Adam Smith
Vivo kaj verko

Ekonomio

RECENZO

Adam Smith (1723-1790), aŭtoro de The Wealth of Nations (La riĉeco de nacioj) en enciklopedioj kaj libroj pri ekonomio estas menciata kiel baza persono de la nuna ekonomika scienco. Novliberaluloj dum la pasintaj jardekoj iom misuzis liajn ideojn por pravigi senbridan liberecon. La sveda ekonomikisto Bo Sandelin (1942) en malgranda libro por nefakuloj skizas nuancitan bildon.

Adam Smith naskiĝis en la skota havenurbeto Kirkcaldy kaj tie loĝis dum granda parto de sia vivo. Li estis la sola infano de mezklasa familio. Lia patro, doganisto, jam mortis antaŭ lia naskiĝo, sed la familio zorgis pri bona instruado en lokaj lernejoj. Kiel dek-kvar-jarulo – ne eksterordinara aĝo en tiu epoko – li ekstudis en la universitato de Glasgovo. Inter la studobjektoj estis moralfilozofio, tiam multfaceta fako, kiu enhavis ankaŭ juron kaj ekonomion. En 1740 li ricevis stipendion por studi en Oksfordo. Smith ne alte taksis la tiean instruadon, sed la stipendio ebligis al li dum ses jaroj multe legi kaj studi.

En 1746 Smith revenis al Skotlando, sen diplomo. Tie li dum kelkaj jaroj okupiĝis pri memstudado kaj instruado. En 1751 li iĝis profesoro pri logiko en Glasgovo. Tie li pasigis la plej fruktodonajn jarojn de sia profesia vivo, sed en 1764 li forlasis sian postenon por akompani junan dukon dum lia grand tour, la tradicia kelkjara „granda vojaĝo” de riĉaj britaj junuloj en la eŭropa kontinento. Dum preskaŭ tri jaroj Smith kaj la duko restadis en Francio (ĉefe en Tuluzo) kaj dum iom da tempo en la svisa Ĝenevo. Tie Smith povis havi rektan kontakton kun la enciklopediistoj d'Alembert kaj Diderot, la ekonomikisto Quesnay kaj la filozofo Voltaire, kaj tiel profundigi siajn ideojn pri ekonomio.

Smith jam de sia junaĝo verkis pri diversaj temoj (interalie pri lingvoj), sed reveninte al Skotlando li finverkis sian ĉefan libron, La riĉeco de nacioj. Ĝi aperis en 1776 kaj estis plurfoje represita dum la postaj jaroj. Ankoraŭ nun ekonomikistoj citas el tiu libro, sed foje de iu tezo de Smith la citanto nur mencias tiun parton, kiu oportunas al li. Jen la graveco de la verko de Sandelin: li memorigas, ke Smith ankaŭ konsciis pri eblaj misefikoj de senpripensa aplikado de liaj tezoj kaj ke indas zorge konsideri porajn kaj kontraŭajn argumentojn.

Kelkajn ĉapitrojn de sia libro Smith dediĉas al la labordivido, uzante kiel ekzemplon la pinglofaradon. Tio estas kompleksa laboro, sed dividante la procezon en dekojn da etaj taskoj, plenumotaj de po unu laboristo speciale trejnita por tiu tasko, oni atingas multe pli racian produktadon, kio estas bona al la socio. Tamen, tiu laboristo verŝajne havas kapablojn, kiuj povus multe pli utili al la socio, sed restas neutiligataj en tia laborsistemo.

Alia tezo de Smith estas, ke la ŝtato laŭeble malmulte intervenu en la ekonomian vivon, ĉar per libera komerco varoj povas esti produktataj kie kaj kiel tio povas okazi plej efike. Tiel el granda proponado de bonkvalitaj produktoj profitas ĉiuj. Sed ne ĉia ŝtata agado estas evitenda, ĉar restas almenaŭ tri devoj: la defendo de la ŝtato, la zorgo pri interna ordo kaj justico, kaj komunaj utilaĵoj kiel vojoj, poŝto, instruado ktp.

