La ĉashundo de la Baskerviloj

Post la alkutimiĝo al la esperantigo-sono de doktoro Vatsono - se ne paroli pri Ŝerloko Holmso - la ceteraj paŝoj por la leganto en la translingviĝo al Esperanto de tiu ĉi romano estas ja facilaj. La noteto de la tradukinto pri la uzo de ĉas-hundo (anstataŭ nur hundo) por redoni la anglan originalan hound estas fakte nur problemeto.

Tiu hundo fifama estas la paradokse fona centro de la rakonto. Ĝi restas mistero ekde la titolo, tra ĝia unua laŭlegenda apero - „monstra nigra besto forme simila al ĉashundo tamen pli granda ol iu ajn hundo” - ĝis ĝia finfina, „reala” sursceniĝo - „fajro flamis el ĝia malfermita buŝo, ĝiaj okuloj ardis je subbrula rigardego, ĝiaj makzelo kaj kolharoj kaj vangego konturiĝis en flagra flamo”.

Tamen bonvolu reteni vian manon! Ne temas pri horora fantazio de Stephen King! Doyle [dojl] ja verkis romanon, kiu dramece kontraŭstarigas superstiĉon kaj rezonon. Kaj la superstiĉo ja fortas. Eĉ doktoro Mortimero, tiu bondeziranta amiko de kavaliro Karlo Baskervilo, kredas ke „troviĝas regno, en kiu la plej klarvida kaj plej sperta el detektivoj ne povas helpi”. Post la teruriga morto de kavaliro Karlo, Mortimero petas Holmson savi la heredinton kavaliron Henriko Baskervilo (ĵus revenintan el Usono) de la sama sorto.

„Mi ĝis nun limigis miajn esplorojn al tiu ĉi mondo” respondas Holmso, britoseke, kaj sendas Vatsonon kaj Mortimeron kun la juna heredinto al la Baskervila Halo en la Darta Erikejo. Sed antaŭ ol okazis tio, ni jam estas ricevintaj plurajn pruvojn pri la ĉi-monda komprenebleco de la mondo. Jen la bonekonata plezuro de la holmsa deduktado. Li deklaris al Vatsono:

„Vi troviĝis ĉe via klubo la tutan tagon, mi rimarkas.” „Mia kara Holmso!” ... Li ridis pro mia konfuzita mieno. „En vi estas agrabla freŝeco, Vatsono ... Sinjoro eliras en tago pluvetema kaj koteca. Vespere li revenas senmakula kun la katizo ankoraŭ sur siaj ĉapelo kaj botoj. Sekve dum la tuta tago li estis senmova. Li ne estas homo kun intimaj amikoj. Kie do li estis? Ĉu ne estas evidente?”

Holmso deklaras, ke „la mondo plenas je evidentaĵoj, kiujn neniu ial ajn observas.” Sed por akiri la kapablon legi tiujn evidentaĵojn necesas la kono de multaj ekzotaĵoj. Holmso deklaras: „Tiu estus mallerta spertulo, kiu ne scius dati dokumenton en limo de pli-malpli unu jardeko.” Kaj aliloke: „Ekzistas sepdek kvin parfumoj, kiujn krimfakulo ĉe neceso devas distingi unu de la aliaj.”

Tian konobazon Vatsono certe ne posedas, sed tamen provas piedpaŭsi la Majstron. Efektive, la dua drameca centro de tiu ĉi romano konsistas el tiu kontrasto inter Holmso kaj Vatsono. La detektivo konstante invitas la doktoron, „Vi konas miajn metodojn. Utiligu ilin!” La stumblanta Vatsono ja faras tion, sed en tiu ĉi aventuro, pli klare ol aliloke, registriĝas la malestima (tamen afabla) sento de Holmso al sia kronikisto: „Kiam mi diris, ke vi stimulas min, mi intencis diri, se paroli malkaŝe, ke per rimarkado de viaj eraroj mi estis de tempo al tempo gvidata al la vero.”

Tiu observo neniel malesperigas nian bonkorulon, kaj li zorge verkas raportojn por Holmso el la malbonvenigega erikejo. Jen lia vidaĵo de tiu „melankolia montetaro”: „Pluvskualoj drivis trans ties ruĝbrunan facon, kaj la pezaj ardezkoloraj nuboj pendis malalte super la pejzaĝo, treniĝantaj grizgirlande suben sur la flankoj de la fantaziecaj montetoj.”

