Ĉu vi konas Blaise Cendrars?

La titolo de ĉi tiu romano, Ĉu vi konas Blaise Cendrars?, estas iom dusenca. Blaise Cendrars estas pseŭdonimo de Frédéric Louis Sauser, „modernisma” verkisto en la dudeka jarcento. Unue li estis konata pro sia poezio, poste pro sia prozo. Kaj la frazo „Ĉu vi konas Blaise Cendrars?” ja rolas en la romano. Sed ankaŭ al la leganto la aŭtoro faras tiun demandon. Ĉar li cendrarseske prezentas la enhavon de sia verko.

Ne anticipu facile kompreneblan romanon, kun evidenta intrigo, kun komenco, disvolviĝo kaj fino. Oni legas la finon de la romano jam sur la unua paĝo, kvankam ankaŭ sur la lasta paĝo. Sed Manuel de Seabra ne uzas tiun familiaran romanistan trukon tiel, kiel ni kutimiĝis al ĝi, en arego da aliaj romanoj de aliaj verkistoj.

Facilus resumi la „intrigon” de la romano, se oni volus: junulo malaltaklasa, nomata Konrado, ekamas junulinon, nomatan Nelly, el tre riĉa sociklaso. La diktatoro de lia lando (konjekteble, Portugalio, sed tion ne klare diras la libro) postulas, ke ĉiu virjunulo, kiu malsukcesas en la universitata studado, devas iĝi militisto, same kiel ĉiuj aliaj virjunuloj ne tiel intelekte dotitaj. La militistaro entreprenas militon en Afriko, por ekstermi ribelon tie (pli precize, por „murdi la negrojn”, kiel diras tre ofte Konrado). Konrado malsukcesis en siaj studoj kaj rolas kiel leŭtenanto en la milito. Efektive, la konflikto stagnas. Konrado eĉ sekrete amikiĝas kun Joal, malamika batalisto, kiun li neniam renkontis, sed kun kiu li kaŝe interŝanĝas literaturaĵojn, i.a. poemlibron de Blaise Cendrars.

Tiel esprimite, legi ĉi tiun romanon estus simpla perdaĉo de tempo, se vi volus legi ordinaran romanon kun evidenta intrigo. Feliĉe, mi devis mem rekonstrui la intrigon supre prezentitan, ĉar via cerbo kirliĝus, se vi kredus legonti rakontan romanon; tamen, sen antaŭdeĉifro de la kvazaŭkaŝita rakonto, vi tre verŝajne preferus ĵeti la libron en la rubujon, anstataŭ legi post la unuaj kelkaj paĝoj. Sensuspekte komencinte legi, kredante, ke temas pri aventuro en romantika, sed bedaŭrinde militoplena, afrika lando, vi baldaŭ kredus aŭ vin, aŭ la aŭtoron, aŭ eble vin ambaŭ freneza(j).

Legi Ĉu vi konas Blaise Cendrars? sukcese postulas, ke vi konsciu, ke ĝi estas, nu, ne vere surrealismaĵo, nek efektive modernismaĵo, sed sentopoemo proza, dispecigita kaj disaranĝita, maskinta sin T.S. Eliot-eske, malgraŭ sia proza karaktero. (Tio estas, eske kiel la poemoj de Eliot, ne kiel ties dramoj.) Legante, malaltigu la laŭton de via intelekto kaj plialtigu la sonon de via interna poeto. Faru el vi psikanalizanton, kiu pacience kaj silente aŭskultas la bizaran sinsekvon de „libera kunligado” de pensoj kaj memorbildoj. Kaj kiu fojfoje kaptas el tiu fatrasaĵo ekkomprenon, kiu konigas al vi la animon de la parolanto.

Kaj tamene pretu legi part-post-parte, por eviti entiriĝon en la preskaŭ-sed-ne-vere frenezan menson de la parolanto, kaj ne lasi vin perdiĝi en la mensa kaoso.

Kvankam la libro portas la daton 2007, mi ĝis nun vidis nur unu recenzon pri ĝi (en Beletra Almanako 3). Eble niajn recenzistojn timigas ĉi tiu unikaĵo nialingva. Al vi, la legunto, mi nur atentigas, ke la mensa streĉo ĝin legi, valorigos vian persiston.

