Aspiroj
Kroniko de neanoncita murdo

En la unua paĝo de ĉi romano okazas murdo. Sekvas polica murdenketo, sed eĉ pli ol ĝi aperas dialogoj inter diversaj duopoj da personoj kun aŭ sen rilato al la murdo. Dorse oni klarigas ke ĝi ne estas klasika detektiva romano en kiu oni serĉas la kulpinton, sed psikologia mozaik-romano.

De Van de Velde aperis en 2011 la poemaro Epizodoj, krome li verkis infanrakonton, libron pri vegana nutrado k.a. Sed verŝajne li estas pli konata kiel lastatempa eldonanto, precipe de aro da verkoj de Julian Modest. Nun li do eldonis sian unuan propran romanon.

La okazaĵoj lokiĝas en Novburgo, en Germanio, kaj la plej multaj personaj nomoj estas germanecaj. Praktike mankas priskriboj aŭ scenoj de la medio, kaj ankaŭ la personoj aperas preskaŭ nur per siaj diraĵoj, kaj kelkfoje agoj. Ĉiuj nomoj de kvartaloj, stratoj, restoracioj, firmaoj k.s. estas Esperantaj, kaj la teksto eksplicas ke la loĝantoj parolas Esperanton. Kelkaj el ili tamen babilas en aparta ĵargono. En pluraj lokoj oni eĉ trovas aludojn kaj ŝercojn pri aferoj konataj nur al esperantistoj. (Peter Peneter, novelaro “Ekstermoj” de la Siberia skolo, gvidlibro pri Litomiŝlo, Streĉita Kordo de Kalocsay, vortludoj de iu Istvan, romano de iu Johansson k.a.) Mi certas ke multaj legantoj tre aprezos tiujn okulumojn. Laŭ mia opinio ili tamen ĉefe kontribuas al la impreso ke ĉi tiu romano okazas en mondo plejparte fantazia.

Ĝenerale mi havas la senton ke la Novburganoj ne estas la plej sagacaj homoj de la mondo. La polico ne agas tre lerte, fojfoje eĉ tute fuŝe, en la poŝto kaj la loka ĵurnalo oni ŝajnas nur modere kompetentaj, kaj eĉ en la hospitalo mi ne tute fidus la dungitojn. Suspektema leganto ja povus pensi ke kulpas sciomankoj de la aŭtoro, sed kredeble la mallerteco estas intenca – almenaŭ tiu de la polico.

En la komenco iom ĝenis min manio de la aŭtoro tro pedante klarigi evidentaĵojn kaj malgravaĵojn, iam eĉ dufoje, ne fidante ke la leganto scias pensi. Jen tipa frazo:

Ili eniras la aŭton, metas la sekurzonojn kaj ekveturas al la direkto de la aŭtoŝoseo. [p. 52]

Sed poste tiu impreso malfortiĝas, sendube dank’ al la mozaika karaktero de la verko. Oni saltas inter la dialogoj de la diversaj duopoj, kaj tiuj saltoj funkcias bone.

Aperas trideko da homoj en la verko, kaj pro tiu nombro oni povus riski konfuzi ilin dumlege. Sed Van de Velde bone sukcesis prezenti ilin kun tiaj diferencoj ke mi plej ofte distingas ilin. Al tio helpas librokomenca listo de la 28 ĉefaj roluloj.

Krom en la komenco, preskaŭ la tuta libro konsistas el dialogoj. Mi ŝatas dialogojn; ili utilas en pluraj manieroj, kaj eble plej multe en leĝera verko kiel krimromano. Verki bonajn realismajn dialogojn estas aparta arto. Gravas ke la parolantoj havu ion por diri. Sed gravas same multe ke ili diru tion en natura kaj kredinda maniero. Oni povas lerni tiun arton, se oni multe aŭskultas, kiel homoj parolas en ajna lingvo. Sed necesas ankaŭ multe ekzerci sin kaj elprovi diversajn diraĵojn, ekzemple per laŭtlegado. Ne ĉiuj verkistoj sukcesas same bone pri siaj dialogoj.

