Blankaj noktoj

La eldonejo Sezonoj komencis grandan kaj gravan projekton: kvinvoluman serion Elektitaj verkoj de Dostojevskij en Esperanto. Ni ĝojas prezenti la unuan volumon, nomatan Blankaj noktoj. En sekvaj libroj aperos famaj grandaj romanoj, sed por tiu ĉi volumo la eldonistoj elektis ses malpli konatajn prozaĵojn. Malriĉaj homoj kaj Sozio estis la unuaj verkoj de la aŭtoro, iom poste aperis Honesta ŝtelisto kaj Blankaj noktoj, kaj post la reveno en Peterburgon el siberia ekzilo F. M. Dostojevskij kreis Misfortuna historio kaj Noticoj el la kelo.

Verkojn de Fjodor Miĥajloviĉ Dostojevskij iuj povas ne ŝati, konsiderante ilin vortabundaj, enuigaj, nekompreneblaj kaj tro psikologiaj. Sed ĝuste psikologieco allogas aliajn legantojn kaj estas unu el la plej gravaj trajtoj de lia prozo. La verkisto priskribas ordinarajn, malgrandajn, malriĉajn homojn (kaj per tio li similas al N. V. Gogol, kun kiu lin ofte komparas kritikistoj). Li rakontas, kiel vivas modestaj laboruloj, kiujn kutimojn ili havas, sed antaŭ ĉio li ekzamenas homajn sentojn kaj motivojn.

Por Malriĉaj homoj F. M. Dostojevskij trovis novan formon: la romano konsistas el leteroj de du homoj, maljuna oficisto kaj junulino-kudristino. Ili skribas unu al la alia pri sia ĉiutaga vivo, pri siaj konatoj, pri ĉio, kio tuŝas iliajn korojn. De tiuj malriĉuloj, ne de la aŭtoro, la leganto ekkonas, kiel ili trasentas interne sian mizeron. Pri kio pensas homo, staranta antaŭ sia estro en vestaĵo, tra kiu vidiĝas nudaj kubutoj? Kiel malriĉa oficisto devigas sin iri por peti monon? Kun kiaj sentoj li rifuzas al frostotremanta knabo almozon, havante nenion en la poŝo?

La romano estas plena je tre kortuŝaj epizodoj, venigantaj larmojn. Ni pensas, ke neniu povos resti indiferenta, legante pri maljunulo, kiu kuris post la ĉerko de sia frue mortinta filo, ĉar tre precize, tre emocie estas priskribitaj la terura malespero kaj profunda doloro.

La „peterburga poemo” Sozio estas historio pri sinjoro Goljadkin, kiun la aŭtoro metis en eksterordinaran situacion: en la oficejo de la heroo aperis lia samnomulo, okulfrape simila al li. Ĉu la sozio estas realaĵo aŭ halucino? Ŝajnas al ni, ke la novelo apartenas al tiuj, kiujn oni eble deziros relegi, kiam la enhavo estos jam konata, por atenti, kio okazis reale, kio misvidiĝis al la heroo kaj kio entute kaŭzis la historion. Ni aldonas, ke la prozaĵo estis skribita kiel humura. En la gazeta varianto de 1846 ĉiun parton antaŭis resumo de ĝia enhavo, kiel en romanoj de Dickens, kaj la resumoj estis vere ridigaj.

Blankaj noktoj estas, laŭ la difino de la aŭtoro, sentimentala romano kaj havas la subtitolon El rememoroj de revulo. Pri „revuloj” F. M. Dostojevskij rakontis en kelkaj noveloj. Revulo „estas ne homo, sed neŭtragenra estaĵo”, vivanta ekster tempo kaj spaco en fabela, fantazia mondo, kreita de li mem. En tiun mondon li foriris pro malkontento pri la ĉirkaŭa vivo, pri la mizero de ĉiutageco. Post kvar rendevuoj kun junulino, priskribitaj en la romaneto, la revulo el Blankaj noktoj ŝajne povas forlasi sian mondon de revoj. Ĉu li sukcesos?

