikaj fortoj rimarkas lin, kaj li enplektiĝas en sekretan rolon kiel spiono de faŝistoj inter esperantistoj. Li plenumas sian taskon, ŝajne sen embaraso pro homaj emocioj. Oni uzas lin, li kredas uzi siajn taskantojn, kaj finfine la situacio iĝas nemastrebla por li.

La strukturo de la verko estas zorge kaj trafe farita. Ĝi estas rakontata en mi-formo de Stefano, per ampleksaj retrorigardoj el posta tempopunkto, kiu prezentas kadron de la ĉefa rakonto. La priskriboj kaj la rakontado estas realisma kaj interesveka. Eble kelkaj aferoj ne estas sufiĉe klarigataj, kiel la potencakiro de la faŝistoj. Kaj mi ne sentas min tute konvinkita, kial ili dediĉas tiom da atento kaj zorgo al la esperantistoj, kiuj verdire ŝajnas sufiĉe sendanĝeraj, samkiel ankaŭ en la reala mondo. La psikologia evoluo de la protagonisto tamen impresas tre kredinde. Eventuale oni povus plendi, ke la aŭtoroj tro rapide kaj avare pritraktis la finon de la plej dramaj eventoj en la kaŝa agado de Stefano. Ankoraŭ dudeko da paĝoj tute ne ĝenus. Kiel bonan komprenon pri verka metodo mi tamen konsideras, ke la aŭtoroj nur alude sugestas la rilaton inter lia spionado kaj la tute alitipa restado en la kadra rakonto, kiu estas elirpunkto de liaj memoroj. Jen la leganto devas mem apliki sian imagpovon, kaj tio estas tre bonvena afero.

Alia eblo uzi tiun imagpovon estas eventualaj paraleloj inter la situacio en la romano kaj realaj spertoj de la verkintoj en la Esperantomovado de antaŭperestrojkaj Ĉeĥoslovakio kaj Hungario. Ankaŭ tie la aŭtoritatoj, samkiel en la libro, "aprobis fondiĝon de la Ligo" por "ilin ne nur kalkuli, sed ankaŭ pli oportune observi" (p. 55). Tia interpreto de la verko ja eblas, sed la drastaj sekvoj de la konspirado de Stefano ne tre alvokas tiun komparon. Pli proksima estus paralelo kun la traktado, eĉ pli drasta, de esperantistoj en Sovetunio dum la tridekaj jaroj.

La verko do estas historia romano, kvankam okazanta en la ĵusa pasinteco. Mi trovis unu anakronisman detalon: en 1936 centreŭropaj junaj esperantistoj kantas "Venkos ni en gloro", kio ŝajnas ne tre kredinda. La tradicia kanto konatiĝis en Usono dum la kvindekaj jaroj kaj ricevis finan formon de Pete Seeger k.a. en la sesdekaj.

La stilo de la rakonto estas bona, kvankam eble iomete peza. Tiu pezeco ĝenas plej multe en la dialogoj, kiuj ne estas la plej forta parto de la verko.

- Vi kapablas tre rapide perceptadi, havas brilan memoron. Sed tio ne estas ĉio. La fenomenojn oni devas selektadi, meti en ĉies propran lokon. Kaj tio postulas veran intelekton. Por tio penadi vi devus, filo mia, tiun kapablon atingi necesas. (p. 37)

Ankaŭ la lingvaĵo de la verko ĝenerale estas bona kaj normala. Jen kaj jen tamen aperas formoj karakterizaj de orienteŭropa Esperanto, plej tipa de slavaj parolantoj, sed evidente aplikata ankaŭ de la hungarino Éva Tófalvi, kiu estas "ĉefaŭtoro" de Kiuj semas plorante... Temas pri ofta uzo de "ne unu" (p. 37, 41, 59 k.a.), ĉiam en la signifo pli ol unu, kvankam por okcidenta leganto ĝi povus same bone signifi malpli ol unu. Temas pri certa emo je superfluaj prefiksoj de verboj - "perdefendi (...) disertaĵon" (p. 41), "ellerni Esperanton" (p. 63), kaj pri iufoja uzo de "nek" en la senco eĉ ne (p. 50). Kaj foje temas pri klasika nelogikaĵo: "ni estis samaltaj kun Joco" (p. 13, = Joco kaj mi estis samaltaj). Eĉ kun tiuj detaloj, la teksto tamen estas flua kaj facile legebla.

La plej grava afero pri ĉi verko estas, ke ĝi okupas preskaŭ vakan lokon en la Esperanta beletro, kie nek realismo nek politikaj temoj oftas.

Sten Johansson

Tiu ĉi romano dum kvar jaroj estis kvazaŭ fantomo: en 1980 ĝi gajnis la unufojan Premion Raymond Schwartz, kaj ni devis atendi kvar jarojn por legi ĝin. Tiu atendado ordinare utilas al neniu speco de verkoj, kaj tio veras verŝajne ankaŭ en la nuna kazo: la interesiĝo, vekita per la atribuo de la premio, malpliiĝis dum la forpasinta tempo.

