Tilla

Esperanta originala literaturo estas riĉa je aŭtoroj-virinoj. Tio, sendube, estus agrabla fakto, atestanta, ke nia kulturo estas libera de ajnaj avantaĝoj por viroj, se ne estus evidente, ke pliparto de la aŭtorinoj produktas ĉefe verkojn tre malmultajn, sporadajn, aŭ ilia nivelo estas, fakte, subnivela. Kaj tio povus konkludigi, ke, male, ankaŭ la internacilingva kulturo estas, same kiel la naciaj, precipe vira kaj la lingvo destinita por la tutmonda uzado stimulas nur la viran kreadon ... Sed, feliĉe, ekzistas esceptoj: en la vico de la viraj klasikuloj de la esperantlingva literaturo troviĝas ankaŭ kelkaj virinoj, kies verkoj almenaŭ ne malsuperas produktaĵojn de iliaj aliseksaj kolegoj. Kaj inter ili honora loko apartenas, sendube, al Spomenka Štimec, elstara aktivulino kaj prozistino el Kroatio.

Ĝis nun la fajna prozo de Spomenka pentris la mondon precipe per ŝiaj propraj travivaĵoj, estis montrita kiel la „interna pejzaĝo” kaj tial neeviteble havis la aŭtobiografian karakteron. Ĝuste tio estas plej valora por tiu leganto-viro, kiun interesas karakterizoj de la specife ina mondpercepto, kaj tial ŝiaj libroj servas al interproksimiĝo kaj interkompreniĝo inter la du malsamaj mondoj, ekzistantaj en la homa socio. Sed laŭ la spertiĝo de la verkistino, ĉe ŝi, verŝajne, kreskis la kompreno, ke la metodo – montri la eksteran mondon pere de ina interna pejzaĝo – eblas ne nur surbaze de aŭtobiografia materialo, sed ankaŭ per montrado de travivaĵoj, internaj pejzaĝoj de aliaj virinoj ... Tiel aperis la nova libro de Spomenka Tilla, prezentanta biografion de fama germana aktorino Tilla Durieux, sed verkita samkaraktere al aliaj libroj de Štimec: kiel aro da epizodoj el la interna vivo de la virino, sed nun ne el la (kvazaŭ) propra, sed alies. La rezulto estas tre interesa kaj inspira.

La elekto de la protagonistino estas klara: la aktorino grandan parton de sia vivo pasigis en Kroatio, en Zagrebo, kaj ĝis nun tiu fakto estas memorata kaj aprezata en la lando. Do, la vivo de la virino kun internacieca sorto (germanino loĝinta en Zagrebo kaj pro ironio de la sorto dum certa tempo eĉ civitanino de Honduro), prave ŝajnis por la zagrebanino interesa ankaŭ por internacia esperantista publiko.

Tilla Durieux vivis longan vivon, kaj la vivo estis dividita en kelkaj tute malsamaj periodoj. Jen tio estis ligita kun ŝiaj edziniĝoj, jen – kun tute eksteraj teruraj politikaj eventoj, je kiuj tiom riĉis la ĵus pasinta jarcento. Kaj en ĉiu el la periodoj Tilla vivis apartan vivon, okupiĝis pri malsamaj aferoj, sed ĉiam – brile kaj elstare, tia estis ŝia personeco. Ĉiam ŝi penis resti honesta, konduti konforme al la konscienco – kaj, malgraŭ la evidenta neebleco, sukcesis. Bedaŭrinde, en la libro ne tro multas ilustraĵoj kaj, ekzemple, forestas fotoj kaj portretoj de Tilla el la frua periodo (kiam ŝi estis la plej pentrata fare de famegaj pentristoj, inkluzive eĉ de Renoir, virino en la komenco de la 20a jarcento kaj difinintino de modoj en Berlino), sed de tiuj fotoj, kiuj ja estas, aperas impreso de elstara sagaco.

