La sekreta miraklo

Mi ne hezitas konfesi, ke al kontakto kun Borges mi alvenis ege malfrue. Li estis jam fama, kiam mi estis lernejano, sed tiutempe apenaŭ en la italaj lernejoj oni studis ion pri fremdaj literaturoj, krom pri tiu de la lingvo, kiun oni studis kiel devigan, kaj por mi ĝi ne estis la hispana. Al Borges mi aliris multe pli poste per legado tra esperantaj tradukoj, kaj ioman konatiĝon mi ekhavis per eseoj, aperintaj ĉefe en Literatura foiro kaj Fonto; relative freŝdate aperis tradukoj en la reto. Tial mi ne surpriziĝis, ke la atenta legado de tiu ĉi antologio malfermis al mi mondon: la mondon de la fikcio de Borges, kie interplektiĝas kanvasoj, baziĝantaj sur rafinitaj referencoj klerecaj, kie renkontiĝas speguloj, ŝakoj, labirintoj. Borges nin sorĉas ĉefe per la fantasto de siaj noveloj, sed ankaŭ liaj poeziaĵoj, kaj en lia plej frua, kaj en lia dua periodo, estas trempitaj en fantasto, kvankam ĉiam kroĉita al realaj, plejparte personaj eventoj, kiel la blindiĝo aŭ la „ama sindediĉo al libroj”, kiel diras la mallonga antaŭparolo de Jorge Camacho.

Strangaj aventuroj

Pri Borges mem ne necesas paroli ĉi tie. Ĉiu literaturhistoria teksto abunde raportas pri ĉi tiu argentina verkisto, naskiĝinta en 1899 kaj vivinta dum kelke da junulaj jaroj en Svislando kaj en Hispanio. Kelkaj rakontoj el la recenzata kolekto venas el lia plej fama kolekto Ficciones, aperinta hispanlingve en 1944 kaj en la dua pliampleksigita eldono en 1956: en Tlön, Uqbar, Orbis Tertius imagata planedo estas prezentata kiel reala, kaj miksiĝas realaj kaj fikciaj situacioj; en La biblioteko de Babelo la universo estas rigardata kiel nepenetrebla senfinaĵo; en La loterio en Babilono la homa destino estas prezentata kiel rezulto de hazardo, laŭ leĝoj nedeĉifreblaj; en Funes, la memoroza kamparano, sekve de akcidento, akiras potencegan memorkapablon kaj mortas, subpremate de tiom giganta kaj senfina memoro, kiu en ĉiu momento vekas sennombran aron da pliaj memoraĵoj. La sekreta miraklo, novelo, kiu donas la titolon al la tuta kolekto, rakontas pri mortkondamnita literaturisto, kiu vivas unu plenan jaron en sia menso la etan momenton inter la ekzekuta komando pri pafado kaj la morto efektiva. Kiun sencon havas la mondo? Fikcio iĝas ŝlosilo, se ne por kompreni la mondon, almenaŭ por sin demandi pri ĝi. Plej multaj el la rakontoj estas rakontoj pri homoj, havintaj strangan aventuron, en milito, antaŭ morto, per akcidento, kie fikcio kaj realo tiom miksiĝas, ke ne distingeblas unu de la alia.

La longo de la noveloj estas varia, de duona paĝo al pli ol dek; se la duatipaj trenas la leganton malrapide en fantastan mondon, linion post linio, ne malpli trafaj estas la tute mallongaj: la dudek du linioj de La du reĝoj kaj la du labirintoj enhavas tiom da filozofio (da saĝa filozofio!), kiom rakonto dudekoble pli longa. Paralelon oni povus trovi en la ezopa fablo La vulpo kaj la cikonio, sed la transpono el la helena medio en la medion de Babilonio kun Alaho, reĝoj, armeoj kaj militoj estas vere majstra. La poezia parto ampleksas okonon de la tuta libro.

Densa je signifo

Grandan intereson Borges havas al la lingvo, tiel ke ĉiu lia vorto estas densa je signifo; interesa estas ankaŭ lia eseeto pri la analiza lingvo de Wilkins, unu el la sennombraj provoj krei lingvon laŭ klasifiko de la konceptoj kaj ilia subdivido laŭ klasoj. Wilkins estas nun forgesita, kaj lia nomo apenaŭ troviĝas en la fakaj libroj pri planlingvoj; sed Borges kaptas la okazon por esprimi sian koncepton pri la esenco de lingvo.