Bedaŭrinde mi devas konfesi ke la dialogoj en Aspiroj elrevigis min. Kulpas laŭ mi pluraj aferoj. Kelkaj el la babilantaj duopoj ne gravas al la murdenketo kaj ankaŭ cetere ne tre interesas min. Ili havas nenion por diri, ŝajnas al mi, kaj tion ili diras per nenaturaj frazoj. Pluraj dialogoj vere tedas min. La rolantoj tute ne ekvivas sed restas marionetoj.

– Otto?
– Jes?
– Ĉu vi estas feliĉa?
– Certe jes. Kial?
– Nur, por scii.
– Kaj vi?
– Certe. [p. 195]

Nu, okazis murdo. Dorse oni aŭguras ke Atentema leganto tamen trovos la solvon. Jes, dankon, mi trovis ĝin sur paĝo 21, kaj la plua rakonto pravigis mian supozon, kvankam iuj ŝatantoj de krimromanoj eble trovos la finon nekontentiga. En la Ĉu-romanoj de Valano mi neniam sukcesis diveni la solvon. Mi fakte ne scias, kio estas preferinda. Verŝajne ne tre gravas, kondiĉe ke ia ekscito estas konservata tra la tuto, sed tio bedaŭrinde apenaŭ okazas en Aspiroj.

Kiel mi jam menciis, kelkaj personoj babilas en ĵargono, kiu celas esti malaltklasa sociolekto (1).

– Ja, ja, ir’ ir’, rapid’! Ne malŝalt’.
– Okej.
– Sbir’ atend’ ĉe l’enir’.
– Merd’. [p. 117]

Oni jam provis skribtable krei plurajn dialektojn aŭ sociolektojn en Esperanto. Sensukcese, laŭ mi. Sed ĉi tio devas esti rekorda fiasko.

Parolante pri la lingvo, mi menciu ke aperas unu riisto (2); krome unu persono uzas la prepozicion na por akuzativo de persona nomo (tamen nur unufoje). Cetere la aŭtoro tute fajfas pri akuzativo de personaj nomoj, kio laŭ mi estas en ordo, kvankam en kazoj kiel oni metis Moreno en rulseĝon [p. 92] la akuzativo ja iomete mankas al mi.

Kiel tutaĵo la lingvaĵo de la verko estas akceptebla, sed oni jen kaj jen trovas iom strangan frazaranĝon aŭ fuŝan gramatikon:

Kiam revenas Pavel, la edzo de Edita hejmen, li trovas ŝin sur la sofo gapantan la televidilon [p. 55].

Kiun vi pensas ke vi estas? [p. 63]

Edita aĉetis malnovan tekruĉon kiu pensigas sin pri sia avino [p. 186]

Krome, kiel multaj Esperantaj verkistoj, Van de Velde flegas proprajn lingvajn ĉevaletojn. Li ŝatas almeti la vorton ankaŭ frazfine: La patrino venas de bona familio ankaŭ [p. 33]; lin ni ne povos pridemandi ankaŭ [p. 161]. Ĉi-libre oni preskaŭ ĉiupaĝe telefonas per poteo (= portebla telefono, do poŝtelefono). Oni abandonas (= forlasas) terenon [p. 107, 130]. Aperas oftege la interjekcio okej! (= bone, en ordo), krome plurfoje sam’! (= la samon, ankaŭ mi) kaj bŭaaaa! [p. 78, 79], kies sencon mi ne sukcesis diveni laŭ la kunteksto. Kaj ĉe li tanĝas la haŭteton inter ŝiaj vulvoj kaj ĉe la klitoro [p. 129] mi hezitas, ĉu temas pri apartaĵo lingva aŭ anatomia.