En Honesta ŝtelisto kaj Misfortuna historio la verkisto priskribas du laŭesence simplajn okazaĵojn. En la unua rakonto, kiel oni ja atendas, temas pri ŝtelo, la dua montras hazardan viziton de generalo al la edziĝfesto de malgrava oficisto. En ambaŭ rakontoj F. M. Dostojevskij, kiel ankaŭ en aliaj verkoj, penetras en la animojn de la herooj. Ekzemple, la aŭtoro detale priskribas, kiaj meditoj pasis en la kapo de la generalo antaŭ ol li eniris en la domon de sia subalternulo, kio okazis poste, kiel travivis tiujn horojn la malfeliĉa oficisto.

Noticoj el la kelo estas la plej filozofia verko en tiu ĉi volumo. En la buŝon de kela pensulo F. M. Dostojevskij metis la ideon, ke se la socio estas malamika al individuo, se la individuo ĉiupaŝe estas humiligata, do taŭgas ĉia elmontro de la personeco, eĉ kontraŭa al la propra profito. Unu literatur-esploristo nomas Noticoj el la kelo „prolegomeno” al ĉiuj postaj verkoj de F. M. Dostojevskij.

Resume, la ses prozaĵoj bone prezentas la diversecon de mallongaj verkoj de la fama rusa aŭtoro kaj samtempe montras la ĉefajn trajtojn de lia stilo.

En tiu volumo oni trovas ankaŭ koncizan biografion de la verkisto (ni ne povas ne indiki domaĝan eraron tie: certe, laŭ la gregoria kalendaro F. M. Dostojevskij naskiĝis la 11an de novembro, ne la 12an), malgrandan noton pri lia lingvaĵo kaj komentarion al la prezentitaj verkoj.

Por la fino ni citas ekstreme ĝustajn vortojn de alia rusa literaturisto kaj filozofo V. V. Rozanov: „Dostojevskij estas la plej intima, la plej interna verkisto, tial legante lin vi kvazaŭ ne aliulon legas, sed aŭskultas vian propran animon, tamen pli profunde, ol kutime, ol ĉiam ...”

Anna kaj Mati Pentus

Jen ses noveloj (ĝis centpaĝaj) verkitaj antaŭ la grandaj romanoj. Blankaj noktoj donas nomon al la libro pro titolo tuj rekonebla, ĉar la plej grava verko, Malriĉaj homoj, povus ja esti Povraj… (se vi, kiel mi, tradukis antaŭ longe la titolojn!), Sozio povus esti Duoblulo, Noticoj el la kelo — Notoj el sub tero… Sed jen versioj tuj definitivaj.

La libro venas kun (mal)rekomendo de Nabokov, ke Sozio estas “la plej bona verko de Dostojevskij” (t.e. la malplej malbona?) ĉar ĝi fontas el Gogol. Nabokov ja adoris Gogol, sed taksis Dostojevskij nura ĵurnalisto, kiu danku sian famon al mistiko.

Nu, Malriĉaj homoj rebatas la Palton de Gogol, la Palton “el kiu ni ĉiuj eliris”, laŭ iam fama kritikisto Belinskij. Dum Noticoj el la kelo rebatas ion alian, pli aktuale politikan (pri tio poste). La noveloj do radikas en socia kaj historia kunteksto.

Palto: ne supozu la rusan titolon samradika! Gogol verkis amrakonton, rolas viro kaj (ruslingve) ina vesto “yyyyyy”. “Pelerino”, ĉu? Tro malpeza, sed ja io tia necesus. Malriĉaj homoj temas pri geviroj, ne viro kaj mantelo: rebatas Makar Devuŝkin, amanto de Barbara aŭ Banjo (“Barbinjon” mi neniam aŭdis), kiun li nomas Panjo.

