Sub Fremdaj Ĉieloj

Edwin de Kock rangas inter niaj plej konataj kaj talentaj poetoj. Ke li ankaŭ kapablas, tre leginde, verki proze, devus ne surprizi nin. En ĉi tiu libro li regalas nin ne nur per 51 poemoj (plejparte tre mallongaj) sur 64 paĝoj, sed ankaŭ per 192 paĝoj da prozo. Kaj en tiu prozo ni renkontas iom intime la homon, kiu strebas doni al nia poezio vere aŭtoktonan, same kiel ankaŭ aŭtentikan, karakteron prifierindan.

Mi ne estas konata kiel poeto. (Kvankam Auld inkluzivis unu poemtradukon mian en sian Nova esperanta krestomatio, kaj mi doktoriĝis per tre profunda studo de la strukturaj principoj de la antikva hebrea poezio. Sed miaj recenzoj de la tradukoj de Purgatorio de Dante, kaj de Faŭsto de Goethe, ne renkontis entuziasman aklamon. Pli ĝuste: precize la malon.) Do mi ne riskos plu endanĝerigi mian literaturan reputacion per takso de la poemoj en ĉi libro; tion faru la disputantoj pri la poezio de de Kock.

Anstataŭe, mi ja aŭdacas diri, ke la komentoj de de Kock, en pluraj eseoj, pri la esperanta poezio, renkontas en mi entuziasmegan jeson. Li tondras pri la troamado al tradukoj de alilingva poezio; pri la timo (malpermeso, eĉ) forĵeti la katenojn de la pseŭdolatingreka poeziarto, kiu iel sukcesis rangiĝi, kiel ortodoksa, en la esperanta literaturo; pri la rifuzo de niaj plej honoritaj poetoj akcepti indiĝene kreitan poetikon; pri la venko de centprocenta obeo al formreguloj, super enhavo, iniciatemo; pri la malakcepto de la unika eblo krei propran poezian artformon, venintan el la animo de la strukturo de nia lingvo mem – ĉion ĉi forte kondamnas de Kock, kaj, laŭ mi, li plene pravas. Kial ne kunprotestas aliaj literaturistoj sagacaj?

Ni ja sukcesis krei prozan literaturon, kvalite egalan al la proza literaturo de kiu ajn alia lingvo. Inter niaj romanistoj kaj novelistoj troviĝas kelkaj, kies genio kaj esprimkapablo egalas, argumenteble, eĉ kelkafoje superas, tiujn de la nacilingvaj verkistoj. Sed rilate al poezio, kiu nialingvulo kompareblas kun la kvalito de Homero, Chaucer, Ŝekspiro, Eliot ...? Traduko ne kapablas egale imponi kvalite kun la originalo. Tion laŭte (kaj, laŭ mi, nepridisputeble) krias de Kock. Ĉu ial ni missupozas, ke imiti alilingvan poezion estas ia honorinda ago?

En aliaj eseoj ni renkontas aliajn flankojn de de Kock. Ni legas pri la detaloj de la historio de la origina Stafeto (kiun de Kock nomas „la regula Stafeto”). Ni legas pri la problemoj suferataj, kiam oni transloĝiĝas el unu lando al alia lando, kie la lokaj kutimoj estas nefamiliaraj; pri religiaj problemoj de minoritatuloj (de Kock konvertiĝis al la eklezio de Adventistoj de la Sepa Tago. Tio malfaciligas la vivon: oni ne volas akcepti, ke li rifuzas labori sabate).

En kelkaj eseoj li rakontas pri tio, kiel lia veturemo kondukas lin al diversaj partoj de la mondo, kie li konatiĝas persone, kaj ne nur perletere, kun multaj tre bone konataj esperantistoj. Ankaŭ tiuj eseoj estas verkitaj per interesa, amikiga stilo. Entute, ĉi libro estas kelkasence aŭtobiografio.

Ĉiam klare verkita, lingvaĵo apenaŭ riproĉebla. Lian apologion pri la tiel nomataj neologismoj mi rekomendas; li vere pravas.

Naskite en 1930, de Kock retrorigardas sian vivon, siajn decidojn sukcesajn kaj fiaskajn, malkaŝe kaj honeste. Ni vidas veran homon, ne publikan maskon, kaj per tio la libro ne nur nin informas, sed ankaŭ kaptas nian simpation. Lian preton malkaŝe diri siajn opiniojn mi admiras.

Sub fremdaj ĉieloj estas volumo 32 en la serio Stafeto de Flandra Esperanto-Ligo (FEL) kaj meritas tiun distingon. Gratulojn al FEL kaj al Edwin de Kock.

Donald Broadribb

En 2006 la sudafrikia 1) poeto Edwin de Kock (naskita en 1930, nun loĝanta en Usono) aperigis ne libroforme sed en datendisko sian verkon Testamente (Poezio kaj prozo), kun materialo nur parte komuna kun la nun recenzata libro Sub fremdaj ĉieloj. Testamente inkludas i.a. ankaŭ ampleksan sortimenton da poemoj el ĉiuj liaj pli fruaj poemaroj, ekzemple la tri verkitajn kantojn de la nefinita kaj nefinota epopeo La konflikto de la epokoj.

