Terminologiaj konsideroj

Dum la mallonga periodo – malpli ol jarcento kaj duono! – ekde la lanĉo de Esperanto fare de Zamenhof lia planlingvo demonstris sin efika, esprimpova kaj utila komunikilo. Tamen, laŭ Jan Werner, esperantisto, inĝeniero pri konstruado kaj docento pri konstruado, konstateblas unu granda manko en Esperanto. Temas pri la apliko de la lingvo en scienco kaj tekniko.

En la antaŭparolo de sia verketo pri terminologio li rakontas pri la 1970aj jaroj: „Esprimado de fakaj temoj, precipe la teĥnikaj, estis tre malfacila, ĉar en Esperanto mankis nomoj por multaj eĉ banalaj nocioj.” Werner atribuas ĉi tiun situacion al la fakto, ke terminologio kiel scienco estas preskaŭ neglektata inter esperantistoj. Notinda escepto estis la pionira laboro de Eugen Wüster (1898-1977), sed post li ne-multaj esperantistoj okupiĝis pri la terminologio. Ŝajne, la Akademio de Esperanto ne tre okupiĝas pri la temo.

Difino de „terminologio”

Laŭ nacilingvaj vortaroj, la vorto „terminologio” signifas „scienco pri la ĝusta uzado de fakaj terminoj”. Teknologio estas tikla kaj malfacila esplortemo, kiu ne devus esti lasata al unuopuloj. Ni fieras pri la fakto, ke iu ajn povas kaj rajtas formi vortojn en Esperanto per kunigo de ekzistantaj radikoj, kondiĉe ke li/ŝi obeu la regulojn de la Fundamento de la lingvo. Plie, kiel asertas Claude Piron en sia La bona lingvo, tiaj esprimoj estas preferindaj al internaciaj vortoj kaj neologismoj (en la zamenhofa senco). Estas evidente, ke en normalaj rilatoj kun esperantistoj el neeŭropaj landoj estas preferinde – kaj pli laŭ la spirito de la lingvo – ke ni evitu terminojn kiel „pediatro” kaj uzu (en ĉi tiu okazo) „infankuracisto”. Alimaniere Esperanto ĉesus esti vere internacia komunikilo por ĉiuj popoloj. En artikolo en la bulteno Esperanto en Skotlando Hju Reid subtenas du principojn de radikokreado, nome: 1) ne pruntu, se la lingvo jam kapablas esprimi la ideon per jamaj rimedoj; kaj 2) neniam pruntu, se radiko jam ekzistas en Esperanto kun tute nerilata signifo.

Graveco de maksimuma internacieco

Tamen, se Werner pravas, la unua el tiuj principoj ne estas aplikebla al la terminologio, nek al uzado de Esperanto en scienco, tekniko aŭ aliaj fakaj kuntekstoj. En tiuj okazoj la lingvaĵo devas esti kiel eble plej internacia, nome tia, kia ĝi estas en komuna uzo en la koncernaj fakoj. Aliokaze Esperanto ne estos serioze akceptata de fakuloj. Werner ne akceptas la kontraŭan opinion de William Auld, ke oni traktu fakan terminaron same, kiel estas traktata „ordinara Esperanto”.

Terminologia kunlaboro

Plie, terminologio kaj kreado de faka vortaro ne devus esti tasko de unuopuloj laborantaj solaj. La laboro devas esti subtenata de iu oficiala aŭtoritato aŭ komisiono, ĉu ŝtata, ĉu akademia. Kvankam tia aŭtoritato aŭ komisiono nepre devas inkluzivi kompetentajn lingvistojn, ĝi bezonas kunlaboron kaj konsilon de plej doktaj specialistoj de ĉiu fako. Sendube la kontribuoj kaj sugestoj de individuo kiel Rüdiger Eichholz estis valoraj, sed ĉiu terminologia laboro devas esti tasko de speciala komisiono.

Hegemonio de la angla

En la hodiaŭa mondo superregas en preskaŭ ĉiuj kampoj de homa aktiveco (sciencoj, tekniko, kulturo, sporto ktp) la influo de la anglaj – aŭ pli ĝuste la usonanglaj – lingvo kaj vivmaniero. Sed inkluzive en la anglalingva universo la terminologia afero prezentas gravajn problemojn kaj estigas dubojn kaj miskomprenojn. Werner skribas, ke anglaj fakuloj el la sfero de lingvistiko konstatis interesan realaĵon. Helpe de ekzaktaj metodoj ili elektis la 500 plej oftajn vortojn en la angla lingvo kaj trovis, ke al ili estas eble atribui pli ol 14 000 diversajn signifojn, do averaĝe pli ol 28 signifojn por ĉiu vorto.

Maltaŭga idiomo

Malgraŭ tiu difekto, la hegemonio de la angla lingvo persistas. En pluraj institucioj de supera instruado kaj esplorado kaj en grandaj entreprenoj kaj industrioj la laborlingvo uzata estas la angla, ne la denaska lingvo de la homoj, kiuj tie studas, esploras aŭ estras. Tio estas stranga fenomeno, ĉar la angla lingvo estas la plej maltaŭga idiomo por internacia (aŭ eĉ nacia) komunikado. Ĝia nefonetika, mallogika kaj absurda ortografio preskaŭ neniam respondas al la prononco, kaj ĝia uzado de radikoj el la klasikaj kaj aliaj lingvoj kripligas kaj misformas ilin. Werner asertas, ke la sonformoj de la vortoj estas en la angla izolitaj kontraŭ ĉiuj kontinentaj lingvoj kaj ĉiuj klopodoj pri enkonduko de fonetika sistemo por la angla lingvo fiaskis. Unu el la malmultaj avantaĝoj de la angla estas tio, ke ĝi ne praktikas fleksion de la substantivoj. Kompreneble, la disvastiĝo de la angla okazis ne pro elekto, sed pro la ekonomia, milita kaj kultura potenco de Usono, kiu iĝis heredanto de la mondvasta potenco de la antaŭa brita imperio kaj de ĝia lingvo.