Nu, Devuŝkin rebatas al la Palta Baŝmaĉkin, benita virga viro al iu kiu fontas el ŝuo (aŭ eĉ pantoflo?), kies nomo kaj patronomo sugestas la “parnasan” radikon kak. Benito Virgin kontraŭ Kakio Pantoflin, ĉu? La rusaj nomoj donas pluan spicon kiu mankas (neeviteble?) en traduko (kaj eĉ en la notoj).

Mi esperas, ke mi ne ĉikanas. Nomoj rolas grave (sed pli kaŝe) en la grandaj romanoj. Lev Myŝkin (Idioto) ne tuj orelfrapas kiel Devuŝkin, sed sugestas Leonon Musin…

Mi elektas pli detale priparoli la Noticojn el la kelo — ĉar ĉefrolas sennomulo! Kaj ĉar jen transira novelo, kiu skizas temojn de la romanoj; ne plu junaĝa verko, sed el post la punlabora sperto (Noticoj el la Mortodomo). Sen mistiko tamen, eĉ mistiko ne ligita kun eklezio. Aŭ ĉu? Cenzuro laŭdire forstrekis ĉion pri Kristo (do nenio pia, supozeble) — sed ĉu ankaŭ ĉion mistikan? Ni vidos… (Dostojevskij neniam rekonstruis.)

Laŭ George Steiner, kritikisto fifama pri troigoj, Noticoj estas “romantika kritiko de pura racio”, “brila solvo de la problemo pri filozofia enhavo en literatura formo”, “summa komparebla kun Pascal, Blake, Kierkegaard kaj Nietsche”… Sufiĉe da reklamo!

Noticoj konsistas el du partoj, monologo(j) kaj rakonto, du skizoj de konsterna sinteno.

Ni ensaltas ies pensokirlon. Sentenco ŝprucas post sentenco, li “konscie ĉerpas akvon per kribrilo” (“tro da konscio estas malsano”), ĝuas dentodoloron (kaj ŝercas grincante per dentoj), ĝuas propran humiligon (jen ŝlosila vorto!), senhonta homo kompare kun senpera (normale stulta); inteligenta homo kiu — nur babilas, dum senpera homo aktivas plej trankvile…

Homo ŝatas konstrui — sed ankaŭ detruon, ĥaoson, ĉar timas atingi la celon. Konscion kreas nur suferoj; post duoble du nenio restas, dum konscio draŝas vin, vivigas. Ktp. Penskirloj naskas pluajn kirlojn.

Resume: la homo estas senfine perversa kreito, ĉiam preta konduti spite, nepre nenia “pianklavo” kalkuleble efika; jen sentas sin supera, jen sopiras malgraŭvole “esti kiel ĉiuj”.

La dua parto montras fanfarone embarasajn scenojn kun iamaj samlernejanoj. Plej embarase por la malheroo, ke putino al kiu li predikas (“kvazaŭ laŭlibre” — ŝiaj vortoj) decidas tamen trakti lian alparolon senblaga, kvankam post ŝia rimarko li elverŝas tri pluajn paĝojn.

Krom tiam li estas jen muso, jen muŝo, ne homo. Sed jen li ricevas respondan rigardon — kaj tuj forkuras. Amon kiu fontas el kompato, el konstato ke li estas mem malfeliĉa — ne, tion li ne povas akcepti. Li sentas sin supera — kaj samtempe hontas. “Ekzemple mi malamegis mian vizaĝon, mi trovis ĝin hontinda…”

La dua parto havas gvidmotivon, bildon de malseka neĝo. Malseka, flava, falas nun, hieraŭ, antaŭ kelkaj tagoj. Malseka neĝo memorigis la rakonton. Transirvetero. Ĉu sekvos vintro — aŭ printempo? Sen spuro de sezono en la teksto! Do temas pri interna vetero, ĉu? La homo mem degelas, “grandega flava makulo” aperas ĉe la pantalongenuo. Se vortoj estas (laŭ Kafka) “hakiloj kontraŭ mi-glacio”, la kelano eluzas tiajn…

Neeltenebla homo, ĉu? Babilas kontraŭ si kaj kontraŭ ĉiuj… Ĉu tute mankas pozitivaj trajtoj? Nu, Dostojevskij certe havas seriozan celon, kiel supre: montri ke la “rozaj okulvitroj” de raciaj homoj misvidas homnaturon, do misgvidas.