La blu-kovrila Sub fremdaj ĉieloj konsistas el jenaj 3 (aŭ 8) partoj: 1) interesa antaŭparolo de Arno Kucharzik, longdaŭra amiko de De Kock; 2) 51 poemoj (sume nur 65 p. el la 288 p. de la tuta libro), el kiuj 9 jam publikiĝis en BA1; 3) la bloko Pri kaj ĉirkaŭ Edwin de Kock, siavice konsistanta el: 3.1) Aŭtoro superrigardas sian karieron (20 p.), kun aparta pritrakto de sep diversaj metrikoj aŭ verkmanieroj uzitaj de De Kock; 3.2) Homoj kiuj multe rilatis kun mi persone (15 p.), kun unuapersonaj skribaĵoj ne aparte atentindaj, escepte de tiu fare de la menciita Kucharzik; 3.3) Cent jaroj da Esperanto en Sud-Afriko (24 p.), sendube informoriĉa por historiistoj de nia lingvo; 3.4) Iom pri mi kaj pri mia verkado (39 p.), iom adaptita kaj aktualigita versio de la leginda respondaro al demandoj de Jirí Karen, jam publikigita en la antaŭa poemaro Vojaĝoj kaj aliaj poemoj (1992); 3.5) Kronika daŭrigo de la antaŭa, atinganta ĝis la jaro 2007 (70 p.); kaj 3.6) La Regula Stafeto kaj la originala Esperanta poezio (18 p.), eseo represita el Serta Gratulatoria in Honorem Juan Régulo, II Esperantismo (1987). Kvankam sume ili donas al la libro miksan karakteron, temas pri tekstoj legindaj por interesiĝantoj pri la homo kaj pri la poeto Edwin de Kock. Ekzemple, en Iom pri mi kaj pri mia verkado, li rakontas, ke en 1955 li decidis lerni esperanton "kun la specifa celo uzi ĝin kiel mian novan instrumenton verkistan".

Mi tamen turnos min al la poemaro en la libro, al 65 paĝoj da poemoj, kaj tiucele eble sukcesos respondi grupe kaj senorde la 4 demandojn starigitajn de Kucharzik en sia antaŭparolo: 1) Ĉu, alproksimiĝante sian okdekan jaron, li restis poeto de la fruaj sesdekaj jaroj, aŭ ĉu li iel pliaktualiĝis?; 2) Ĉu lia verkado daŭrigas liajn iamajn mondrigardon kaj sociajn koncernojn aŭ ĉu ŝanĝiĝis liaj bazaj ideoj?; 3) Ĉu ĉi poemoj spegulas la fakton, ke li forlasis sian landon denaskan por pli-malpli nova vivo en Usono, antaŭnelonge, efektive nur en 1994?; kaj 4) Kiel kompariĝas la kvalito de ĉi novaj versaĵoj kun liaj plej bonaj el la pasinteco?

Mi komencu dirante, ke Edwin de Kock ne nur estas granda poeto, sed ja unu el la plej grandaj poetoj en la historio de la esperanta literaturo. Bedaŭrinde, la tema, stila kaj metrika originalecoj de liaj unuaj du poemaroj, siatempe ne komprenitaj de la parnasestroj Kalocsay kaj Waringhien, kombine kun lia geografia periferieco, ne faris lin pli populara por nia eta publiko. Poste sekvis kelkaj poemlibroj tro modeste eldonitaj de li mem, sen sufiĉa eĥo en la cetero de Esperantujo. Kvankam FEL donis sufiĉe dignan veston al liaj du lastaj poemaroj (Vojaĝoj kaj aliaj poemoj kaj Sub fremdaj ĉieloj), necesos iam kuneldoni ĉiujn liajn poemojn unuvolume, kun akompanaj eseoj kaj recenzoj, simile al En barko senpilota de Auld kaj La lingvo serena de Ragnarsson, aperintaj ĉe Edistudio. Parenteze, se tio iam realiĝos, tiam – laŭ klara indiko de De Kock – oni remetu la apostrofojn al tiuj poemaroj, kie ili mankis.

Edwin de Kock neniam estis poeto nur aŭ ĉefe de la fruaj sesdekaj jaroj, ĉar li daŭre verkis pri la homoj ĉi-tempaj kaj ĉiutempaj, kaj pri ĉi ties ekzisto en la kosmo, en la naturo kaj en la mondo de ili mem kreita, samtempe rigardante (kiel Jano) al la plej ombraj paseoj kaj al ajnaj futuroj nebule imageblaj. En lia poezio, ĉiam aktuala, pluraj temoj insiste, eĉ obsede ripetiĝas: morto, tempopaso, Dio. Jen temo(j) eminente universala(j), ĉu ne?, nome la signifeco de la hom-ekzisto.

Antaŭe mi menciis la geografian periferiecon de De Kock, ĉefe rilate al la skota skolo kaj al aliaj literaturaj aktivejoj esperantaj en Eŭropo aŭ Japanujo tra la jardekoj. Sed nia poeto montriĝas periferia, iusence eĉ anakronisma, ankaŭ tempe kaj idee: li estas Adventisto de la Sepa Tago de kiam, en 1935, lia patrino aliĝis al tiu eklezio forlasante la eklezion kalvinisman (pri kio li skribas en Iom pri mi kaj pri mia verkado: "Kvankam nur kvinjara, mi bone komprenis la aferon, kaj decidis fari la samon").