Interesa aldono en la libro estas la listo de la jam aperintaj verkoj de Borges. Kelkaj el ili estas enprenitaj en ĉi tiun libron; de aliaj pecoj jam tradukitaj aperas ĉi tie nova traduko; aliaj estas vere komplete novaj: materialo por la kono pri Borges estas nun konsiderinde pli disponebla.

Legado de Borges ne estas facila, kaj lia klereco, tiel larĝamane distribuita tra ĉiuj liaj verkoj, ne malofte estis juĝata kiel sinmontra parademo. Eĉ ordinare klera homo bezonas, tamen, ĉiam konsulti la (abundajn) librofinajn notojn por kompreni aludojn al personoj, mitoj, historiaj eventoj, religiaj kredoj, literaturaj verkoj. Sed tiun penon leganto povas ŝpari, kondiĉe ke li konsideru nekonatan de li nomon kiel fikciaĵon: ne nepras, ke ĝi havu historian kunligon; la arto de Borges funkcias same fascine. Tradukado iĝas do defia, kaj la teamo de dek unu tradukintoj, gvidata de la redaktoro kaj kompilinto István Ertl, plene sukcesis. Rimarkinde, ke nur kvin el ili estas origine hispanlingvanoj; la aliaj estas po unu polo, hungaro, eŭsko, brito, portugalo kaj italo, la lasta el kiuj (Giulio Cappa) tradukis plej multon. Evidente Borges sorĉis spiritojn tre malsimildevenajn, kio konfirmas lian tutmondecon.

Carlo Minnaja

De tempo al tempo mi pensis ke, se mi rikordus sonĝojn ĉiutagajn kaj ĉiunoktajn, — jes ja, tagnokte mi sonĝas plurfoje sonĝojn dorme aŭ kun la okuloj ovraj, kuŝe aŭ side aŭ irante, endome aŭ ekstere… — kia libro estus. Ĉi-momente, leginte la libron La sekreta miraklo de Jorge Luis Borges (1899–1986), mi sciis kia libro estos, kvankam la rikordo en mia imago neniam ekverkiĝis. Ĝuste ĝi similos tiun de Borges. Sed ankoraŭ ne klaras, jam ne, la lia similus al la mia, aŭ la mia similus al la lia. Se al mi ne venus la libro en Esperanto por recenzo, eble mi neniam konus la sekreton de Borges, kaj mia sonĝo-libro aperus sen suspekto imiti la lian. Kompreneble, oni certe dubos, ke mia stilo estas borgeseska, imita, ĉar Borges aperas en Ĉinio ekde la jaro 1979. Por sincere diri, antaŭe Borges spite restis neniu al mi, tute ekster mia scio kaj sonĝo. Ĉiel nun mi forlasas la planon verki sonĝo-libron propran, ĉar defii la mastron Borges intence aŭ senkonscie estos por mi fiasko.

Erudicia kiel enciklopedio estas Borges en lingvoj, literaturo, historio. Ni vidas ke en La sekreta miraklo kun 31 prozoj kaj 14 poemoj troviĝas multe da personaj nomoj rilate al kulturo, literaturo kaj historio, kaj multe da pecoj aŭ frazoj cititaj el libroj aŭ gazetoj. Ne nur okcidentaj sed ankaŭ orientaj, aparte ĉinaj. Por ordinara homo kiel mi, malfacile ja estas kompreni liajn artikolojn, eĉ nur scii, al kiaj ĝenroj apartenas la verkoj legataj. Ĉe li novelo estas eseeca, eseo recenzeca, recenzo noveleca, ktp, ktp. Por perfekte kapti la enhavon kaj signifon, necesas plie ke, post ĉiu prozo aŭ ĉiu poemo aldoniĝu priaj fonoj kaj eksplikoj. Bedaŭrinde tamen, se tion oni farus, probable la miraklo de Borges perdiĝus.

Relative neriĉaj aspektas bildoj kiuj hantas la prozaĵojn kaj poemojn. Re kaj ree aperas spegulo, labirinto, libro kaj abstraktaj tempo kaj sonĝo. Cikleco estas unu el la plej elstaraj karakteroj de la verkaro de Borges. Ciklaj estas ne nur bildoj, sed ankaŭ temoj tuŝitaj kaj strukturoj priskribitaj. Nu, recenzistoj prenas tipaj la du — La biblioteko de Babelo kaj La ĝardeno de la disduiĝaj padoj. En ili samtempe al legantoj montriĝas ke ciklaj formoj de konstruoj, pozicioj de objektoj, agoj de personoj… ĉio sentiĝas en labirintoj infinitaj, imbrikitaj kaj interkrucitaj.