Tian melankolion spegulas la domego Baskervila mem: la manĝoĉambro estis „loko ombra kaj sombra.... Nigraj traboj transsaltis super niaj kapoj, kun fumnigrigita plafono super ili... la voĉo sordiniĝis kaj la spirito senentuziasmiĝis.”

Ne surprize do, ke loĝas murdintoj kaj bagnuloj meze de tiu ĉi ĝenerala malheleco. Eĉ diablaj kreaĵoj ne ŝajnas neeblaj. Malkovrante la veron, la historio galopas de krizo al krizo, la disigitaj pecoj de la puzlo ekkoheras, kaj post fina, fantasta klimakso, la rezono triumfas: jen la justico, kaj jen la poezia justeco!

Kaj dum tiu ĉi korrapidiga tralegado, mi ankaŭ lernis multajn vortojn: ampelopso, kverkaroj nanaj kaj abiaroj, ĉevronoj - ĉiuj tiuj ĉi sur unu paĝo. Vere vortareniga romano!

Interesis min ankaŭ eltrovi aŭldajn solvojn indiki en Esperanto la anglajn distingojn en la parolo de homoj de la altaj kaj malaltaj socioklasoj. Tiuj dialektoj ja estis akre malsimilaj en 1902, kiam aperis la angla originalo. Ekzemple, fiakristo uzas la vorton „gent” - mallongiĝo de „gentleman” - kiu (laŭ mia lingvoscio) estis uzata pli ofte de britoj de malaltaj socioklasoj. En la aŭlda tradukaĵo „gent” kaj „gentleman” ambaŭ iĝas „sinjoro”, tiel nespegulante tiun lingvan socioklasan markilon. Simile doni „riĉulon” por „toff” ne vere kaptas laŭ mi la semantikan kampon de la originalo.

Samteme, mi supozas, ke estas ankaŭ malfacile redoni la usonan anglan de sinjoro Henriko en Esperanto. Well, now, that's real kind of you, Dr Watson, diras la heredinto; brito dirus really kind ne real kind. Auld verdigas ĝin jene: „Nu, vidu, tio estas vere afabla viaflanke, doktoro Vatsono”. Ĉu la vortordo aŭ io ajn ĉi tie redonas la usonecon de la originalo? Mi ne certas.

Sed formetu tiajn malglataĵojn - la romano restas spirhaltiga krimaventuro malgraŭ tio, ke en ĝi ne troviĝas mafio, la malvarma milito, aŭ komputiloj!

A Giridhar Rao

Jen unu el la plej famaj detektiv-rakontoj de la monda literaturo — apud multaj noveloj, unu el kvar romanoj de Arthur Conan Doyle pri la privata detektivo Ŝerloko Holmso. Ĝi aperis en 1901/1902, kaj ĝian daŭran popularecon montras la ekzisto de pli ol dudek filmadaptoj, el kiuj unu el la plej lastaj, de BBC, aperis en 2002.

La rakonto havas la tipajn elementojn de detektivrakonto: mistera morto, sinsekvo de indikoj, parte klarigaj, parte perpleksigaj, danĝeraj situacioj por la enketantoj, kaj majstra detektivo, kiu travidas la enigmon kaj ĉe la fino ĉion klarigas, ankaŭ por la leganto, konversacie en salono. Ĉi tiu rakonto havas ankaŭ kelkajn aliajn elementojn, kiuj certe kontribuis al ĝia populareco: nokto kaj nebulo, soleca erikejo, danĝera marĉejo, kiu povas engluti beston aŭ homon, kaj kompreneble la fantoma hundo, kiu punvizitas la posteulojn de kruela kaj sovaĝa aristokrato. (La kombinaĵo de detektivado kaj supernatura teruro estas do pli malnova ol la debuto de Skubi-Du en 1969!) Cetere, la elementoj estas lerte kombinitaj en viglan kaj leginstigan intrigon kun koncizaj sed bildigaj priskriboj de lokoj kaj agado.

Ŝerloko Holmso (kiu aperis en 1887 kaj baziĝas sur vera homo, doktoro Joseph Bell) estas unu el la plej konataj fikciaj personoj de la mondo, sed ne ĉiam oni konas lin de la originalaj verkoj, en kiuj montriĝas pli kompleksa personeco ol en multaj postaj adaptoj. Li estas lertega en multaj fakoj, sed ekscentrulo, tro aroganta, kaj uzanto de drogoj (kvankam nur tabako estas menciita en ĉi tiu rakonto).