Jen kion li skribas kiel klarigan noton por la ĉi-poemara Adiaŭ al la memo (p. 89-90): "Kiel Adventisto de la Sepa Tago mi ne kredas je spirito aŭ animo kiu povas ekzisti sen korpo kaj resti konscia post la morto: "La vivantoj scias, ke ili mortos; kaj la mortintoj scias nenion" (La Predikanto 9:5). La homo ne havas animon sed estas animo. Ĉi tio originis kiam la korpo kuniĝas kun vivprincipo: "Dio la Eternulo kreis la homon el polvo de la tero, kaj Li enblovis en lian nazon spiron de vivo, kaj la homo fariĝis viva animo" (Gen. 2:7). Ĉe la morto okazas la kontraŭo. La spiro aŭ spirito forlasas la korpon kaj mortas la animo: "Tiu animo, kiu pekas, ĝi mortos" (Jeĥezkel 18:4, 20). Post tio, homo fakte ne plu ekzistas, krom en la menso de Dio, kiu precize konservas ĉies identecon. Kiam Kristo revenos, okazos korpa releviĝo – fakte rekreo – de la mortintoj. Tiam la savitoj akiros senmortecon, dum la ceteraj ricevos punon per fajro kiu ne turmentos eterne sed tute kaj por eterne detruos ilin. Por pli da detaloj pri ĉi tiuj ideoj (aŭ por eventuale kontraŭargumenti ilin) konsultu Adventistan predikanton. Unu konsekvenco de mia kredo pri tiaĵoj estas, ke mi konsideras la aktualan mondon materian grava kaj plene valida. Per tio mi tute kontrastas kun la Mezepokuloj kaj la spiritistoj. Konscii pri tiaj ideoj ĉe mi gravas por kompreni kaj taksi ne nur ĉi poemon sed ankaŭ multajn aliajn."

Unuflanke ni vidas homon, kun kies (miaopinie) morna religiemo kaj "kredo pri tiaĵoj" principe mi havus nenion komunan.2) Ekzemple, en Saluton al la suno (1983) legeblas lia Darwin finas The origin of species, unu el la plej konservativaj, reakciaj kaj eĉ obskurismaj poemoj iam ajn verkitaj en esperanto, io ege surpriza ĉe poeto kutime aperta kaj konscia je sciencaj sferoj kiel astrofiziko, atomfiziko kaj la relativeca teorio; feliĉe temas pri escepto en lia poezia kariero.

Aliflanke, se ni ventumas for la adventisman pajlon, la punon per fajro ktp, kion ni legas?: "Mi ne kredas je spirito aŭ animo kiu povas ekzisti sen korpo kaj resti konscia post la morto; la homo ne havas animon sed estas animo; unu konsekvenco de mia kredo pri tiaĵoj estas, ke mi konsideras la aktualan mondon materian grava kaj plene valida". Mi povus subskribi preskaŭ plene la ĵus cititajn frazojn, fakte trovas ilin kongruaj kun mia ekzistismo; tiom, ke mi verdire sentas multon komunan kun tia poeto verkanta pri homeco en nesignifa universo, kiun li kredas kreita de kristopatra kreinto. 3)

Tiurilate mi nomas lin "poeto alidimensie", donante al la vortfina "-dimensie" ne la signifon "-tempe" (kiel en Ombroj de la kvara dimensio, 1961), sed "ie en la menso de [alia] dio": poeto ali-di-mens-ie. Mi tamen nek volas nek povas verki nun eseon pri lia tuta poezia kariero, sed nur recenzon pri Sub fremdaj ĉieloj. Ĉu, post tiom da jardekoj, okazis evoluo en lia poeziado? Ni komparu, ekzemple, la ribelajn lastajn versojn de Odo al la morto, kun dato 16.7.1959 (en Ombroj de la kvara dimensio, p. 40-43):

Ĉar vi ja ĉiam venkas. Jes, mi iros,
ankaŭ, suben laŭ la mortkloako
el la mondo. Eĉ la propraj jaroj,
histoj de la vivo, min konsumas,
estas, perfidantoj, viaj iloj;
sed la grandan pekon mi rifuzos
cedi aŭ submeti min volonte.
Mi sopiras fali kun malamo
kiel brila klingo en la mano.
Vivi, vivi kiel arda forno
mi deziras, por postlasi fine
kontraŭ vi malbenon en la cindroj.

… aŭ la defie finan trion de Estante mi…(27.6.1962, en Fajro sur mia lango, 1967, p. 73-74):

Sur posttagmez’ oblikvas ĉi radioj,
la akrevido de la dura suno,
sed jen mi staras, kaj mi ĵetas ombron!

… kun, 40 jarojn poste, la serene rezignacia komenco de la ĉi-poemara Laŭdi la morton (legebla ankaŭ en BA1):

Celebru kun mi virton de la morto,
la nuran fakton – ne la manierojn.
Cerbojn, en kiuj fosiliiĝis pensoj
nocaj, ĝi putrigas, dum novaj kapoj
kaj koroj freŝimage portos plu
l’ eternajn temojn […].

Inter tiuj eternaj temoj troviĝas plu la jam menciitaj tempopaso kaj mortproksimo, sed kun rigardo vaste kaj senhaste retro. Aliaj poemoj havas politikan temon aŭ fonon, foje pli diskurse ol diskursive, kiel F. W. de Klerk klarigas en la parlamentejo aŭ la tria koreeska ŝiĝo 4) sur p. 47:

Hodiaŭ oni ne ferias,
kvankam Herooj-tago.
Mi doloras pro Bura naci’
iama. Ho flagoj, kantoj!
Ĉu vere ĝi pereis
sen pliaj celebrantoj?