Komerco kaj scienco

Grava faka kaj interfaka ligilo estas komerco, sed la nuntempa uzado de Esperanto en komerco estas maksimume en infana stadio de disvolvo. En la scienca sfero ĝi estas apenaŭ trovebla.

Konfuzo pri homonimoj

La aŭtoro de ĉi tiu recenzo ne povas pretendi esti faka terminologo, sed li ĵus aperigis reviziitan eldonaĵon de modesta verketo pri uzado de la skotgaela lingvo en la moderna mondo, kiu inkluzivas listojn de fakaj terminoj. En ĝi li korektis kelkajn erarojn, kiuj troviĝas en popularaj anglaj-gaelaj vortaroj, kaj kiuj estiĝis pro miskompreno de erarigaj anglaj terminoj. Ekzemple, la kompilinto de iu el tiuj vortaroj indikas supozitan ekvivalenton por la angla homonimo „lime”, kiu havas almenaŭ tri signifojn, nome „kalko”, „tilio”, „limedo” (citrusfrukto) kaj „limedujo”. Konfuzo pri homonimoj ne ofte okazas, kiam temas pri tute malsamaj kuntekstoj, sed en ĉi tiu okazo „tilio” kaj „limedujo” ambaŭ apartenas al la kategorio „arbo”, do miskompreno estas neevitebla.

Alia eraro de la sama kompilinto konsistis el miskompreno de la angla vorto „shrew”, kiu signifas kaj „megero” (malica virinaĉo), kaj „soriko” (eta musosimila mamulo). Werner citas similajn ambiguajn homonimojn en la ĉeĥa kaj la germana (ekzemple, la du malsamaj signifoj de la germana vorto „Kiefer”, nome „makzelo” kaj „pinarbo”). Estas grave konscii, kiuj samsignifaj terminoj estu evitataj en la faka Esperanto. Samsonaj kaj same skribataj vortoj devas ne esti uzataj en faka terminaro, krom eble kiam temas pri tute apartaj „universoj de diskurso”. Eĉ tiel tio estas evitinda. Konsideru ni la germanan vorton „Dichtung” („juntoŝtopaĵo, garnaĵo”), kies alia signifo estas „poezio” (!). Feliĉe, oni malofte trovas la du nociojn en la sama kunteksto.

Kvankam ĉi tiu libro estas malgranda, la teksto estas iom densa (ni ne diru seka!), kaj certe ne malpeza legaĵo por tiuj, kiuj ne interesiĝas pri faka lingvaĵo. Pro tio ne eblas priskribi ĝian tutan enhavon en mallonga recenzo. Ni aldonu nur kelkajn citaĵojn.

Fakuloj lingve nesufiĉe kleraj, sed memfidaj, trudas al la esperanta publiko nekonvenajn terminojn. – Por ke terminologio estu unueca, ĝi devas esti prezentata de aŭtoritato. – Laŭeble ĉiam termino devas esti unusignifa ankaŭ ekster la kunteksto. – Ellaboron de terminaro oni povas konfidi nur al specialistoj el koncerna fako. – Por tiu tasko en la komisionoj devus agi ankaŭ esperantologoj kaj interfakaj fakuloj. – Estas utile observi la kompleksan regionon de almenaŭ unu etna lingvo. – En pluformado de terminaro oni hodiaŭ utiligas la eblon krei kelkvortajn nomojn pli ofte ol antaŭe. Plej ofte temas pri dumembraj nomoj, kiuj jam pli frue abunde aperadis ekzemple en la nomenklaturoj zoologia, botanika kaj ĥemia. – Estas necese konscii du ĉefajn procedajn mispaŝojn: a) preterpason de la teoria bazo de terminologio, b) prezenton de verko de nur unu aŭtoro. – La membroj [de la terminologia kolektivo] apartenu al diversaj etnaj komunumoj kun malsamaj lingvoj. – Laŭ Werner, oni ne tro fidu esperantajn vortarojn de ĝenerala karaktero (PV, PIV, nacilingvajn vortarojn de Esperanto).

Bonsoneco kaj prononco

Werner emfazas la gravecon de bonsoneco kaj prononca klareco. Plie, ke ankaŭ en faka lingvo validas la principo de sufiĉo kaj neceso laŭ René de Saussure.

Terminaro de konstruado

Plurajn paĝojn la aŭtoro dediĉas al terminaro de sia propra specialaĵo, nome konstruado.

Spaco mankas por inkluzivi la diversajn utilajn konsilojn de la aŭtoro. En la lasta sekcio de la verko Werner donas enkondukon al terminologia metodo kaj kodado, kun kelkaj plurlingvaj ekzemploj.

Kvankam ĉi tiu verko ne estas legaĵo por la ĝenerala publiko, oni povas rekomendi ĝin al iu ajn, kiu serioze okupiĝas pri faka terminaro en Esperanto.

Garbhan MacAoidh