Lia asistanto, doktoro Vatsono, aperas en multaj filmoj kiel mokinda malspritulo, sed en la originalaj rakontoj li estas la rakontanto, kompreneble, kaj nenia idioto. La rilato inter la du estas fakte interesa elemento de la rakontoj, kaj oni povas vidi, ke Holmso, kvankam li ofte ŝajnas trakti lin malĝentile, certagrade dependas de Vatsono. Ĝuste en ĉi tiu rakonto Vatsono ludas grandan kaj aktivan rolon, ĉar Holmso sendas lin antaŭen al Devono, kun Henriko Baskervilo kaj doktoro Mortimero, kaj tie Vatsono mem detektivas, sendante siajn raportojn al Londono. Tio estas lerta movo fare de la aŭtoro, ĉar ĝi ebligas pli malrapidan disvolvon de la intrigo. Holmso ne estas ideala karaktero por longa rakonto, ĉar li emas tro rapide solvi misterojn, kaj li ne emas diskuti siajn pensojn. Vatsono kiel esploranto, sendanta siajn raportojn, funkcias pli bone. Kompreneble, Holmso reaperas antaŭ la fina senmaskigo.

Temas pri traduko farita de William Auld, eldonita de kompetenta eldonejo, kaj eĉ pri dua eldono. Tial oni ne atendus trovi multajn erarojn en la teksto, kaj efektive mi trovis tre malmultajn. Mi tamen sukcesis detekti kelkajn eraretojn kaj aferojn dubindajn aŭ almenaŭ diskuteblajn el lingva vidpunkto.

Jen mia listo, kun alternativoj en parentezo: aliam (alifoje); Beilvero (Belivero); Belarusio (Belorusio); brulite (brulinte); Frenklendo (Franklando); geBarimoroj (Barimoroj — kiel aliloke); maltrompigita (sentrompigita); Marsini (Marcini, Marĉini); Mikelfesto (Miĥaelfesto, Mikaelfesto); rafineco (rafiniteco); Regentstrato (Regentostrato — kiel aliloke); subtegmentejo (subtegmento); terurigi (teruri); tiukaze (tiuokaze — kiel aliloke); tiumonente (tiumomente); trampli (distreti); vigilio (vigilo, atendado). Cetere, sur paĝoj 49 kaj 81 surprize mankas “la” antaŭ “Desmondoj” kaj “Stepeltonoj”, respektive.

Multe pli facilas rimarki erareton ol lerte tradukitan frazon, speciale kiam oni ne komparas ĉiun frazon kun la originalo, sed unu trafa kaj supozeble originala esprimo tamen kaptis mian atenton: “mi prenis la Medicinan Registron kaj elfoliumis la nomon”. Certe ne ĉiu ekhavus la ideon traduki la anglan frazon ĝuste tiel, kaj eble tiu ekzemplo taŭgus por ilustri unu manieron, en kiu tradukado postulas kreemon.

Ĉe la fino de la libro estas paĝo da notoj. Estas malfacile scii, kion oni prinotu en tia teksto. Oni povus verki noton pri preskaŭ ĉiu propra nomo, sed tiel oni donus informojn, kiujn la leganto apenaŭ bezonas por kompreni la rakonton kaj facile trovus per Guglo aŭ Vikipedio, se li hazarde volus scii. Ĉi tie la notoj inkluzivas ok liniojn pri du pentristoj menciitaj en la teksto, sed kiom da legantoj vere volas scii iliajn datojn, naskiĝlokojn, kaj tiel plu? Aliflanke mankas noto pri: ciklopido (iu speco de papilio — ne la pavopapilio de la dorsa kovilo), skotdrapa, Stanfordo, Vaterloo. Cetere, min interesus scii, kiuj el la menciitaj lokoj (ekzemple la Grimpena Marĉo) vere ekzistas, se tiu demando estus facile respondebla. Tamen, aliajn legantojn tio verŝajne tute ne interesus.

Dum aŭgusto kaj septembro mi laboris pri listo de cent “plej legindaj tradukoj en Esperanto” (vidu esperanto.net/literaturo/tradukita/). Mi decidis enmeti La ĉashundon de la Baskerviloj, antaŭ ol mi povis finlegi ĉi tiun duan eldonon. Finleginte ĝin, mi certe ne bedaŭras mian decidon. Ĝi ja estas leginda, kaj mi ŝatus aldoni konsileton: indas legi ĝin atente. Eblas ja legi ĝin rapide, kaj ankaŭ ĝui ĝin tiel, sed vi eble pli ĝuos ĝin, se vi atentos pri la detaloj, pri kiuj ankaŭ la aŭtoro atentis. Eltrovu ĉe la fino, ĉu vi notis ĉion, kion Ŝerloko Holmso notis. Eble vi eĉ rimarkos indikon, kiun Holmso preteratentis!