En 1778 Smith estis nomumita dogankomisaro por Skotlando. Li mortis, 67-jara, en julio 1790.

Roland Rotsaert

Kvankam Skotlando estas malgranda peco de tero ĉe la okcidenta marĝeno de Eŭropo, ĝi estas naskiĝloko de kelkaj el la plej gravaj intelektuloj en la kampo de la naturfilozofio. Ekde la dek-oka jarcento – la periodo de la tiel nomata Skota Klerismo – la ĉefurbo de Skotlando, Edinburgo, iom tro memkontente nomas sin „la Ateno de la Nordo”. Renomaj skotaj intelektuloj, kiuj havis mondvastan influon, inkluzivas la filozofon kaj historiiston David Hume, la beletriston kaj historiiston Thomas Carlyle kaj la filozofon kaj ekonomikiston Adam Smith, kies amiko Hume ne ĉiam konsentis pri liaj teorioj.

Diligenta studento

Adam Smith naskiĝis la 5an de junio 1723 en la orient-skota urbo Kirkcaldy (gaela nomo: Cair Chaladain), ĝis antaŭ nelonge pli konata kiel centro de fabrikado de linoleumo ol kiel hejmo de pensuloj. Li frue montris sin aparte inteligenta studento, kiu interesiĝis pri ĉiuj akademiaj fakoj. Post jaroj de studado en Glasgovo kaj Oksfordo, dum la resto de sia vivo li iom post iom faris sin multsciulo. Li ricevis renomon kiel lekciisto en Edinburgo, sed estante deca kalvinisto, li malaprobis tion, kion li rigardis kiel la diboĉan vivon en la ĉefurbo, kaj preferis loĝi en la pli sobra Glasgovo.

Profesoro pri logiko

Farinte provan lekcion pri la temo De Origine Idearum (Pri la origino de ideoj), en 1751 li estis promociita kiel profesoro pri logiko. Kiel profesoro Smith estis aparte respektata, ne nur de skotaj studentoj, sed ankaŭ estis serĉata de studentoj el la ĉefaj eŭropaj landoj kaj el Rusio, kiuj poste disvastigis liajn ideojn kaj principojn en siaj propraj landoj.

Smith verkis kaj lekciis pri vasta gamo da fakoj. Liaj eseoj ampleksis: filozofiajn temojn; historion de astronomio; historion de la antikva fiziko; historion de logiko kaj metafiziko antikvaj; eseon pri la eksteraj sensoj; la imitajn artojn; afinecon inter muziko, danco kaj poezio; afinecon inter poezio angla kaj itala; recenzon pri la angla vortaro de doktoro Samuel Johnson ktp.

Ekonomikisto

Antaŭ sia morto Smith petis, ke oni detruu ĉiujn liajn eseojn, escepte tiun pri astronomio. Tamen ne pro tiuj eseoj kaj temoj li estas plej honorata, sed kiel ekonomikisto, kaj pro sia ĉefverko kun la titolo: Enketo pri la naturo kaj kaŭzoj de la riĉo de nacioj, hodiaŭ pli bone konata sub la pli mallonga titolo: The Wealth of Nations (La riĉo de nacioj). La renomo de tiu monumenta libro estas komparebla nur kun Das Kapital de Karlo Markso.

En La riĉo de nacioj Smith traktas gravajn temojn, inter ili: la divido de la laboro; la natura libereco kaj „la nevidebla mano”; la libera komercado; la rolo de la ŝtato; la teorio pri la valoro; la justa disdivido de la produktorezulto. Tiu verko fariĝis fundamento de la ekonomia liberalismo.

Eble bezonas klarigon la esprimo „la nevidebla mano”. La unua mencio de tiu frazo troviĝas en verko de Smith pri klasika mitologio, en kiu li parolas pri „la nevidebla mano de Jupitero” en la homaj aferoj. Almenaŭ dufoje poste, en eseoj pri ekonomiko, li uzas la saman frazon por la nocio, ke lasate regi sin mem, sen troa interveno de la ŝtato, la ekonomio plej bone funkcias por la publika bono. Tamen, se okazas malavantaĝo al dungitoj kaj malriĉuloj, la ŝtato ja rajtas korekti la maljustecon.