Resume ŝajnas al mi ke la aŭtoro volis verki krimromanon kaj samtempe ion alian, kie la ĉiutaga vivo de aro da ordinaraj homoj speguliĝas en iliaj dialogoj. Mi ne kuraĝas diri, ĉu tio estis bona ideo aŭ ne, interalie ĉar mi konfesas ke mi mem iam provis ion similan. Sed mi ne povas trovi ke Aspiroj tre sukcesas pri tiu aspiro. Kiu ĉasas du leporojn, kaptas neniun.

(1) lingva varianto parolata de klaso aŭ socia grupo kun propra subkulturo

(2) persono diranta ri anstataŭ li aŭ ŝi

Sten Johansson

Anna Lobo

La belgan kemiiston kaj fotiston Lode Van de Velde nia legantaro jam konas: lia poemaro epizodoj aperinta ĉe Monda Asembleo Socia en 2011 estis recenzita de Zlatoje Martinov en LF 256, aprilo 2012. Se tiam la poemaro estis rigardata pesimisma, la nuna verko povas difiniĝi trankvila. Ja ne temas pri krimromano, kvankam murdo okazas jam en la unua alineo kaj solviĝas en la lasta; male temas pri vivo de komunumo, en kiu malgranda aro da personoj, ĉiuj konantaj unu la alian, vivas sian vivon, kun la ordinaraj okazaĵoj. Kompreneble, parto de la intrigo disvolviĝas en la polica komisariato, kun la oportunaj enketoj kaj suspektoj, alia en diversaj fakoj de hospitalo; aliaj pli tiklaj eroj evoluas en dulokaj litoj, kun alternaj partneroj: malfreŝa amo revekiĝas impete, amrilatoj tute sekretas… sed nu, neĝo kaŝas nur ĝis printempo. Tiurilate, priskriboj de para duŝado kaj permana intima lavado kun la nature tujsekva surlita sterniĝo ĝis la klimakso kaŝas neniun detalon, iel paraleliĝante al kelkaj eroj de la unua poemaro.

Kiel kutime la polica enketo konsideras ankaŭ bankajn transakciojn, kiuj povus esti kaŭzo de tiu murdo, kaj amrilatojn pli aŭ malpli toleratajn de la respektivaj laŭleĝaj partneroj; ĵurnalisto tro frue tamtamas pri suspektato, kio kaŭzas decidan reagon de la korporacio al kiu apartenas ĉi lasta. Alibioj estas, kiel kutime, priesplorataj kaj taksataj, sed, kiel diras kriminala maksimo, nur senkulpuloj kaj stultuloj ne havas alibion.

La murdinton serĉas same intense la polico kaj la urĝanta patro de la murdito, sed foje la solvo troviĝas ĝuste antaŭ viaj okuloj, sed oni ne vidas ĝin, kaj, se oni devas intuicii pri kaŭzoj, oni neniam scias, kion faras viro por virino. Alia demando estas, kiel sepulti la mortinton, ĉu per enterigo aŭ per kremacio, kaj kiuj estas la tedaj burokrataĵoj plenumotaj ĉe morto: tio okupas plurajn dialogojn jen inter la ĵusa vidvino kaj ŝia helpema patrino, jen inter ili kune kaj la sepulta agentejo. Reaperas en tiuj krizaj momentoj neniam komplete endormiĝintaj malakordoj, la patro de la mortinto volas iun proceduron, la edzino alian…

Ĉar rolas dudek ok personoj, jen gravaj, jen malgravaj, ĉiuj listigitaj ĉe la komenco per alfabeta listo de la persona nomo, ne ja laŭ parenceco, ne estas facile tuj memori la respektivajn interrilatojn, sed post kelke da paĝoj oni alkutimiĝas. La rakonto disvolviĝas dum kvin tagoj ekde ĵaŭdo je la 7h 20m ĝis lundo je la 15h 30m kaj prezentas diversajn scenojn, disigitajn per asteriskoj, en kiuj rolas tute malsamaj paroj aŭ grupoj: jen interparolas geedzoj, jen geamantoj (sam- aŭ malsamseksaj), jen bopatro kun bofilino, jen polica skipo, do je ĉiu vico da asteriskoj oni devas pretiĝi al malsamaj situacioj kaj rolantoj.