Edmund Grimley Evans

Sherlock Holmes² estas la plej konata kreitaĵo de Arthur Conan Doyle. Fakte ĉiuj aliaj verkoj de Doyle falis en la puton de forgeso, nur Holmes postvivas. Sekve oni scias ĝenerale malmulte pri la ceteraj verkoj de Doyle, romanoj, poemoj (mia leksikono informas iom malice “inter ili estas kelkaj bonaj”), historiaj verkoj kaj studoj pri spiritismo. Sherlock Holmes superombras ĉion. Pro la sukceso de Holmes, Doyle fakte eĉ provis “murdi” lin, sed la apetito de la publiko estis nesatigebla — la legantoj postulis pli da aventuroj. Sherlock Holmes ĉiam denove resurektis.

Sherlock Holmes estis iom danda karaktero, spertulo en abunde da fakoj, droguzanto (nuntempe absolute ne politike korekta), fervora traktanto de la violono, kaj amiko de Doktoro Watson. Kune kun la iom pli ordinara doktoro li solvas misterojn kaj enigmojn. Doktoro Watson rakontas la travivaĵojn al la publiko.

Doyle estis unu el la inspirantoj de la moderna detektivromano. La konvencioj, la nemalhaveblaj ingrediencoj de tiu ĝenro estis siatempe ankoraŭ ne tiom rigidaj kiel hodiaŭ. Oni povas ekzemple legi “La ĉashundo de Baskerviloj” ne nur kiel unu el la plej fruaj detektivromanoj, sed ankaŭ kiel nepon de gotika romano pri fantomoj: finfine ĉiu supernatura fenomeno havas tute racian klarigon.

En tiu romano temas pri fantoma ĉashundo, kiu hantas dumnokte la anojn de la familio Baskerville tra la erikejo. Kompreneble Sherlock Holmes ne povas akcepti, ke tia supernatura besto ekzistas. Sekve li eltrovas, kunmetante ĉiujn fakterojn, la misteron de tiu fenomeno. Holmes fidas precipe sian racion, ja tiel rapide iras la ĉeno de liaj pensoj, ke la fidela amiko Doktoro Watson ĉiam denove miras pri la kvazaŭ miraklaj rezultoj. Doktoro Watson reprezentas la legantojn, kiuj eble ne ĉiam atingas la nivelon de brileco de Sherlock Holmes. La tasko de la brava doktoro estas: agi kiel katalizilo por Sherlock Holmes kaj adori la intelekton de sia brila amiko.

La intrigon vi eble trovas iom banala. Se vi ne ŝatas krimromanojn, tiam legu tiun romanon pro la beleco de la lingvaĵo³. La traduko estas elstare bona (mi legis kelkajn fragmentojn de la romano ankaŭ en la angla). Iu hazarda frazo donas pli klaran bildon ol mia laŭdo:

“Mirinda loko estas la erikejo, — li diris ĉirkaŭrigardante al la ondanta montetaro, longaj verdaj huloj kun krestoj el zigzaga granito suprenŝaŭmantaj je fantaziaj sputoj.”

---

Notoj

1. “ONI NENIAM TEDIĜAS PRI LA ERIKEJO” - el “La ĉashundo de la Baskerviloj”. P. 73.

2. Auld esperantigis prudente ĉiujn nomojn. Mi respektas tiun decidon, sed tamen mi ne sekvas ĝin en tiu priparolo.

3. Eblan demandosignon mi sendas ĉi tien al piednoto: Mi ne komprenas, kial Auld tradukis noktomanĝi (angle supper) kiel lastmanĝi (P. 142).

Wolfgang Kirschstein

Kio okazis sur la erikejo ĉirkaŭ Baskervila Halo por kaŭzi la morton de kavaliro Karlo? Ĉu la ĉashundo vere ekzistas aŭ ĉu ĝi estas nur superstiĉa kreaĵo de la tiea loĝantaro por klarigi strangajn eventojn?