Kvankam en la libro estas ĝenerale priskribita la tuta biografio de Tilla, en la fokuso, kompreneble, troviĝas ŝia periodo zagreba. Tien ŝi trafis fuĝante kune kun sia tria edzo, juda entreprenisto, de naziaj persekutoj. En 1941, kiam Jugoslavion atakis Germanio, ŝi devus fuĝi plu, sed prokrastis ĝis la lasta momento – kaj ne sukcesis. La edzo pereis, kaj ŝi pasigis en Kroatio ankoraŭ 12 jarojn ... La aliaj periodoj de la biografio estas rakontataj kiel kvazaŭ rememoroj (tre virinece, kiel Spomenka Štimec brile scipovas) aŭ – pri la lasta germana periodo de la vivo – kiel sufiĉe seka listo de faktoj.

Ne indas ĉi tie rerakonti la biografion de Tilla – dezirantoj prefere legu la libron. Tamen, por rekomendi la libron, endas fari ankoraŭ unu rimarkon. Estis por mi jena kultura ŝoko, kiam mi legis la libron. Tilla loĝis en Kroatio 20 jarojn – sed la lingvon de la lando tute ne ekposedis. Ŝi sukcesis komunikiĝi nur en la germana! Tiaj detaloj treege multe diras pri la landa kulturo – ja inter 1918, kiam Kroatio ĉesis esti aŭstra teritorio, kaj 1953 pasis 35 jaroj, sed plu eblis komunikiĝi en Zagrebo nur en la germana. Imperioj falas rapide, sed iliaj kulturaj spuroj restas en iamaj teritorioj pli longe ol supozeblas ... Kaj ne estas la sola neatendita instruo pri la kroata vivo – pluaj detaletoj, dissemitaj tra la teksto ĉu laŭ la intenco de la aŭtoro, ĉu hazarde, tre elokvente rakontas pri tiea vivo en 1930-1950aj jaroj, permesante gustumi kaj pli bone kompreni ĝin. Do, la libro pri germana aktorino fariĝas certagrade tre viveca historia romaneto pri Zagrebo.

Necesas gratuli la aŭtorinon pri la nova literatura sukceso kaj deziri, ke ŝi plu ĝojigu nin per novaj verkoj – pri la virinoj, ĉu elstaraj ĉu ordinaraj, kun la vere virina mondpercepto.

Nikolao Gudskov

La historion de sia propra familio Spomenka Štimec jam uzis kiel literaturan fonton en Tena kaj La Aŭstralia pupo. Nun ŝi turnis sin eksteren kaj verkis biografian romanon pri la germana aktorino Tilla Durieŭ, kiu longe vivis ekzile en Zagreb.

Spomenka Štimec evidente plenumis admirindan laboron serĉante biografiajn faktojn pri la vivo de Tilla kaj aliaj, kaj ŝi havas talenton jam delonge dokumentitan eniĝi en la menson de de persono mortinta aŭ vivanta por imagi, kio pelis ŝin, kion ŝi aspiris, pri kio ŝi revis. Kaj io tia ankaŭ necesas, por ke biografia romano ekvivu kaj ne fiksiĝu en la biografiaj faktoj aŭ forvaporiĝu en fantazion.

La komenco de la romano Tilla estas tre konvinka. Tilla kaj ŝia edzo fuĝis de la germanaj nazioj en Svislandon, sed post kelka tempo tiu "neŭtrala" lando rifuzas ilin, kaj ili en 1934 pli-malpli panike venas en Jugoslavion. En la unuaj ĉapitroj la aŭtorino trovis bonan sintezon el historiaj faktoj kaj fruktoj de la propra inspirita kreado. Oni rekonas ŝian stilon kaj grandan verkan talenton - precipe la kapablon asocii surbaze de objektoj. Pentraĵo, littuko, libro, foto, punto, porcelanaĵo ŝajnas komuniki al ŝi sian historion kaj la ĝojon kaj ĉagrenojn de homoj, kiuj iam posedis, admiris, tuŝis ilin.

Post trideko da paĝoj la rakonta fadeno tamen forlasas Zagrebon de 1934 kaj retroiras en la antaŭan historion de Tilla. Tio sendube estis necesa, sed ĉi tie bedaŭrinde la romano iel perdiĝas inter la fingroj de Spomenka. Ĝi fiksiĝas en la biografiaj informoj kaj liveras preskaŭ nur longegan vicon da anekdotoj, ĉefe pri famuloj kiujn Tilla sinsekve renkontas. Por literatura kreado la aŭtoro ĉi tie ne trovas spacon. Ŝi ja faras iujn provojn, ekzemple ŝi ial ekhavis la ideon interkruci la vivon de Tilla kun Esperanto, sed tiu ideo laŭ mia opinio fiaskas. Tro longe la verko restas nur biografia anekdotaro sen granda intereso.