Donald Broadribb

Kiam la figuro de Manuel de Seabra forte konturiĝis meze de la 90aj jaroj en nia beletro, li ne ricevis la bonvenigon kiun li meritis. Kaj tamen: kie, ĉe kiu ni trovas en nia literaturo tiom karnajn figurojn kun sortoj tiel realaj, antaŭ tute viv-fidela fono? Recenzo eble ĝusta, sed ne justa, de Antonio Valén en la revuo Esperanto* ekzemplis la malfacilon konfrontiĝi kun la fenomeno Seabra: por Valén la lingvaj-stilaj mankoj de nia aŭtoro sufiĉis por forgesti lin el nia literaturo. (Dum la saman verkon Sten Johansson bonvenigis kiel "novan klasikaĵon" en La Gazeto**!)

En 1996, ĉe la publikigo de La armeoj de Paluzie esperiĝis iompostioma aperado de la tuta Seabra-vivoverko. Bedaŭrinde, tiu videbliĝado okazas nur guton post guto, volumon longe post volumo. Promeso en obskuro aperis en 1997, La tago kiam Jesuo perfidis Judason en 2001. Pri tiu sporadeco mi neniun kulpigas, nur bedaŭras: trinkinte buŝplenon, kial resti soifa dum jaroj?

Ĉu vi konas Blaise Cendrars? Egale kion vi respondos, ĉi tiu romano restos same leginda. Koni la poeton Cendrars (naskitan, cetere, en la Esperantuje fama svisa urbo La Chaux-de-Fonds, en… 1887) povas utili por kapti kelkajn subsignifojn, sed tio tute ne esencas. Ĉe la legado pli gravas kapablo agordi sian perceptemon je la sugestia, kurtfraza, hakita tono kaj perspektiv-ŝanĝada stilo ĉe Seabra. Intenseco kvazaŭ radiodrama karakterizas ĉi tiun rakonton el la lasta epoko de la portugala kolonia regado en afrika lando.

El tempoŝanĝaj fragmentoj kunpuzliĝas la intrigo: studenta tempo de ribelemo kaj amo, am(or)o transanta socian distancon, konfrontiĝo kun polico diktatura, ekzilece deviga soldatservo por nesukcesinto ekzamena. Poste: militi kontraŭ gerilanoj sub broga suno, lerni ke homo ne homas se malamika, esperi resti viva, pasigi la tagojn kun eskapilo: libro.

Libro. Ĝi fariĝas perilo, kontaktilo, ekster-milita neniesejo. Simbolo tiel valora ke por ĝi oni riskas la vivon. Se vi en 2008 eble kunludas librokrucigadon (bookcrossing.com), vi pale paŭsas la ĉi-libran aventuron, en kiu blanka soldato al nigra soldato pruntadas legaĵojn trans frontlinio.

Pri la libro editore laboris Gerrit Berveling. Supozeble al li ni povas danki ke ĉi-stadie de la vivoverko ni ne plu bezonas Valénsimile heziti, pro stilaj stumbloj, pri la valoro de nia aŭtoro. Tial ni senhezite diru: jen pinta plenumo de nia beletro, romano granda sur nuraj 86 paĝoj.

Unu penson tamen mi aldonu: la en-si-mema valoro de Ĉu vi konas?... estas senduba, sed kion pri ĝia valoro kunteksta? Beletraĵoj ekzistas, efikas ja ne en vakuo, sed meze de siaj verk-antaŭuloj kaj -posteuloj, en rilato kun la atendoj kaj kono de la publiko. Ĉu leganto sen scio pri Portugalio aŭ malkoloniado aprezas ĉi tiun verkon same? Mi mem malmulton scias pri tiuj temoj, kaj tamen... Estas konate ke la romano jam aperis en 1984 portugale kaj katalune, trafante en tiuj lingvoj legantojn kun pli da scio ĉitemara. Seabra asertas sisteme verki ĉiam unue en Esperanto. Liaj tekstoj estas do, laŭ lingva difino, originala literaturo (koincide kun la titolo de lia Viena eldonserio). Tamen, se la aŭtoro estus dekomence celinta tutmondan legantaron, li certe pli eksplicus la fonon kaj cirkonstancojn de sia rakonto. Ĉu detaliga elverkado bone efikus al ties nivelo? Paradokse, pri tio mi ne certas. Sed la demando meritas esti levita.