Ĉu vi kuraĝas esplori kun doktoro Vatsono la Grimpenan Marĉon, malgraŭ teruraj veterkondiĉoj — vento, nebulo, pluvego — kaj malgraŭ korŝiraj angorkriĉoj, kiuj glaciigas la sangon en la vejnoj? Se jes, vi ne bedaŭros!

Arigu viajn nervofortojn kaj mergiĝu en tiun mondon, kiun prezentos al vi doktoro Vatsono rekte el siaj propraj rememoroj kaj pere de eltiraĵoj el sia taglibro kaj siaj leteroj skribitaj al la detektivo Ŝerloko Holmso en Londono.

Kolektu kun li la diversajn indikojn kaj vidu ĉu vi pli rapide solvos la enigmojn ol li: la ebleco ekzistas, ĉar, kiel duonlaŭdas lin Holmso jam en la unua ĉapitro 'Vatsono, vi superas vin mem… vi kutime subtaksis la proprajn talentojn. Eble vi ne estas mem luma, sed lumon vi konduktas'.

Se vi jam konas la rakonton kaj do la finon de la intrigo, starigu al vi mem aliajn problemetojn — nome tiujn, kiujn starigis al si la tradukinto. Li, kiel atendite, majstre sukcesis: la rakonto fluas kun la ĝusta gusto de mistero kaj teruro, la dialogoj naturas kaj la traduko helpas al neanglalingvanoj, jen per 'pliampleksigo' ('the Strand' iĝas 'Strandostrato'), 'a Swann and Eddison' iĝas 'generatoro de Swann kaj Eddison'), jen per necesaj piednotoj por glosi realajn proprajn nomojn, kaj iom strange, vorton jam en la Suplemento al PIV. Sed kiel vi redonus la mallongigon 'CCH', kiu fakte indikas 'Charing Cross Hospital', sed kiun Vatsono miskomprenas kiel iun 'Something Hunt' (WA aŭ ĝuas tie ĉi tre favoran hazardon aŭ ja estas genia!). Kaj kiel diable vi ĵonglus la vortojn (krom unu) el artikolo de anonima leter-skribinto: tiu eltondis la bezonatajn vortojn (krom unu) el artikolo en tagĵurnalo, poste rekunmetis ilin por fari la leteron. Nu, facile, ĉu ne? Temas ja pri la samaj vortoj… Sed iuj vortoj ja devus ŝanĝi sian formon por alia kunteksto, la anglaj ne montras akuzativon. Do jen — al vi! Pensante pri tio, eble aldonu bombonece 'distant cousin' kaj 'By Jove!'.

En honesta recenzo, mi devas atentigi pri misetaĵoj. Certe estas preseraro sur p.59 'vidis la figuron… staranta… kaj postatrigardante min', kaj supozeble sur p.63, kie la arbo havas 'brakojn' por la originalaj 'branches': mi dubas, ke la celo estis plipoeziigi… Pri propraj nomoj WA klare kaj saĝe diskutas en la klariga antaŭparolo, kaj mi akceptas lian starpunkton. Tiu ĉi tamen kreas problemeton (kiu ja bonŝance ignoreblas) pri la originalaj 'Anthony' kaj 'Antonio' sur p.170, kaj malgraŭ la deziro ebligi akuzativigon, ekz. sur p.29 'por renkonti kavaliron Henrikon Baskervilon', aperas nekongruaĵoj sur p.39 '(letero) atingus kavaliron Henriko…' kaj p.72 'por viziti mian amikon kavaliron Henriko…', kaj dufoje sur p.56 'vi veturigis/ priskribus sinjoron Ŝerloko Holmso…'. Pri la literumadoj Stepeltono kaj Frenklendo ('Stapleton', 'Frankland') mi sufiĉe kontentas, sed momente perpleksigis min kiel unua vorto en frazo 'frazero' — mi ja fine komprenis, ke temas pri la nomo 'Frazer', sed kial ne trakti ĝin kiel la aliajn, do 'Frezero', por eviti la dusencon, kaj kial sinjoro 'Johnson', p.47, ricevu tion?

Nu, sufiĉe da harfendado. La supra alineo forprenas neniom de la bonegaj kvalitoj: kaj la originala rakonto, klasikaĵo de sia ĝenro, kaj la traduko, kiu verŝajne iĝos tia, kaptas kaj tenas la atenton. Jen bonvena, frandinda aldonaĵo al la Sezona serio 'Mondliteraturo' kaj plua atestaĵo pri la majstreco de la tradukinto.

Malcolm Jones