Krom kelo kaj malseka neĝo rolas tria bildo, la “kristala palaco”. Temas certe pri londona konstruaĵo, kiun Dostojevskij vidis, certe ankaŭ pri esprimo en la romano de Ĉernyŝevskij kiun Dostojevskij rebatas, kiu siavice fontas (laŭ noto) el Fourier. Sed ĉu ĝi sugestas ankaŭ la “internan kastelon” de Sankta Teresa (el Avila)? “Kristala, neniam detruebla, al kiu oni ne povos eĉ kaŝe montri la langon…” Sankta Teresa imagis l' animon interna kastelo aŭ multĉambra palaco…

La kristalpalaca ĉapitro lasas kaprompan impreson. Ne surprize, se cenzuro tranĉis ĝuste tie. Jen “velku la brako se ĝi brikon alportos”, jen “mi koleris… ĉar la domo ankoraŭ ne ekzistas”; jen ĝi estas idealo, jen perfidas idealon. Sed kies idealon? Komence “vi kredas je la kristala palaco”, sed ĝuste vi perfidis mian idealon — ĉu?

Neeltenebla homo. Kion li proponas kontraŭ konkurenca socio, grega konduto, sukcesadorado? Nur internan vivon? Nur eblecon de interna vivo? Nu, disvolvas tion “nek solvi nek forkuri, sed substreki la konfliktojn kiuj difinas ĝin”, laŭ Rowan Williams, la nova anglikana ĉefepiskopo, kiu multe verkis pri dudekjarcenta rusa teologio; “la mio kiu sen perforto kaj sen maltrankvilo rilatas” nomeblas animo, invitas, fidas nekonaton, forestantan Alian… Kaj Dostojevskij skribis en taglibro samtempe kun Noticoj (aprilo 1864) ke “Post Kristo klaras, ke la plej supera evoluo de persono estas neniigi sian «mion» sindone, doni ĝin al ĉiuj senrezerve”.

“Ni estas mortnaskitoj”, tekstas preskaŭ fine — kaj jen kerna religia vero. Religio avertas homojn pri kaŝitaj eblecoj, avertas ke ni vivas nur parte. Pretendojn de la kelano esti pli proksima al “la vera vivo” (nek socie grega, nek “el libroj”!) eblas kredi aŭ ne, sed tiu fundamenta konscio restas.

Nastasja Filipovna en La Idioto, alia ĝena homo, eble ne hazarde nomiĝas Releviĝo. Ĉu konkludi, ke la homo en la kelo, senradika super tero, radikas malgraŭ ĉio en konscio pri homaj eblecoj, sub tero povus renaskiĝi, rekreski?

Rimarku, ke Noticoj estas la noveltitolo, ne Notoj. Notico: PIVa vorto, ekzemple biografia noto en libro. Do io flanka, ne la vera verko, sed prie, pri la vivo de l' aŭtoro.

Pri “humiligoj” multe temas. Stranga vorto. Ĉu humiligo homon igas humila? Evidente ne, laŭ Noticoj. Nu, la kelano invitas homojn, humiligi lin — jen eble alia afero. Kaj laŭ PIV humiligo jen “inspiras” al iu humilon, jen “trudas”, fiere malaltigas.

Humilo, humiligo: malsamaj radikoj en la rusa. Sed simila konfuzo ekzemple en la angla (do koncepta pli ol lingva problemo), kiu povus kaŭzi stumblojn poste, en La Idioto.