* aprilo 1997, p. 73.** n-ro 74, 1998.01.31, p. 31

István Ertl

En la Esperanta romanarto superregas kelkaj kategorioj. En fruaj epokoj ofte temis pri verkoj ideaj aŭ idealismaj en iom eksmoda stilo. En la lastaj jardekoj krimromanoj, ofte sen tre altaj pretendoj literaturaj, okupis ampleksan parton.
Inter la relative malgranda parto, kiu ambicias iom pli, dominas tradicia rakonta stilo. Eĉ kiam la lingvo estas eksperimenta, la strukturo kaj verka tekniko ĝenerale restas pli klasika. Kaj malofte oni trovas realisman rilaton al nia moderna socia kunteksto.
La tria Esperanta romano de Manuel de Seabra estas alia. Ĝia temo tuŝas politikon de ĵusa epoko – la militadon de portugaloj en Angolo kaj la vivon de junaj homoj en malfruaj jaroj de faŝismo. Pri juna viro en tiu ĉi kunteksto verkas de Seabra per tekniko mozaike modernisma, kie alternas kaj fojfoje miksiĝas scenoj el diversaj lokoj kaj tempoj. La aŭtoro fidas je granda kapablo kaj preteco ĉe la leganto por mem interpreti la rilatojn kaj imagi la subtekston. Ĝuste tia fido maloftas ĉe aliaj Esperantaj verkistoj.
En la kadra rakontofadeno Konrado, la protagonisto, kuŝas atendante malrapidan morton post dismembriĝo pro eksplodinta mino sur la Angola savano. Tiu fadeno tamen estas nur eta parto de la verko. En ĝin plektiĝas du ĉefaj fadenoj: ĉiutagaj travivaĵoj de la portugalaj soldatoj en la Angola milito, kaj amafero de Konrado dum liaj studentaj jaroj. Ambaŭ estas bone scenigitaj. La unuan oni sekvas sen gravaj problemoj spertante la angoron kaj fremdecon de la soldatoj. En la dua aperas multaj dialogoj inter Konrado kaj Nelly, filino de riĉa patro. Tiuj interparoloj estas tre elvokivaj sed ankaŭ enigmaj. Mia imagpovo ofte ne sufiĉas por vere kompreni, kion pensas la duopo sub tiuj fragmentaj replikoj. Jen kaj jen eĉ nebulas, kiu diras kion. Tamen mi preferas ĉi tian dialogon ol platan interŝanĝon de informoj, kie ĉio eksplicitas.
”Estas bone dormi kun iu, kiun oni amas reale.”
”Kun problemoj?”
”Vi maltrafis la trajnon.”
”Nur la Mezepokon.”
”Kaj oni daŭre ŝajnigas, ke ni estas homidoj.”
Kvankam la partoj kie prezentiĝas tiu amafero vere plaĉas al mi, tamen mi ne sukcesas formi tre vivan imagon pri Nelly, la amatino. Male, la mio Konrado iom post iom ekhavas pli klaran konturon. Li estas malriĉa intelektulo, ne tre iniciatema, kiu amas Blaise Cendrars. Libro de tiu svis-franca poeto, perdita sur la savano, iĝas elirpunkto de originala kaj interesa rakonto pri interŝanĝado de libroj kun nekonata angola gerilano.
Ne eblas legi ĉi-teman romanon sen pensi pri verkoj de António Lobo Antunes, precipe Os cus de Judas. Oni tie ja retrovas kelkajn komunajn ingrediencojn, tamen ne tre simile traktitajn.
Ĉu vi konas Blaise Cendrars? ne estas tre ampleksa kaj tamen enhavas relative multon. Eble iuj eroj povus prefere forfali por lasi spacon al plia profundiĝo de aliaj. Ekzemple aperas kelkaj paĝoj iel proze poeziaj, kiuj konsistas ĉefe el aero. Tamen sume mi trovas la verkon grava, ĉefe pro la malofteco de kompareblaj provoj en Esperanto. Ĝi estas romano kiu postulas ion de sia leganto, sed kiu rekompencas tiun, kiu pretas legi aktive.

Sten Johansson