Laissez faire

Bedaŭrinde, tamen, la ekonomikistaj principoj de Smith (humana kaj kompatema viro) pli ofte estas misuzataj por pravigi la ekscesojn de la tiel nomata nov-liberalisma laissez faire (libera merkato sen interveno de la ŝtato), t.e. tute la malo de la socialisma kredo. Ekstrema ekzemplo de la aplikado de laissez faire estis la politiko de la antaŭa brita ĉefministro Margaret Thatcher, kiu asertis ke „la socio ne ekzistas; nur individuoj”, sed tutmonde multaj aliaj politikistoj kaj instancoj sekvis (kaj ankoraŭ sekvas) ŝian malrekomendindan ekzemplon.

Alia fama skota pensulo, Thomas Carlyle, priskribis la ekonomikon kiel „la mornan sciencon”. Li mencias la ekzemplon de ekonomioj, kiuj povas esti profitdonaj nur, se ili estas bazitaj sur sklaveco. Estas evidente, laŭ lia verkaro, ke Adam Smith neniam aprobus sklavecon aŭ ekspluatadon de laboristoj.

Kiam mi unue ricevis ĉi tiun etan libron, mi dubis, ĉu ĝi bezonas pli ol mallongan recenzon, sed fakte mi trovis ĝin interesa kaj konciza enkonduko al la vivo kaj la ideoj de la grava filozofo Adam Smith, precipe kie ili rilatas al ekonomiko. La aŭtoro, Bo Sandelin, estas supera profesoro en Göteborg, Svedio.

Garbhan MacAoidh

La libro de Bo Sandelin pri Adam Smith falis en miajn manojn, dum mi legis samtempe Friedrich Hayek kaj Thomas Piketty, verkistojn kiuj signas la liberalan kaj socialan kontraŭpunktojn en la ekonomika penso. Smith staras origine de la firma vojo de la scienco, aparte de l’ merkantilistoj, sed ne tre proksime al iliaj oponantoj-fiziokratoj. Kiel tio ofte okazas kun la klasikuloj, li situas iom en ombro aperinta de l’ aŭreolo de lia aŭtoritato. Kutime li estas konsiderata liberala, pledanta por la principo “laissez faire”.

Oni vidas en Smith apostolon de la “nevidebla mano” de l’ merkato ne lasanta al la ŝtato iun alian rolon ol tiun de nokta gardisto. La saman reputacion havas hodiaŭ Hayek, kaj (kiel mi certiĝis legante lian Vojon al sklaveco) tiu reputacio ne estas tute justa. Certe, oni povas diri, ke Hayek ne prenas en sian konsideron la dimension, kiu estas baza por Piketty, t. e. li ignoras la aspekton de l’ ekonomia libereco de proleto kaj sin koncentras sur la minacoj de la ŝtata reglamentado. Sed simpligo estus nomi Hayek-on heroldo de la ŝtata foresto… Bo Sandelin demonstras al oni analogan precedencon kun Adam Smith.

Se temas pri utileco de Esperanto kaj iutempe pri utileco de l’ plonĝoj en profundojn de la historia forgeso, mi havas jen ekzemplon. Oni eldonas en Novjorko en sufiĉe ekzotika lingvo libron de nekonata svedo pri nun nelegata panteona skoto… kia stranga fantazio, kaj tamen.

Tamen mi dankas la fortunon, la eldoniston, la redaktoron de La Ondo kiu donacis al mi la libron, kaj, certe, mi dankas Bo Sandelin-on kiu ĵetas iom da lumo sur la portreton de Adam Smith.

Mia persona opinio tenas Smith-on distance de l’ asociataj kun li Ricardo kaj Marx. La du lastaj sin pozicias “objektive” kaj “science”, pretendante labori kun la faktoj de la ekonomio kiel tion faras fizikisto aŭ astronomo, dum la unua ne forlasas la grundon de la morala aprezo.