La agado de la romano disvolviĝas dum la jaroj antaŭ la dua mondmilito en Hungario. (Kaj ne en Ĉeĥoslovakio, kiel skribis Reto Rossetti en sia recenzo, aperinta en Esperanto 1984 / 71. p. En la romano klare evidentiĝas, ke la ŝtataj organoj estas porfaŝismaj — tio estis karakteriza por Hungario, sed ne por Ĉeĥoslovakio. Ankaŭ la certagrada hezitado inter la itala kaj germana aloj de la faŝismo estis hungara fenomeno.) La aŭtoroj tre interese kaj lerte kombinas en la verko bone konatan, ŝlosilan periodon de la ĉijarcenta historio kun esperantista fono; per tio ili plene certigas por si la atenton de la leganto, kiu volonte vidas sian minoritatan movadon en kunteksto de mondhistoriaj eventoj.

La protagonisto de la romano estas Stefano Bende, tre inteligenta, orfiĝinta burĝido, kiu tamen restas tute sen havaĵo. Kiam li ekscias tion, ankoraŭ kiel infano, li decidas ĉiupreze certigi por si riĉan kaj komfortan vivon. Plenuminte brile siajn studojn, li fariĝas universitata asistento — por kio li pagas per aliĝo al la faŝisma partio, kaj li fariĝas fakte sekreta policagento. Oni taskigas al li ellerni Esperanton, aliĝi al la Esperanto-movado, kaj transdoni al la komisiintoj informojn pri la agado de la esperantistoj. Li plenumas la taskon lerte kaj senskrupule, kaj reciproke li ricevas bele instalitan vilaon kaj sufiĉan monon. Kiel inteligenta persono, li bone vidas, ke la faŝismo ne povos venki, do li preparas sian planon de elsaviĝo, sed la ĉiam sukcesa, makiavele senskrupula Bende nun fiaskas. En la epilogo legiĝas: “Stefano Bende ne eskapis. Ĉe la sanatoria barilo embuskis anoj de la sekureca polico, per maŝo strangolis lin, deprenis lian valizon kun falsa pasporto kaj lian kadavron ĵetis en la riveron.”

“Kiuj semas plorante...” havas ĉiujn atributojn por fariĝi sukcesa romano. Krom la supre jam aluditaj kialoj nepre meritas mencion la lerta redaktado. Bende prezentas sian vivhistorion retrospektive, kio ebligas al la aŭtoroj foje-foje rompi la rigoran kronologion sen tio, ke eĉ sensperta leganto perdu la fadenon. Kaj alifianke, tiu rakontotekniko signife pliigas la streĉitecon, la leganto scivole kurigas la okulojn tra la linioj kaj paĝoj.

Ke la personaĵoj restas ne sufiĉe konturitaj kaj iom stereotipaj, ne multe gravas, krom ĉe la protagonisto, kies anima tutnigreco iom agacas min. Li estas tiel evidente malbona, ke mi ne kapablas eĉ koleri kontraŭ li — por mi li restas nur simbolo de la Malbono, ne erarvaganta malfortulo, kies sorto povus havi instruaĵon ankaŭ por mi, erarema homo. (Tial konsternis min la plurfoje aperinta reklamteksto, kiu diras, ke Stefano Bende “erarvagas sub influo de la faŝisma ideologio.” Bende efektive ne estas tuŝita de la faŝisma ideologio: mankas el li ĉia inklino al romantiko kaj ideologioj. Li simple vendas siajn kapablojn al la faŝismo, ĉar ĝi estis preta pagi bonan prezon por ĝi.)

La lingvaĵo de la romano estas ĝenerale bona, la dialogoj eĉ pli bonaj ol la nivelo de la tuto. Tamen, oni ne rajtas uzi la vorton senriproĉa, kion oni prave atendus de UEA-eldonaĵo. Precipe oftas la manko de la difina artikolo. Jen, kelkaj ekzemploj: “spite al (la) glacikovrita trotuaro antaŭ la universitato”; “ŝriko aŭdiĝis el (la) granda aŭditorio — kaj ties reeĥo sonis dum kelkaj sekundoj en (la) longaj koridoroj”; “mi eniris (la) antaŭhalon” (ĉiuj sur p. 33); “mi povus aliĝi al (la) simpatiantoj de la germana partio” (p. 40); “mia patro perdis (la) laboron” (p. 71). (La interkrampaj artikoloj mankas el la teksto.) Malgraŭ tio, la stilo estas entute agrabla, flua, legiga.

Per “Kiuj semas plorante...” la Esperanta romano fariĝis pli riĉa. Estas aparte bonvena la primovada temo, delonge neglektita de niaj verkistoj. Ni esperu, ĝi ne estos la lasta romano de la sukcese debutinta aŭtora paro.

Vilmos Benczik