Tiu sorto de la romano estas tre bedaŭrinda, ĉar la vivo de Tilla evidente estis ege drama. Efektive, ĉe la pinto de ŝia vivodramo, dum provo en 1941 eskapi por elmigri pluen al Usono, la ekscito kreskas kaj igas la paĝojn 125-138 tre atentokaptaj kaj tremigaj. Jen do sukcesa drama klimakso de la romano, kie meze de la germana atako al Jugoslavio la edzo de Tilla perdiĝas, estas kaptita kaj deportita al Germanio. Sed poste elĉerpiĝas la energio, kaj ni revenas kun Tilla al la anekdota raportado, nun jam refoje en Zagrebo. Kvankam ĉi tie la aŭtoro ja povas pli kolorigi la rakonton dank' al sia propra kono de la loko, tamen la verkado nur jen kaj jen ekvivas, ekzemple en ĉarma ĉapitro kie Tilla instruas arton al kelkaj studentoj. La lasta ĉapitro de la libro tamen estas bona, kaj en la fina alineo ni refoje gustumas la veran talenton de Spomenka Štimec:

La najbarino konservis la parfumboteleton de Tilla. Se oni dum suna tago flaras ĝin, nenio senteblas. Sed aŭtune, kiam la nebulo kovras la korton de Jurjevska kaj kolomboj kunsidiĝas por varmiĝi sur la breton de la ronda tegmenteja fenestro, iu malforta odoro leviĝas el la botelo. Tiel odoras la pasinteco. (p. 175)

Jes, kaj tiel odoras la verkado de Spomenka Štimec, kiam ĝi estas sukcesa. Sed en ĉi libro plej ofte forpuŝis tiun odoron tekstopartoj de la suba speco:

- La domo origine apartenis al la vicbanuso Jovan Živković, prestiĝa membro de la zagreba serba komunumo.

- Antaŭ ol ĝi estis konstruita, en tiu loko sian vinberejan domon havis fama loka poeto Ivan de Trnski kaj de tie li rigardis en la vesperajn nubojn. (p. 105-106)

En la Esperanta libroeldonado regas iom apartaj moroj, kaj la legantoj jam de ĉiam kutimas je diversaj fuŝetoj lingvaj kaj kompostaj. Edistudio - laŭ mia scio - ĝis nun tamen estis relative altnivela pri tiaj aferoj. Sed la verkon de Spomenka Štimec ŝajne iu volis tute saboti. La presita teksto aspektas kvazaŭ neniu ajn post la unua tajpado tralegus ĝin. Centoj da preseraroj inundis la paĝojn infektante ĉion. En sep sinsekvaj linioj sur paĝo 117 ni renkontas la sinjorojn Strossmayer, Strossmyer kaj Strosmmayer, kaj tiu kompatinda episkopo ankaŭ aliloke estas plurfoje mistraktata, same kiel multaj aliaj nomoj kaj vortoj. Kelkfoje oni cerbumas, ĉu temas pri preseraro aŭ nekonata vortformo. Kaj eĉ ĝis nun mi sincere ne sukcesis diveni, kio estas "sedefo" (p. 114), "teresa barilo" (p. 138) kaj "praŭlo" (p. 142 dufoje).