Rmarkinda kvalito de ĉi tiu romano estas la absoluta natureco de la lingvo kaj de la trempiĝo en la esperanta medio. Iu adreso estas en Marvirinstrato, alia en Trompeterstrato; por sin distri oni legas rakonton de Oĉamak, el la kolekto Ekstermoj de la Siberia skolo; iu junulo preparas disertacion pri la kromakcento en la kunmetitaj vortoj (la Akademio ĝuste tiun problemon estas pritraktanta ĉi-jare) kaj inter la gravaj paperoj oni malkovras gvidlibron pri Litomiŝlo, la unuan eldonon de Streĉita kordo kaj vortaron de la hina kaj behina lingvoj. Ruben, duaranga figuro, amato de gazetisto Frank, estas masonisto, kaj policano donacas al malsana kolego por legado romanojn de Johansson kaj de Cecil Gates.

Granda parto de la rakonto estas tra interparoloj, tial la lingvaĵo aspektu flua, sinteza, kelkfoje ĵargona: jen iu kiu parolas oksitone hejm’ ant’ pord’, jen alia kiu por nur parte konfirmi diras Njes; por esprimi malŝaton, jen Bŭaaa! . La ĉefko estas la ĉefkomisaro, la poteo estas la portebla telefono, Okej estas “bone tiel”, tra ra ra estus iu galimatia formo de k.t.p. ; “Radado” estas veturado per biciklo kun la antaŭa rado en la aero. Aliaj tre bone elpensita esprimo estas alteksti, kiu signifas, ke iu per portebla telefono sendas mallongan skribitan mesaĝon; robotfoto estas identiga trajtaro por rekonstrui homan vizaĝon.

La stilo estas tute flua, eble iom tro indulge trenata al et-etaj kvereletoj aŭ respektivaj mokoj ene de geedza (aŭ preskaŭ) paro, kiuj ja riskas banaligi kaj igi superfluaj iujn scenojn. Sed tio evidente estas parto de la strategio por teni la leganton alkroĉita al la libro, kiu legiĝas tute senpaŭze dum paro da horoj, ĉar ja la atento al la murdo estas konstante tenata. Pri uzado de sia kaj lia mi estus en du tri-lokoj elektinta solvon inversan al tiu de la aŭtoro, sed, kiel diris Boirac antaŭ pli ol unu jarcento, estas pli malgranda peko uzi la rektan pronomon (lia, ŝia k.t.p. ) kiam oni devus uzi la refleksivan (sia) ol inverse.

Carlo Minnaja

La originala Esperanta literaturo estas rimarkinda fenomeno. La verkistoj, kiuj verkas originale en Esperanto, loĝas en diversaj landoj, apartenas al diversaj nacioj kaj havas diversan kulturon. Per siaj verkoj ili riĉigas la Esperantan literaturon ne nur teme kaj enhave, sed per siaj specifaj mondperceptoj.

La originala Esperanta literaturo estas juna literaturo, kiu ekzistas nur pli ol jarcento kaj por ĝia evoluo necesas la apero de multaj verkoj de diversaj verkistoj. En la nuna Esperanta literaturo estas poemaroj, novelaroj, romanoj. Multaj Esperantaj verkistoj eksperimentas ĝenre. Iuj el ili, kiuj verkas krimromanojn, bone konscias, ke la krimverkoj ne povas esti klasikaj, tamen la krimromanoj helpas la lingvan perfektiĝon de la legantoj per la simpla enhavo, alloga intrigo kaj klara flua lingvaĵo.