Por kompreno de la unuaj du versoj ne nur konvenas sed ja necesas legi klarigan noton. Simile okazas ĉe aliaj poemoj iom tro notdependaj, kiel la hermeta, alegoria, kvazaŭ ĉifrita kvina ŝiĝo, kie la diskontinentaj bestoj antilopo, tasmania tigro kaj bizono signifu ankaŭ la homajn praloĝantojn de resp. Sudafrikio, Aŭstralio kaj Usono. Verŝajne la poemo gajnus per pli eksplica prezento.

Sed ni reiru al la ĵus represita ŝiĝo. Ĉu temas pri naciisma poemo? Mi dirus, ke pri poemo naci-vea, naci-sopira. Por nia aŭtoro la disfalo de la sudafrikia apartisma reĝimo inter 1990 kaj 1994 signifas ankaŭ la malaperon (aŭ diasporiĝon) de la bura nacio – kaj lian definitivan, senrevenan translandiĝon al Usono en 1994. Jen drasta cezuro aŭ rompo en lia vivo (ĉi tial mi preferus pure laŭtempan sinsekvon de la poemoj, des pli ĉe poeto, kiu precize indikas la lokon kaj daton de verkado de ĉiu teksto). La titolo mem Sub fremdaj ĉieloj, prenita el la tankao Foriroj (kiom da diamante belaj japaneskoj ĉi-kolekte!), aludas tiun forlason de la propraj lando kaj paseo:

Foriroj

Diri adiaŭ,
reankri la koron sub
fremdaj ĉieloj,
ĉe l’ dekajiĝoj aŭdi
plorventon en la veloj.

En pluraj poemoj tiu distanco fandiĝas kun mira konscio pri la vasteco de la terglobo, sur kiu "ni estas gastoj" (p. 77). Ekzemple:

Tie someras

Nun fremda nordo
jam la dekduan fojon
vintrosolstice
tra glacidentoj siblas,
kaj stulta kor’ al
sia sudo sopiras –
kiel hirundo
kun flugilo rompita,
kiu ne plu reiras.

En ĉi poemaro evidente ŝanĝiĝis la perspektivo, dum restas la alta kvalito de lia poezio. Kvalito, kiun leganto trasentas same en la impona, 8-paĝa Rekviemo por la Albigensoj 5) (pri la anoj de la religia komunumo ekstermitaj de la katolika Inkvizicio en la 13a jc, nomataj ankaŭ kataristoj aŭ, laŭ NPIV, kataroj) kiel en la konciza Al la Aztekoj:

Mi vin malamis,
elŝirintojn de koroj;
sed vi nur timis,
ke la sunaĉ’ forkuros
nokten el ĉiuj horoj.

Nur elstara poeto povas, en la denso de kvin versoj plenaj je kontrastoj kaj nuancoj, traarki la tempajn kaj mensajn abismojn disigantajn nin de aztekoj por redemandi sin pri konvenciaj veroj, por identigi sin kun la universalaj pratimoj, sur kiuj baziĝas ĉiaj dogmoj, regiloj, religioj.

PS La lastajn jarojn Edwin de Kock dediĉas tempegon kaj energion al verkado de religia traktaĵo pri la bibliaj profetaĵoj rilataj al la nombro 666 (la apokalipsa "numero de la besto"). Kiel mi skribis al li en privata retmesaĝo, mi tre bedaŭras tion. Ne pro mia ateismo (ĉiu kredu sian [ne]kredon), sed ĉar 1) ion tian povus verki aliaj personoj en la mondo (des pli en la angla lingvo); 2) pokaj legos ĝin, kaj verŝajne temos pri jamaj kredantoj, ne pri konvinkotoj; 3) lia dio, se ĝi ekzistas, kredeble ne bezonas, ke iu ajn defendu, klarigu ktp lian krearon per ajnaj libroj; kaj 4), plej grave, neniu alia povos anstataŭi lin kiel poeton en la esperanta literaturo. Fakte 4) estas la sola grava motivo; lia dediĉo al religia verkado senigas nian beletron je eminenta poeto, sendiskute unu el la plej grandaj en ĝia longeta historio.

Piednotoj:

1 Sudafrikio: alia nomo por la regno nomata [Respubliko de] Sud-Afriko; sudafrikia, sudafrikiano: rilata al tiu regno, kaj ano de ĝi; sud-afrika: rilata al la sudo de la afrika kontinento.

2 Parenteze, kaj kiel mi skribis en recenzo pri la poemaro Taglibro de nenifaranto, de Nicola Ruggiero, oni ne konfuzu la pronomon "mi" de ies poemo kun la poeto, des malpli kun la persono, la "sinjoro poeto" mem. Verkante pri si, poetoj vole-nevole rekreas, kun pli aŭ malpli da jen faktaj jen fikciaj elementoj, sian biografion, sian personecon. Aldone, ĉiu leganto kunfaras sian propran rekreon de "la poeto".

3 Pluparenteze: Poemo komunikas aŭ, fakte, kreas la iluzion, la efekton komuniki ne senton mem, sed la kontemplon de individua sento, de individua anima aŭ psika entenaĵo, kiun la leganto perceptu kaj sentu kiel realan, sendepende de eventualaj konsento aŭ disopinieco pri ĝia enhavo, kaj kies "aŭtoron" la leganto trovu home aprobebla, kapjesebla - jen kial nuntempe apenaŭ eblus legi rasisman poemon, ĉar la leganto neniel povas aprobi rasiston kiel aŭtoron (ĉi-rilate mi sekvas la hispanan poeton kaj literaturologon Carlos Bousoño en la 2-volume 1120-paĝa verko Teoría de la expresión poética [Teorio de la poezia esprimado, 6a ampleksigita eldono, Madrido 1976]).