Ankaŭ lingvajn misojn oni tute ne forigis, sed restas bela sortimento de ĉiaspecaj eraroj kaj malglataĵoj. Ni ĉiuj eraras, sed tiel amase konservi la erarojn signifas kraĉi sur la aŭtoron kaj la legantojn! Troviĝas ekzemple troaj sufiksoj kiel en "ŝtoniĝiĝis" (p. 113), "poŝtistoficistojn" (p. 141), "konfuzigos" (p. 157), "malsananan" (p. 157) kaj "tajloristino" (p. 164 trifoje). Troviĝas misaj vortformoj kiel "aprikota" (p. 17, = abrikota), "friŝa" (p. 41, = freŝa aŭ friska), "artmeceno" (p. 53, 71, 80, = mecenato), "neŭrotika" (p. 79, = neŭroza), "historismo" (p. 105, = historiismo), "tohuvaboheska" (p. 112, = tohuvabohueska), "uniĝi" (p. 113, = unuiĝi), "aproksimigo" (p. 114, = alproksimigo), "atentato" (p. 133, = atenco), "ofenzivo" (p. 136, = ofensivo), "gvaŝo" (p. 145, 156, = guaŝo), "policio" (p. 163, = polico) kaj fuŝitaj nomoj kiel "Dalila" (p. 46, = Delila), "Slezio" (p. 48, = Silezio), "Quin" (p. 143, = Qing) kaj aliaj. Por Budho ni jam havas tri nomformojn, sed tio ne sufiĉas, ĉi-libre aperas kvara varianto "Budhao" (p. 69, 156). Plue, oni trovas erarojn pri akuzativo: "La Ruĝan Helpon protektis la ŝrankajn bretojn" (p. 134), pri refleksivo: "ŝia edzo ne volis moviĝi el lia nova hejmo" (p. 99), "Fajna blanka bluzo por Zlata, aĉetita de sia unua postmilita berlina honorario" (p. 173) kaj pri nombro: "en tro larĝaj pantalonoj" (p. 139). Aperas troaj artikoloj: "Tiuj en la formo de la konko?" (p. 114), "En la kvadrata spegulo videblis la portreto de la sinjorino kun plumĉapelo" (p. 61, kie nek la spegulo, nek la portreto, nek la sinjorino estas antaŭe menciita, jam konata aŭ unusola en sia speco, do la rolo de tiuj tri artikoloj restas mistera). Kaj, por fini ĉi tedan litanion, videblas ankaŭ nacilingva influo: "starigis la demandon" (p. 11), "sur la koridoro" (p. 63) kaj "ne unu fojon mi iris sola al la prezentaĵo" (p. 13, kie duono de la legantoj supozos, ke ŝi neniam iris sola, dum la alia duono - la orienteŭropa - komprenos, ke ŝi ja plurfoje iris sola).

La romano Tilla ne atingas la artan nivelon de pli fruaj verkoj de Spomenka Štimec, kvankam ĝi ja estas parte interesa kaj sukcesa. Malgraŭ tio ĝi meritus seriozan eldonon, inkluzive de provlegado, korektado de mistajpoj kaj kompostaj fuŝoj, kaj lingva polurado. Tio ja ne solvus la strukturan problemon kiel navigi inter seka biografio kaj pura fantazio, kvazaŭ inter Skilo kaj Ĥaribdo, tamen tio donus decan veston al la ambicia laboro kaj verka talento de la aŭtoro.

Sten Johansson

Granda arto, Spomenka! Vi frizas la frazojn. Rakontante vivon plurfacete interesan, tiun de Tilla Durieŭ, vi surprizas eĉ per faktoj esperantismaj.

Post fragmento el via propra vivo - en brila aŭtobiografia romano, post vojaĝraportoj, intimaj rakontoj, memoraĵoj pri kroata milito kaj pri avino, jen libro per kiu vi iĝas.. . biografo. De aktorino! Mi miras. Sin trovas en via verko arto lingva kaj arto bilda: la elstara aktorino movas sin en mondo de pentristoj. Ŝi spertas du militojn kaj tri edzojn (Eugen, Paul, Ludwig). Ŝi furoras sur berlinaj scenejoj, fariĝas kudristino en pupteatro, kaj rolas fine en filmo.

Edukiĝo en Vieno, kariero kaj famiĝo en Berlino, fuĝo al Zagrebo - kaj rezistado tie kontraŭ la hitlera reĝimo.

La libro impresas - per landoj menciitaj - kvazaŭ vi tenus la tutan Eŭropon sur via manplato. Mirinde, ni ricevas de Eŭropo bildon de unuo. Malgraŭ la dramaj okazaĵoj. Ni vidas, kiel povus esti.