Fakte, nia vivo mem ĉiam iras kiel en labirintoj kaj sonĝoj. La Sudo, La vualitaj speguloj, Borges kaj mi… pritemas sonĝojn, sonĝojn cis kaj trans speguloj. Sendube, logikoj ofte mankas al sonĝoj. Sonĝoj konsistas el salato de ideo, idealo, realo, revo, vero, veo, ero, reo ktp. Efektive oni ne devas distingi sonĝojn de halucinoj. Kaj per logiko kaj senlogiko, ankaŭ ne tiele juĝeblaj estas kondutoj de homoj. Borges estas mi; mi estas Borges. La tuta mondo estas libro sen aŭtoro, sen kopirajto de aŭtoro kaj eldonejo. La komenco ligiĝas kun la fino; ĝin verkas spuroj sur la tero kaj en la cerbo, kiel la universon kaj tempon sen dimensio kaj mezuro. Ni kuras sur rondo eta sed ne povas trovi komencon kaj finon; aŭtoro kreas rolulojn kaj la roluloj faras la aŭtoron. La centra punkto estas destino kiu devigas nin agi ĉirkaŭ ĝi subkonscie. Ni vivas kaj ni devas vivi kaj ni ne povas ne tiel vivi — nur ĉar la sonĝo regas.

Simile kun la supre menciitaj ecoj estas poemoj de Borges. Ĉene cikla vidiĝas Arto poezia, kaj en la formo kaj en la enhavo. Kaj en Pluvo troviĝas nekapteco de tempo kaj spaco: …Falas aŭ falis…. / … / …sarmento korta / en korto jam ne plua.

Ne miskomprenu, mi petas. Borges ne estas homo kiu somnambas diurne, kvankam li suferis je blindeco ekde la jaro 1950 post vidmalsano 30-jara. Liaj verkoj tute ne pruviĝas sensalaj kaj senfilozofiaj. Pri la klasikaĵoj, La du reĝoj kaj la du labirintoj, Argumentum ornithologicum, Ŝako… povas prenati kiel ekzemploj salhavaj aŭ filozofiozaj. Kiagrade la vida malsano influis liajn penetremon kaj imagivon, ni ne scias. Verŝajne li rigardis aferojn pli akre ol ni kun la klaraj okuloj. Jes, li spektis scenojn per la koro kaj cerbo, sensante intecon, antecon kaj ontecon, eĉ ion ne atribuatan al inteco, anteco kaj onteco.

En Pri la klasikaĵoj legeblas la peco: “Klasika (mi ripetas) ne estas libro, kiu nepre posedas iajn aŭ aliajn meritojn; tia estas libro, kiun la homaj generacioj, urĝitaj de diversaj kialoj, legadas kun anticipa fervoro kaj kun mistera lojaleco.” Ĉu klasika aŭ ne estas la borgesa, legantoj mem konceptu.

Admirinda estas la kunlaboro de la tradukintoj. Traktante intertempe la anglan, la francan, la germanan, la latinan, ili elhispanigis flue la miraklon de Borges. Danke al ilia penado aldoni la klarigojn sufiĉajn en la piednotoj, legantoj ĝuas la verkaron sen timo sidanta sur la lingva babelo. Kaj en la malantaŭa parto de la libro troviĝas notoj pri nomoj kaj frazoj laŭ apervico en artikoloj respektivaj. Riĉaj, eĉ kontentigaj al studemaj ekspertoj. La impona alteco de esperanta nivelo de la tradukintoj estas jam aksioma kaj tion oni konsentas for de kaĵola kulto. Parenteze, menciinde estas, ke plejparto de ili ŝatas neologismojn. “Nelge” kaj similaj eble ne plu estas konsiderataj ĉe legemuloj neologismoj; “lo”, “ĉendi”, “eksklami” kaj aliaj dekkelkaj ĉefe el Neologisma Glosaro listiĝis en la glosoj fine de la libro.

Krome, pri pluraj ĉinaj nomoj, aparte en La ĝardeno de la disduiĝaj padoj, “Ju Cun”, “Tsingtao”, “Ts'ui Pen”, “Hung Lu Meng”… verŝajne en “The Wade System”, la tradukinto ne uzis nuntempe la oficialan sistemon Pinyin (Hanlingva Fonetiko). Sekve de tio, legantoj en la ĉefkontinento ekster Tajvano, Aomen kaj Hongkongo sentas iom da strango. “The Wade System” restas ekster mia scio.

Mao Zifu