4 ŝiĝo: kore-devena poemo konsistanta el pli-malpli 45 silaboj; laŭ la silabokalkulo ĝi estas pli elasta ol la skemoj ĉinaj aŭ japanaj; en la korea oni skribas la sigon sur tri linioj.

5 Baldur Ragnarsson detale pritraktas ĝin en sia recenzo aperinta en La Ondo de Esperanto, 2008, n-ro 11 (169).

Jorge Camacho

La poeton Edwin de Kock mi konas jam ekde niaj komencaj jaroj kiel poetoj en Esperanto. Ni estis korespond-amikoj, interŝanĝis personajn informojn, sed precipe pensojn, komentojn, instigojn koncerne nian poezian verkadon. Estis bela, ankoraŭ sopirata tempo de samaĝaj samcelanoj, simile izolitaj en preskaŭ antipodaj landoj, li en suda Sud-Afriko, mi en norda Islando.

Kiam aperis lia unua poemlibro, Ombroj de la kvara dimensio (1961) mi ĝin recenzis por Norda Prismo (1962, №1). Tie mi sen ajna hezito skribis: “Per ĉi tiu libro Edwin de Kock nekontesteble pruvas, ke li jam apartenas al la frontvico de la malgranda taĉmento de seriozaj Esp. verkistoj”. Tiuj vortoj, skribitaj en flagranta entuziasmo pri la verko de mia amiko, jam antaŭ longe elpruviĝis daŭre kaj plene veraj: per siaj postaj poeziaj verkoj (la nuna estas la deka), Edwin de Kock certigis al si lokon kiel unu el la plej originalaj kaj fekundaj poetoj en Esperanto kaj laŭ mia opinio ankaŭ la plej laŭnature ambicia. Ĉi tion lastan mi volas emfazi, sed ne temas pri ambicio de konkurado kun aliaj, sed pri persona, sana ambicio baze de propraj potencialoj kaj konvinkoj. El tia ambicio fontas ekzemple lia vastkoncepta eposo La konflikto de la epokoj.

La nova libro de Edwin de Kock, Sub fremdaj ĉieloj, konsistas el 51 poemoj, plej multaj verkitaj ekde 1995 post lia translokiĝo al Usono dum 1994, kaj el kvin prozaj verkoj (krom Antaŭparolo de lia amiko Arno Kucharzik) sub la komuna titolo Pri kaj ĉirkaŭ Edwin de Kock. La prozo okupas 174 paĝojn de la libro, la poemoj 64 paĝojn. La prozaj verkoj, kiel indikas la komuna titolo, enhavas kaj biografiajn tekstojn de la poeto mem kaj verkaĵojn de homoj, kiuj intime konas Edwin kaj havas multon por diri pri tiu eksterordinara homo. Oni do tuj konstatas, ke temas pri libro neordinara, efektive unika en Esperanto en tiu senco, ke ĝi enhavas kvazaŭ “testamenton” de poeto, kiu prave opinias, ke por plena kompreno de lia originala verkaro necesas raporti laŭeble komplete pri lia vivo, liaj cirkonstancoj, liaj konfliktoj, liaj kredoj kaj konvinkoj. Tial la membiografiaj partoj de la libro estas aparte bonvenaj kaj multon kontribuas al kompreniĝo pri Edwin de Kock kiel homo kaj poeto.

La 12-an de novembro 1967 Edwin skribis jubile sur la frontan paĝon de sia ĵus eldonita poemaro Fajro sur mia lango, donace sendita al mi: “Ĉi tiu estas la unua volumo, kies paĝsuprojn mi scivoleme kaj entuziasme malferme tranĉis kaj kiun mi karese-dorlote legadis en la freŝo de mia kontento kaj fiero”. En la lasta poemo de Sub fremdaj ĉieloj, “Adiaŭ al la memo”, la poeto rigardas sian poezion kiel sian duan memon, kiu pretervivos la morton de la alia memo, lia persona, vivanta korpo: “Nu, certe, la tenebron / evitos l' alia mem' en kiun mi / dum kvindek jaroj transvortigis min”. Supozeble, tiaj sentoj estas komunaj al ĉiu serioza poeto. Tamen, la poezia kariero de Edwin de Kock ne ĉiam iris sur vojo sendorna. Nelonge post la aperigo de liaj fruaj poemoj li eĉ serioze pensis forlasi verkadon en Esperanto kaj ja dum kelka periodo multe verkis poemojn en la Afrikansa. “Ĉi tio rekte rezultis el etmensa kritiko kontraŭ miaj fruaj poemoj en Esperanto, precipe pro metriko kaj aliaĵoj ne akceptindaj al niaj karaj Parnasanoj” (pĝ. 179). Li aparte citas Kalocsay, ke mi “ne povas (min) adapti al la versformo kaj ĉiam pekas kontraŭ la versformo”.