Jen grava libro kun kortuŝaj epizodoj. Kiel feliĉe selektitaj! Kaj kun homa mesaĝo de humaneco: kiel trafe konstatitaj kaj bele diritaj veroj. La libro komenciĝas ĉe la tria edzo kaj la fuĝo for el Germanio. Multajn vivofaktojn ni ekscias per regresoj, per retropensado: rememoroj, revado, rakontado dum konversacioj. En 25 ĉapitroj. La unuan edzon surprize rapide anstataŭas la dua: "Paul elradike ŝanĝis ŝian vivon. La sian same." (p56). Pri Lutz, la tria edzo: "Malsubite el la financkonsilisto de Paul fariĝis konsolisto de Tilla." (p81).

La du mondmilitoj ludas gravan rolon en la vivo de la ĉefpersono. Sed kiel ĝustatempe ili estas enŝovitaj en la libron, kaj sen altrudo. Kiel lerte aluditaj. "Tio estis la unua mondmilito kaj oni ankoraŭ ne sciis, ke ĉiu daŭras almenaŭ kvar jarojn." . "Pri la milito oni havis sufiĉe romantikan penson: rapide partopreni la sperton ĉar la unikaĵo neniam ripetiĝos" . Kia subtileco, kiom da psikologia fajno tra la verko.

Ĝis nun nur laŭdoj. Ja merititaj. Tiu verko meritus profundan analizon. Recenzeto povos nur atentigi pri ĝi. Veki intereson. Ĉu io kritikinda? Jes, kelkaj detaloj. Uzado aŭ neuzado de la artikolo jen kaj jen impresas strange, sed... - artistino ja havas siajn kialojn, sendube. Mi volonte akceptas ĝin, tiun uzadon, kiel intiman propraĵon de la aŭtoro.

La nomo 'Tilla' restas sen akuzativa signo. La foresto de finaĵo ĉe objekto estas malobservo de baza

regulo kaj ĝenas min. Verŝajne ankaŭ la aŭtoro tiel. Ĉar trifoje aperas escepta indiko, jen: La advokato rigardis Tillan (p82); Zlata iom haltis kaj alrigardis Tillan kiel... (p106);

... ili scias ĉarmi Zlatan kaj Tillan (p139). Tiuj ne estas preseraroj!

Ĉu, fakte, pres- aŭ komposteraroj ankoraŭ ekzistas nuntempe? Ĉu ili ne estas tajperaroj, ĉiuj? Neatentitaj, nezorgitaj kaj ial nekorektitaj. Kio okazis? Aŭ ne okazis ĉikaze? Kuŝas en la manoj bonan centimetron dika libro el glacea papero, lukse peza kaj kudrita. Kial ĝuste en tiu brila produkto tiel fuŝa ortografio? Ĉu la libriga procezo kovas tian dissvarmon de misliterado? Ĉirkaŭ 150 paĝoj estas surpresitaj, kaj ni facile kalkulas ĝis 150 ordinarajn preserarojn. Do unu po paĝo. Ĉu tro? Multaj paĝoj estas perfektaj, sed... Ju pli da paĝoj estas puraj, des pli la aliaj ricevas ŝarĝon de makuloj. La koboldeto skribas la nomon "Strossmayer" en 5 malsamaj literumoj, el kiuj 3 malĝustaj sur la sola paĝo 117. Jes, negrave. Ĉio tio - mi ŝatus diri - ne povas premi la plezuron, kiun donas tiu romano. Mi volus tion diri, sed honeste ne estus.

Iuj eraroj estas evidentaj: "Du monatoj antaŭ la 10an de majo..." estu: Du monatojn antau la 10a de majo. Same: "Ŝia edzo ne volis moviĝi el lia nova hejmo" (sia). Kiu frazelemento estas "la jaregoj kaj mortoj post la falo de la balono" (p33)? Ĉu ne adjekto? (Nun jam, jaregojn kaj mortojn...) Kaj alispeca: "La servistino anoncis edziniĝon venontaŭtune" (venontaŭtunan).