Alivorte, diference de la du klasikuloj, Smith analizas la ekonomian realon ankaŭ en la nocioj de Bono-Malbono. En tiu aspekto oni povas konstati konsiderindan superecon de la skota filizofo, portanto de la tradicio de l’ enciklopedia universalismo, – liaj postuloj, atencotaj de l’ specialigado de l’ 19a jarcento, estis perdontaj la homan valoron en sfero de l’ homaj rilatoj – fatala perdo, elimino de grava faktoro de l’ produktada procezo ne reduktebla al pura mekaniko.

Mi rekomendus la libreton de Sandelin kiel gvidtekston por eniro en la bazan idearon de la klasika ekonomika teorio. La aŭtoro koncize rakontas pri la praktika kaj intelekta vivo de sia heroo kaj korektas gravajn erarojn de la historia memoro. La aŭtenta Adam Smith, certe, ne estis ribelanto, sed egale li ne estis fervora partizano de la ekzistanta ekonomia sistemo. Kiel rimarkigas Sandelin, li pli aprezis la kapitalismon ol la kapitalistojn. Oni emas reprodukti la analizon de Smits pri la bonefika divido de la laboro. Sed tiu analizo estas ĉe Smith multe pli profunda. Pardonu pro longa citaĵo:

Dum la evoluo de la divido de la laboro, la taskoj de la pli granda parto de tiuj, kiuj vivas de sia laboro, t. e. la plimulto de la popolo, reduktiĝas al kelkaj tre simplaj manovroj, ofte unu aŭ du. Sed la komprenado de la plimulto de la homoj necese estas formita de ilia ordinara okupo. Tiu, kiu pasigas la tutan vivon farante nur kelkajn simplajn manovrojn, kies efiko ankaŭ eble estas ĉiam la sama, aŭ preskaŭ la sama, ne havas okazon uzi sian komprenadon aŭ ekzerci sian kapablon trovi rimedojn por forigi malfacilaĵojn, kiuj neniam okazas. Tial li kompreneble perdas la kutimon de tia penado, kaj ĝenerale fariĝas tiel stulta kaj senscia kiel eblas por homa estaĵo. La letargio de lia menso igas lin ne nur nekapabla ĝui aŭ partopreni prudentan konversacion, sed nekapabla havi iun ajn grandaniman, noblan aŭ teneran senton, kaj sekve nekapabla akiri ĝustan prijuĝon eĉ koncerne multajn ordinarajn devojn de la privata vivo. Pri la grandaj kaj vastaj interesoj de lia lando, li estas tute nekapabla fari prijuĝon, kaj se ne tre specifaj klopodoj estas faritaj por igi lin alikaraktera, li estas same nekapabla defendi sian landon en milito. La unuformeco de lia stagninta vivo kompreneble koruptas lian kuraĝon, kaj igas lin rigardi kun abomeno la neregulan, necertan kaj aventuran vivon de soldato. Ĝi ruinigas eĉ la viglecon de lia korpo, kaj faras lin nekapabla uzi sian forton kun vigleco kaj persisto en iu ajn alia okupo ol tiu, pri kiu li alkutimiĝis. Lia lerteco pri lia propra specifa okupo ŝajnas, tiele, esti akirita je la kosto de liaj intelektaj, sociaj kaj militaj virtoj. Sed en ĉiu evoluinta kaj civilizita lando, tio estas la stato, en kiun la laborantaj povruloj, t.e. la granda amaso de la popolo, devas necese fali, se la registaro ne klopodas malhelpi ĝin. (p. 62-63)

Ĉu vi ne aŭdas tie ĉi voĉon de protesto, voĉon sonontan kaj resonontan en la proksima futuro en ĉiuj anguloj de la industria mondo?

Fine mi diru kurte pri la lingvaĵo de Sandelin: ĝi igis min kompreni sen deklini la penson de la celo. Miaopinie, tio estas la plej laŭdinda merito en la tekstoj de simila tipo.

Alen Kris