Edwin reagis al tiu kritikado per erudiciaj eseoj pri metriko (en Ombroj de la kvara dimensio kaj Fajro sur mia lango); ankaŭ en la nuna libro oni povas detale legi pri la afero en la eseoj “Aŭtoro superrigardas sian karieron” kaj “Iom pri mi kaj mia verkado”. La kerna vero kristaliĝas en jenaj vortoj de la poeto: “La ĉefa demando pri tia miksado [t.e. de trokeaj kaj jambaj versoj] devus esti ne ĝia malortodokseco aŭ teoria akceptindo, sed ĉu mi sukcesis per ĝi krei poezion validan” (pĝ. 105). Sed tiu kritikado jam antaŭ longe silentiĝis kaj tute forpasis, kritikado, kiun mi ĉiam opiniis ne nur stranga, sed simple naiva kaj miopa. Strikte mezuritaj taktoj laŭ difinitaj versformoj ne ĉiam garantias naturan ritmon de poemo, pli gravas tia disdivido de akcentoj en intima ligo kun signife gravaj vortoj, kia nature kongruas kun voĉa deklamo de poemo.

Kaj ĝuste tion ĉiam celis Edwin de Kock en sia poezio.

Mi jam menciis la poemon “Adiaŭ al la memo”, la lasta poemo en la nuna kolekto. Ĝia temo estas la morto. En Poemaro kaj prozeroj (1970) troviĝas poemo pri la sama temo, “Al mortosopiranto”. Tie la poeto priskribas la sombran esencon de la morto per senindulgaj bildoj kaj demandas: “Ĉu vin sufiĉe kontentigos ĉi konsterno, / post tutvivaj neplenumiĝoj / simple forŝvebi en ekstazon de silento?” La poemo estas provo konvinki la alparolaton, ke la vivon indas vivi kaj uzi por plenumi siajn devojn kaj celindaĵojn. En notoj pri “Adiaŭ al la memo” oni legas jenajn vortojn kongruajn al la jam citita demando: “ … mi konsideras la aktualan mondon materian grava kaj plene valida”. Tiuj vortoj ja sekvas kiel konsekvenco de la religia kredo de Edwin de Kock pri la individua memo de la homo, kiu rekreiĝos je la reveno de Kristo. Estas tiu memo, kiun adiaŭas la poeto en la poemo — portempe. Nun mi tuj diru, ke kvankam mi ne partoprenas la ideologion — fakte nenian ideologion, ĉu religian, ĉu politikan — de la Adventistoj, mi plene respektas la kredon de Edwin de Kock.

En antaŭparolo de La konflikto de la epokoj, Libro 1 (1984), post priskribo de tri gravaj punktoj “iom gravaj” de la kredo de la Adventistoj, li skribas: “Kontraŭ tio mi tamen devas averti, ke mi estas individuo, kun propra vidpunkto, neniel reduktebla al unu el miaj kategorioj de aparteno”. Li sekve listigas tiujn kategoriojn, tiam aktualajn, entute sep laŭ jena ordo: homo, Kristano, Adventisto, Sud-Afrikano, Afrikanslingvano, Buro, blankulo. Inversigi tiun vicordon igus lin ne homo, sed monstro, li diras. Eble li volus nun iom ŝanĝi tiun liston pro novaj cirkonstancoj, mi ne scias. Sed mi persone emus ĝin simpligi al nur du “kategorioj”: homo — poeto. Estas almenaŭ klare, ke religio havas tiom gravan funkcian rolon en poezio de Edwin de Kock, ke la emocia naturo de ambaŭ unuiĝas en granda parto de lia poezia arto.

Mi jam menciis notojn. El la 51 poemoj en Sub fremdaj ĉieloj 22 kunhavas notojn. Ĉiuj estas necesaj kaj helpas al kompreno, kiu alie estus mankhava. La notoj estas diversaj, multaj koncernas historiajn eventojn aŭ cirkonstancojn, aliaj rilatigas poemojn al personaj travivaĵoj kaj memoroj, iuj aludas al la religia kredo de la poeto. La bezono de notoj plejparte originas el la multvarieco de temoj. Ankaŭ la poemaj formoj varias, de mallongaj silabnombraj (japaneske stilaj tankaoj, koreeske stilaj ŝiĝoj) ĝis tutpaĝaj poemoj, ofte kun mezlongaj linioj; rimoj estas ne oftaj (tamen ĝenerale en la tankaoj) kaj neniam sintrudaj. La poemoj estas datitaj kaj lokitaj, plej multaj estas verkitaj en 2005 kaj 2006 en Edinburgo, Teksaso, kiun Edwin opinias, ke estos “verŝajne” lia “lasta rezidejo”; laste datita (2007.04.12) estas bela tankao pri Ria, unu el pluraj tiaj pri lia kara edzino. Kelkaj poemoj devenas el liaj lastaj jaroj en lia hejmlando Sud-Afriko, iuj el liaj vojaĝoj alilande.

Inter ĉi tiuj estas la plej longa poemo en la libro “Rekviemo por la Albigensoj”, fakte komencita en Francujo, sed finita en Diadone, “farmeto norde de Pretorio, Transvalo”, kie loĝis la familio dum la lastaj dekdu jaroj antaŭ la translokiĝo al Usono. Tiu granda poemo, konsistanta el sep mezlongaj partoj de entute 206 verslinioj, estas dolora meditado pri la krucmilito de la Papo kaj la franca reĝo kontraŭ la herezaj Kataristoj, la Albigensoj, en suda Francio 1209–1229. La poeto komencas per aludo al la epoko de la trobadoroj en tiu regiono:

Du ambiciojn mi longe kun mi portis
en miaj kofroj al kaj tra Eŭropo:
aŭskulti najtingalon kaj l' Provencan,
korlingvon foje normigitan — vaste
kantatan — kie la Mezmaro lekas,
dismordetante, la antikvan bordon.