Sed kelkaj frazoj donas interesan studmaterialon. Ni ĉinm vidu la kuntekston: "Ĉapelon kaj gantojn ŝi metis sur la tablo, en la ŝranko" (p56). Ĉi tie gravas la loko, ne la movo, tial prave ne aldoniĝis finaĵo. "Ŝi trovis lin maldikan kaj obstinan" (p70); ne temas pri prijuĝo, sed pri fakto: tia li estas. Sed la sekvanta frazo: "Iel ne decis lasi la novedzinon solan en tiu horo, eĉ se tiel ekstravagancan" (p86) laŭsignife postulas 'sola'. La risko erari estas granda, kiam oni muntas komplikajn frazojn. Ekzemple, pri problemoj: "Ŝi tenis ĉiujn en la skatolon enfermitajn, ŝlositan per duobla seruro" (p73): oni povas teni ion enfermita, sed problemojn? Almenaŭ stranga metaforo. Kaj gramntike io ne glatas.

"Li ŝtopis la vestojn en la valizon" (metis). La ĝusta formulo 'ŝtopi la valizon per' ne estas uzebla ĉi tie. Tia misuzado de vorto okazis kelkfoje:

bindi (bandaĝi, ligi), bukedo (ŝlosilaro), mapo pentrista (p139, 141, 145: dosiero), refluso (malfluso), stafeto (=persono; stafeta ujo), vesti jupon (surmeti), sonorilo (sonorado), atentato (atenco), koĉeristo (koĉero), paki (147, iun?), humuro (humoro).

Kelkaj simplaj presernroj povas esti tre maloportunaj:

aprikoto (abrikoto), helebardo (halebardo), lavando (lavendo), senco (senso), rifuti (refuti), balsami (balzami), piĝamo (piĵamo), kapitulacio (kapitulaco), korupcio (korupto), paviliono (pavilono), ŝarĝi (ŝargi), permeso (promeso), krampfo (kramfo), gvaŝo (guaŝo), hezitoj inter minusklo kaj majusklo: Berlina / berlina, kaj sur sama paĝo (136): arĥivejo, arkivejo.

Multaj eraroj ne povas esti simplaj 'preseraroj': celinta (celita), komprenite (kompreninte), konfuzigi (konfuzi), makuligi (makuli), enŝpruci (-igi), validiĝi (validi), terurigi (teruri), ŝveliĝinta (ŝvelinta), suprenruliĝis (-rulis), diskrevitaj (-intaj), ŝanĝnomo (nomŝanĝo), malloziĝi (p43/132, loziĝi), ripozita (-inta).

Kelkaj vortoj ne estas en NPIV: sedefo, ŝarmezo, ĝuveĝajo? Unu neologismo: friŝa (friska, frideta), se ne mencii "kokoto". Laste, demando. Kial "Ypern"? Tiu belga urbo, kiu donis sian nomon al la militgaso 'iperito', nomiĝas Ieper en la flandra, Ypres en la franca. La plej taŭga formo do estus 'Ipro'.

La reveno de lingva kritiketado en niaj recenzoj signas lastan sojlon, lastan obstaklon al normeco kaj statuson kiel la grandaj etnaj lingvoj. Pri lingvaj demandoj ni uzu veran referencon: ĉu ne PIV?

Christian Declerck

Stanislavo Belov

Tilla Durieux estis fama germana aktorino, kiu fuĝis kun sia juda edzo al Zagrebo en la 1930aj jaroj. En Zagrebo dum la germana okupado ŝi kaŝe helpis kroatajn partizanojn kaj, post la dua mondmilito, iĝis kudristino en pupteatro. El tiu eventplena vivo, Spomenka Ŝtimec verkis 150-pagan romanojn, miksante biografiajn faktojn kaj fikcion. La rakonto estis sufiĉe atentokapta, kvankam kelkaj ne tre interesj partoj estas priskibataj eble tro longe. La lingvaĵo de Štimec estas freŝa kaj kreativa. Mi legis la libron en bitformato, senpage elŝutebla el la interreto, sed bedaŭrinde tiu versio enhavas multege da tiperorojn, tiel ke kelkaj partoj estis prekaŭ ne kompreneblaj. Mi legis en aliaj recenzoj, ke ankaŭ la presita libro havas same ĝena kvanto de preseraroj. Konklude, interesa libro sed eble ne la plej rekomendinda libro skribita de Ŝtimec. Prefere legu Ombro sur interna pejzaĵo.

Gario (Kanado)