“Aspiroj” de Lode Van de Velde estas krimromano, tamen mi devas tuj diri, ke ĝi ne apartenas al la ordinaraj krimromanoj, malgraŭ ke la skemo estas konata. Jam en la komenco de la romano okazas murdo kaj la polico streĉe serĉas la murdinton, tamen la verkisto ne celas montri al la legantoj kiu estas la murdinto.

Lode Van Velde starigas al si tre specifan taskon. Per la atentokapta enhavo li detale esploras kaj talente priskribas la vivon en eŭropa urbeto, kies nomo estas Novburgo. La verkisto observas la kutimojn, la vivmanieron de la roluloj, kiujn ŝokas la terura neatendita murdo. Estas murdita Martin Krause, persono, kiu havas familion, kies vivo similas al la vivo de la aliaj familioj en la kvartalo, sed post la murdo de Martin evidentiĝas, ke ne ĉio en lia familia vivo estas perfekta. Martin ofte oficveturis kaj kokris la edzinon. La edzino Sandy same ne estis fidela al Martin. Ŝi havis amrilaton kun komsaro Steffen Moreno. La patro de Martin, Georg Krause, estas senatano, kiu verve postulas, ke la polico trovu la murdinton, tamen Georg Krause foje ne agis leĝe. Li zorgis pri tio, ke la filo de prokuroro Mikael malaperis de la listo de viroj, kiuj ĉeestis orgion kun neplenaĝaj knabinoj.

La frato de Sandy, Thomas, kiun la polico suspektas pri la murdo, estas sentaŭgulo. Li ne laboras kaj konstante petas monon de siaj fratino.

Lode Van de Velde talente priskribas la ĉiutagan enuan kaj tedan vivon de la roluloj. La romano elokvente montras kiel vivas la nuntempaj personoj, kies tagoj pasas aŭ en drinkejoj, aŭ antaŭ la televidiloj. La verkisto talente karakterizas la heroojn. Li uzas trafajn dialogojn. La roluloj konstante, preskaŭ senĉese konversacias, tamen iliaj konversacioj estas kliŝaj, ordinaraj, ĉiutagaj pri nesignifaj temoj, kio montras, ke ili ne havas seriozajn okupojn, ne interesiĝas pri gravaj vivproblemoj. La herooj estas indiferentaj eĉ pri la murdo, pri la tragedio de ilia najbara familio. Ilin interesas nur la sensacio kaj ne la tragika homa travivaĵo.

Tre bilde Lode Van de Velde priskribas la parolmanieron de la roluloj. Thomas kaj lia amiko Karl parolas ĵargone kaj la verkisto lerte transdonas tiun ĉi ĵargonon pere de Esperanto. Estas tre grave, ke en la enhavo de la romano Lode Van de Velde enplektas Esperantajn faktojn. La studento Jonas, la amanto de Hannah, la filino de murdita Martin, aĉetas Esperantajn librojn kaj verŝajne li lernas Esperanton.

La romano nepre vekos la atenton de la legantoj. Ĝi estas krimromano, kiu tamen talente prisribas la nuntempan apatian socion kaj la verkisto delikate sugestas, ke ni la homoj, devas havi pli homajn rilatojn.

Julian Modest

«Aspiroj» de Lode Van de Velde havas ĉiujn trajtojn de detektivromano: sur la unua paĝo okazas murdo, polico esploras, ĵurnalistoj raportas... Mi ĝenerale ne ŝatas detektivaĵojn, sed min allogis la aŭtora frazo, ripetita en socia reto: “«Aspiroj» ne estas klasika detektiva romano en kiu oni serĉas la kulpinton, sed psikologia mozaik-romano kiu ekzamenas la influon je la ĉirkaŭaĵo. Atentema leganto tamen trovos la solvon.”

Plejparte temas ĝuste pri psikologiaĵoj. Eblas eĉ diri, ke la murdo estas nur preteksto por esplori homajn interrilatojn. Eventoj, priskribitaj sur preskaŭ 250 paĝoj, okazas nur dum kvar tagoj.