Sed lia revo ne plenumiĝas, li suferas kvazaŭ inkubon duondorme kaj konscias, ke “nur estis mortigita trobadoro / super liut' finkurbe kaj sanganta”, ke la lingvo provenca ne plu aktualas; kaj li entreprenas vojaĝon al la lokoj, kie okazis la fifamaj kruelaĵoj kontraŭ la herezaj Albigensoj fare de la katolikaj armeoj. Liaj doloro kaj indigno estas absolutaj:

Ĉu estas iu ajn herez' pli granda
ol ke Kristano trempu siajn fingrojn,
aŭ brakon ĝiskubute, en la sangon
de la gefratoj, nur ĉar alikredaj?

Li vizitas la Katedralon de Sankta Cecilio en Albio, komencitan kelkajn jardekojn post la masakroj:

L' interno proporcie harmonias
laŭ masonaĵoj kaj alteco, malgraŭ
la miskoloro kaj ornamoj kiĉaj.
Sed jen mi pense flaris kiel sango
kun terurŝvito al la nav' kroĉiĝis,
kaj en ĝin oni trempis ĉiun ŝtonon,
miksante kun ĝi knede la morteron…

La poeto ne eltenas esti en tiu “kultmasivo”, li sentas sufokiĝon kaj kuras el la konstruaĵo. Li finas la poemon per demando, resendante al sia poezia revo en la komenco:

Ĉu iam post tenebroj elrigardos,
anstataŭ sepjarcenta opinio
kiu ŝtoniĝis en la kirkon tie,
novaj kasteloj brilaj apud Tarno,
kun kandellumo, damoj kaj kortez' —
dum en la foje disflorinta lingvo
Provenca ree kantos trobador'?

Tiu poemo senrezerve meritas lokon inter la plej potencaj poemoj verkitaj en Esperanto pro la disciplina kunagado de indigna emocio kaj rekte konkretaj bildoj.

Hieraŭnokte
mi en l' antaŭa lando
memoralmozojn
vidis sur Diadone,
viajn malnovajn rozojn.
(Farmo foje)

En la momenton
saltas dista memoro.
Ne, ne, oldulo!
Forpasis tute tiuj
korlando, homoj, horo.
(Noktomeze sendorma)

Diversaj poemoj, precipe la tankaoj, esprimas la nostalgion de la poeto por sia antaŭa hejmlando kaj aparte por la farmo Diadone, la lasta rezidejo de la familio antaŭ la foriro al Ameriko. Tiu nostalgio iel kuniĝas subsente kun la fakto de pliaĝiĝo. Tamen konsiderinda parto de la poemoj en Sub fremdaj ĉieloj rekte kongruas kun la titolo, ne nepre rilate al la ĉieloj de lia nova hejmlando, sed al alilandaj ĉieloj, en Koreujo, en Malto, en Ruslando, en Sicilio, impresoj kaj memoroj el liaj vojaĝoj tra la mondo. Ankaŭ meditoj histori-devenaj havas sian lokon en la poemaro: la tombo de Tutankhamen, komandanto van Riebeeck, la Aztekoj … efektive, la temara areno similas al tereno kie kreskas plej diversaj plantoj nature kondiĉitaj de variaj humo kaj lumo.

Krom la gravaj membiografiaj verkoj jam menciitaj la libro enhavas elstarajn eseojn de Edwin pri la historio de Esperanto en Sud-Afriko kaj la evoluo de la originala literaturo de Esperanto sub egido de Stafeto, la eldonejo de Juan Régulo Perez (antaŭe aperigita en Serta Gratulatoria in Honorem Juan Regulo, 1987). Aparte menciinda estas la Antaŭparolo de Arno Kucharzik, amiko de Edwin ekde junulaj jaroj. Arno ankaŭ verkas unu el kvar artikoloj, kiuj aperas sub la titolo “Homoj kiuj multe rilatis kun mi persone”.

Edwin de Kock havas nun 78 jarojn. Kvankam li ja estadis membro de la Akademio de Esperanto (ĝis 1977) kaj restas honora membro de la Universala Esperanto-Asocio, li estas por ni, liaj legantoj, antaŭ ĉio poeto de neordinara integreco, poeto kies verkaro atestas neripozeman menson kaj kunsenteman naturon, kiuj daŭre reagigas lin al partopreno en la multvariaj kondiĉoj, kiujn prezentas la vivo. Tial ni danku al Edwin de Kock, kaj ne malpli al lia bona edzino, Ria, kiu tiel ame kaj fidele lin subtenis sur la vivovojo.

Baldur Ragnarsson

Jen unuatrafoliume enigma libro: pri kio temas? Ĉu pri poemkolekto? Ĉu pri biografio aŭ membiografio? Ĉu pri literarurkritiko kaj poetiko? Ĉu pri historio de almenaŭ parto de la Esperanto-movado (nome la sudafrika)? Ĉu pri presigo de materialo jam aperigita sur lumdisko 'Testamente' en 2005? La respondo devas esti 'Jes'! Ĉio tio — kaj pli — troviĝas inter la allogaspektaj kovriloj.

La subtitolo, 'Poeme kaj biografie via', jam indikas almenaŭ duflankecon de la verko, kaj tralegado malkovrigas ankoraŭ aliajn aspektojn. Dek-kvar-paĝan antaŭparolon sekvas kvindeko da poemoj, plejparte mallongaj, kaj serio de ses artikoloj, okupanta entute ĉirkaŭ du trionojn de la libro, 'Pri kaj ĉirkaŭ Edwin de Kock'.