Humilo. El humo, ĉu? Hum-ilo. Fekunda tero por estonta kresko. Ĉar iu tretis vin en koton. Koto, kaĉo pro malseka neĝo. La putino kiel “mato por purigi botojn de aliaj”…

Retrovi la signifon de humilo. Eĉ el hu-milo. Ne nur supera religia virto, pri kiu oni malmodeste fanfaronas, sed ĝuste: oni tretas vin en koton…

La kelano bedaŭrinde humiligas la putinon mem, intence, trude: “memori pri la humiligo purigos ŝin, relevos…” Neeltenebla homo! Inviti proprajn humiligojn oni eble rajtas, sed trudi mem — ho ne!

Fine ni pensu pri ni. Ĉu nia lingvo estas frukto de 19-jarcenta raciismo? Ĉu ni okupas ĉambron en kristala palaco? Aŭ ĉu jam nur kelon, internan kastelon, templon, kies posedantoj laŭ konsumsociaj moroj aspektas absurdaj?

Kaj ĉu pli interesas nin celado ol celo? La celo — nur “duoble du”, “komenco de morto”? Tiklaj demandoj — sed tralego ĝuste tiajn flustras. Laŭ la kelano ŝakludanto pli ŝatas la celadon ol la celon. Unualege tio sonas banale, forgeso de venkito. Sed mencio de Nabokov pripensigas. Ĉu temas pri ŝakludoj? Aŭ enigmoj, problemoj?

Nabokov ja komponis ŝakproblemojn (kaj eminentis ankaŭ pri papilioj — simboloj de transformo!). “Komplika kaj sterila arto” “kun tre malproksima rilato al ŝakludado mem”, “muzika, poezia kaj matematika”, sorĉa pro la logaj miskomencoj, “falsaj spuroj” ktp (laŭ la angla teksto de “Parolu, Memoro” / “Aliaj Bordoj”). En problemo “ne luktas vere nigraj kontraŭ blankaj, sed verkisto kontraŭ solvemulo — kiel en romano aŭtoro kontraŭ la mondo”.

Mi antaŭe opiniis Dostojevskij tro multvorta verkisto. Noticoj ŝanĝis tiun opinion. “Nin, la homojn de la kelo, oni devas bridi. Kvankam la homo de la kelo kapablas silente pasigi en la kelo kvardek jarojn, se li elkeliĝis kaj ekparolis, li parolas, parolas, parolas…”

Pritraktante la verkon anstataŭ ties lingvon, mi esperas ke mi montras grandan estimon al ĝia traduko. (Sola dubo, ĉu vere necesas “tremeri” — kun gloso nur l' unuan fojon — se la lingvo eltenis jarcenton sen ĝi.) Kiam “fave vila bojhundaĉo” resendas al la flava malseka neĝo, la teksto jam komencis vivi propran vivon. Bone, ĉar necesos multfoje relegi!

Kris Long (Britio)

P.S. Skizinte la recenzon, mi foliumis forĵetitajn librojn survoje kaj tuj trovis du citojn kiuj montras la Noticojn aktualaj.

El poemaro de Jean Cocteau, en Dialogoj (kun la nekonata Sinjoro en ni):

Kaj se vi ne obeos al ordono, malobei, vi restos sklavoj de duoble du faras kvar, kio ridigas miajn anĝelojn, kaj vi ne povos esti konstruanto de la templo, sed nur konstrui tristan kazernon kie vivas la mortintoj.

Kaj el biografio pri psikiatro:

Mistikulo kaj grupo dependas unu de alia, sed rilatas nepre konflikte. Grupo bezonas gardi koheron, identon — sed tio malhelpas kreskon. Grupa kresko postulas elstaran individuon. Mistikulo simile ne povas disvolvi talenton kaj trafi la celon sen grupo. Li devas konformi al grupaj normoj, helpi la grupon atingi celon — sed samtempe pridubi, eĉ detrui la regulojn de la grupo, kaj tio minacas koheron. Alivorte, grupo malfacile bridas mistikulon.

Kris Long