Martin, la viktimo, havis, krom la amanta edzino:

— Aristokratan patron, kiu firme kredas, ke fiulino de “malnobla” deveno trompe edziniĝis al Martin celante lian monon – do li malŝategas la bofilinon.

— Diboĉeman monavidan bofraton, drogaĉ-konsumanton.

— Envieman kolegon kiu revas okupi lian lokon.

— Amikojn, kun kiuj li iam riske veturadis motorcikle kaj havis akcidenton.

— Apenaŭ menciitan kromedzinon ie eksterlande, eble eĉ kelkajn.

Tamen ŝajne neniajn vere gravajn konfliktojn, kiuj povus kaŭzi la murdon. Do kial? Ni observas diversajn scenojn kun diversaj homoj. Siajn psikologiajn problemojn havas parencoj kaj boparencoj de Martin, najbaroj, ĵurnalistoj, poŝtistoj kaj eĉ policistoj mem. Krome, estas laborserĉado, butikumado, amorado (priskribita senpudore), drinkado, ĵaluzo ktp. Iuj scenoj eble aspektos malplaĉaj al iuj legantoj – sed tia estas la vivo! Poste evidentiĝas, ke la mondo estas pli komplika kaj pli malvasta ol oni kredis. Pli proksime al la fino, ĉio ekevoluas rapidege kaj neatendite...

Se post finlego vi havos senton de ia necerteco, nekompreno – nu, jen la vivo, ĝi estas pli multflanka ol niaj imagoj pri ĝi. Kaj se iuj scenoj evidentiĝis havi nenian rilaton al la krimo kaj krimesploroj – nu, ili ja okazis, kaj aldonis ion al “psikologia portreto” de tiu aŭ alia persono.

Ĉio okazas en nenomita nordeŭropa lando, kie oni kvazaŭ nature parolas Esperanton. En dialogoj aperas netradukeblaj vortludoj, iam vere brilaj; simplaj homoj scias kiu estas Peter Peneter, legas krimromanojn de Sten Johansson kaj de Ronald Cecil Gates; sonas kvazaŭĵargonaj vortoj “kripo” (krim-polico), “poteo” (portebla telefono), “ĉefko” (ĉefkomisaro) ks. Krimemaj junuloj parolas per nuraj apostrofitaj radikoj, sen gramatiko. Sprite... Plezurego por literaturŝatantoj estas aludoj kiel “Rakonto de Oĉamak, el la libro “Ekstermoj”, novelaro de la Siberia skolo”. Ne hazarde sepultisto havas familinomon Schwartz – ne pro tio ke nigra koloro simbolas funebron, sed – ankaŭ por ebligi pliajn vortludojn kaj aludojn... Ankaŭ kelkaj aliaj nomoj ne estas hazardaj. Kaj certe, junulo diras al sia amatino: “Ho mia kor’!”; sonas ankaŭ aliaj citaĵoj el niaj konataj beletraĵoj. Lorjak kaj Louis Beaucaire aplaŭdas el transmondo! Jam pro tiu mirinda etoso la libro meritas legon, eĉ sendepende de enhavo. Tamen “Aspirojn” plezure legos ŝatantoj de detektivaĵoj, de psikologiaĵoj kaj ankaŭ de erotikaĵoj.

Bedaŭrinde la libro ne estas bone redaktita-provlegita. Tajperaroj rimarkeblas nur ĉe atenta lego, sed, pli grave – kelkloke estas metitaj malĝustaj nomoj; kaj ie-tie en dialogoj la replikoj estas mistranĉitaj, do malfacilas kompreni, kiu kion diras.

Lode Van de Velde, kiun ni jam konis kiel interesan poeton, tradukiston, fotiston, nun montris plian flankon de sia talento.

Valentin Melnikov

Paulo Viana

Yves Nevelsteen