La antaŭparolon verkis Arno Kucharzik, malnova — dum sesdek jaroj — amiko de la poeto, mem klerulo kaj poeziŝatanto, kiu multe inspiriĝis de Kock dum kaj post iliaj studentaj jaroj. Li pritraktas la verkiston kaj lian verkaron laŭ siaj respondoj al kvar fundamentaj demandoj, tiel prezentante, kun ekzempligaj citaĵoj el la nunaj kaj pli fruaj poemoj, klaran, kleran kadron por nia propra pritakso de la subjekto. Iometa manko tamen estas, ke la teksto estas tradukita el anglalingva originalo: tie ĉi ni ne ek- scias, ĝuste kiu tradukis, sed la ofte 'poezia', neologisma vortelekto — ne tute taŭga por tia prozaĵo — donas ian indikon.

La poemoj estas tre variaj laŭ enhavo, longo kaj stilo, sed, verkitaj de homo naskiĝinta en 1930, multaj ja pensigas pri la paso de la tempo (oftas datrevenaj poemoj), pri la ŝanĝo de cirkonstancoj — aparte la loĝlokoj, kion aludas la titolo Sub fremdaj ĉieloj, citaĵo el la poemo 'Foriroj' — kaj pri la morto (elstaras 'Laŭdi la morton' kaj 'Adiaŭ al la memo'). Ĉie evidentas la trajtoj, pro kiuj de Kock jam estas konata: altnivela, ofte inventema lingvouzo; trafaj, surprizaj bildoj; diversaj formoj kaj verslongoj, kun favoro al 'orientismo' — jam antaŭe li verkis 'Japaneskoj'; kaj en la nuna verko aperas krome 'ŝiĝoj' laŭ korea tradicio.

Liaj erudicio kaj pens(ig)emo profunda igas la poemojn ne ĉiam facilaj, foje ne tuj kapteblaj — li eĉ ofte provizas piednotajn glosojn pri nomoj kaj eventoj aluditaj en la poemoj: certe tio helpas, sed samtempe ĝi iom forprenas — aŭ prokrastas — la ĝuon de poemlegado, do oni nepre relegu, eĉ plurfoje legu la poemojn. Hezitema legonto eventuale komencu per laŭaspekte simplaj, sed pli dirantaj, poemetoj — ekzemple 'For', 'Foriroj' kaj 'Falinta neĝero': tiuj donas bonan guston de la vort- kaj ide-manipula stilo, kaj kuraĝon (!) por alfronti la pli longajn erojn.

La artikolaro donas pliajn okazojn konatiĝi kun la aŭtoro — liaj vivo, mondrigardo kaj literaturaj principoj, plejparte pere de liaj propraj vortoj, parte per skribaĵoj de aliuloj. Menciindas, ke unu artikolo — 'Kronika Daŭrigo' (p.196) — ne troviĝas en la 'Enhavo' (p.8), kaj du aliaj artikoloj jam aperis aliloke krom sur la menciita lumdisko: 'Iom pri mi kaj mia verkado' fontas 'el Vojaĝoj kaj Aliaj Poemoj, kun postaj adaptoj', kaj 'La Regula Stafeto kaj la originala Esperanta poezio' el 'Serta Gratulatoria in Honorem Juan Régulo'.

Oni devas miri pri la multaj, grandaj atingoj de la verkisto en Esperanto-agado kaj -verkado (pro kiuj li iĝis honora membro de UEA en 2000); kaj kiam oni eksciis la biografion de la familio de Kock en Sud-Afriko, oni devas miregi! En nia komforta norda Eŭropo, se ni ne faris apartan viziton, ni apenaŭ povas konjekti, kiel estis/as la vivo en tiu alia mondparto — sed tiuj ĉi artikoloj faras grandan klarigan kontribuon. Kiom da postenoj Edwin kaj Ria devis okupi, kiom da transloĝiĝoj jam ene de Sud-Afriko sperti (por ne mencii la grandegan ŝanĝon en 1994: nova vivo en Usono!) — pro kiom da kialoj.

Kaj kiom da defioj kaj kritiko la poeto devis fronti en sia verkado — flanke de esperantistoj mem! Klare, Edwin de Kock havas grandkvante kaj memfidon kaj persistemon, kaj, kiel evidentiĝas en la poemoj kaj en la membiografio, la subtenon de tre forta religia fido. Elektinte esti Esperanto-poeto, kunkreanto de 'sendependa' Esperanto-poezio, li ne skuiĝis sed faris ĉion eblan por daŭrigi sian verkadon malgraŭ malfacilaĵoj en la ĉiutaga profesia laboro aŭ la postuloj de kreskanta, prizorgenda familio.

La libro estas vere leginda: leganto ne forpuŝiĝu de ŝajna egoismo kaj sinpravigado de la aŭtoro, nek de la (ĉu troa?) entuziasmo de liaj proparolantoj, nek de la foje ne ekvilibrigita lingvaĵo en la libro (oni devus kontroli pli rigore la tekstojn de unu-du aliaj kontribuintoj), nek de la kelkaj misesprimoj de la poeto mem (ŝajne anglismoj, plejparte en la prozaĵoj).

Legu kaj malkovru rimarkindajn vivon kaj verkaron, tutkore dediĉitajn al 'nia afero' kaj nepre agnoskendajn de 'nia popolo'.

Malcolm Jones