Ibere libere

Ĉe multaj „hispana skolo” eble elvokus nomojn kiel Régulo aŭ de Diego, sed sur hispanlingva teritorio, kaj precipe en Iberio, jam novaj kreantoj famiĝis, inter ili Antonio Valén kaj, plej elstare, Abel Montagut (54/74) ¹, merita verkinto de la Poemo de Utnoa. Pro Esperanto, nun eldonis en unu volumo poezion, plejparte pri-aman, de kvar iberaj literatoroj: la portugalo Gonçalo Neves (64/87), kaj tri hispanoj: Liven Dek (50/70), Miguel Fernández (50/81) kaj Georgo Kamaĉo (66/80). Talentaj ĉiuj kvar estas, tamen iom da orgojlo ne estas fremda al la pli junaj. Ili ne monopoligu la talenton. Indulgon pri tia junverva mem-entuziasmo ni disponas, kondiĉe ke la verkintoj ne atake dishake kritikemas, ĉar ni suspektus ĉe ili envion pri kunpoetoj. Mi revenu en la kadron de l' recenzo:

Neves persiste kaj konsekvence iras sian poetan vojon. Lia prozodio estas esence propra, sincera kaj integra. Tamen ne plaĉas la formo de tiu poezio, ĝia eksteraĵo, ĝia perforta nudeco, ĝia senvestigiteco: la vortoj diskuŝas kvazaŭ vestoj surplanke. Unuavide mankas la korpo, oni serĉu ĝin pene-lege. La ideoj estas interesaj (solulo, ili), la lingveroj tre taŭgaj (seko, ajn, ĉi), esprimoj kaj vortkunmetoj trafe originalaj, sed valoraj pensoj kaj validaj rezonoj riskas perdiĝi pro leg-rezigno de la legunto, forpuŝata de ŝajna nekohero: lozaj vortoj, vortamaso, vortĥaoso. Kvankam enhave kohera, la „teksto” de tia eksplodinta poezio ne logas al lego, al atenta kaj zorga tralego, kian ĝi bezonas por delekti. Vortripetoj, kiaj „ŝimo ŝimo ŝimo - freŝo freŝo freŝo” ne invitas al enprofundiĝo. (Cetere, kiel citi tian verson - laŭaspekte ĝuste - en ĉi tia, mallarĝa kolumno?) Oni do devigu sin legi. Sed kiuj faras tion?

Ĉu pro sia rotkviĉa talento, la aŭtoro okazigis ĉi Tragedion en la Universo (de l' poezio)? Tian eksperimentan vers-teĥnikon la nacilingvaj poetoj, ekspresionismaj kaj futurismaj, jam preterlasis antaŭ jardekoj. Kial aboli interpunkcion kaj majusklojn? Kial tiaj artifikaj enpaĝigoj kun eskal-versoj kies vortoj ŝtupas supren? Nura emo al malparnasismo ne sufiĉas por krei majstropoezion. Al provo balbuti mi preferas tekston el klaraj, ellaboritaj frazoj. Kiel deklami tian subfridigitan poezion? Mi miras. Ho la riĉa varmo de la tekstoj de Fernández! Nu, la mallonga rutino legeblas facile, ne postulas interpunkcion, ĉar esence ĝi formas nur unu frazon; mi naskis (la preskoboldo forrabis la titolon) konsistas el kvarpaĝa klopoda penado por atingi la finan pintuman konstaton: „mi naskis poemon”. Multo en la poezio de Neves esprimiĝas svage, enigme: elumi (?), for-memi (?). Iuj versoj en la unua poemo (patrino) kaj la tuta, lasta poemo (ebrio) ne kaŝas inklinon al megalomanio: „mi estas pli granda / mi estas plej granda” kaj „neniu minace / neniu konkure / neniu atinge”.

Kamaĉo - kiu kontrabandis en la antologion Trezoro serion da verketoj siaj, kiujn post Sur la linio li jam konsideras junulaj pekoj - nun elmontras sian vortuman virtuozecon sur kampo poezia. Same kiel en prozo, ankaŭ ĉi-terene liaj lingva kreopovo kaj koncepta originaleco estas grandiozaj - sed kia la mesaĝo? Jam ne plu fantasto, bone. Fantazio forta, sed ne nura. Ankaŭ realeco. Materiisme pesimisma mondrigardo tamen, plendoj pri la devo morti kaj falsa membildo - neeviteblaj pro la identigo de vivanta esenco (konscio) kun la maskulo (personeco).

Aplaŭdindas liaj bravuraj lingvoĵonglaĵoj. Ha, li remalkovris komojn kaj punktojn, sed ankoraŭ ne la majusklon. Viajn estas profunda kaj bela poemo. Enhave kiel ne plenumas por ni la atendojn postlaŭdajn, pro tio ke ĝi finiĝas en sensignifa, ŝuŝa siblo. Sed per la poemoj miraklo kaj mi Kamaĉo definitive pruvas sian poetan talenton; la unua, letero en tercinoj, ĝisfunde pesimismas; la dua jam anoncas esper-revenon kaj viv-reĝuon. Komencinte per „mi nun enuas la mondon”, li finas per kuraĝa - ankaŭ lingve - „mi fartas viglon (vivon, sangon)”. Feliĉe. Ĉu li ne tro atentis mortintaĵojn, kadavrojn kaj mumiojn?

Dek, malpli ambicia poeto, verkis tamen tre rimarkindajn poemetojn. Krome, li respektas la lernitajn regulojn kaj kutimojn de skribado. Elstaras: Vi; En la neproporciaj (kies lastan verson ni retrovas en la titolo de la libro); Se mi naskiĝis arbo; Kiel ajnan; Sur la tombon. Simpla, sed trafa ampoezio! Interesas Interne de mia esto. Pseŭdoscience sonas la pesimisma Frakasas, ĉar eble nur ŝajnvera, sedMi sentis min spegulas eventualecon de la vivo, eĉ se maloptimisman. La hajkoj... Nu, ĉit! Jen plaĉas tamen: „Tiktake hantas / noktomeze la horloĝ' / dum tempo lantas.” Sed kiam Dek uzas rimojn, li facile lasas sin delogi al nura rimado. Pli ambicia poemo, kiel Al viro nomata Suzana, eble necesigas klarigan noton.

Fernández, la plej matura, la plej poeta bardo, enŝovas ankaŭ kelkajn akompanajn paĝojn da prozo, per kiu li interligas la poemojn kiel prezentisto; prozo same poezia kiel la poemoj. Jen kreanto kiu respektas la lingvajn tradiciojn. Li konas la vorton koruso, sed ne forĵetis la pli kurtan, fundamentan ĥoro. Sed ĉu konscie kaj intence li uzas kaoso en proza teksto (p. 8) kaj ĥaoso en poezio (p. 129)?

Fernández scias, ke erotiko kaj sakralo sin intertuŝas. Lia lingvaĵo estas bildriĉa: „kuŝe, kvere, / el niaj nudoj plekti ĝuo-skuon” „la seksoj preĝos / semnombrajn litaniojn intermite” „tuj ovumis per forges' via amo” „la bekoj / de la du blankaj turtoj viabrustaj” „Kaj ni kuŝas / sur kalendula lito, kunvenkitaj / de ama lukto, fol' aŭ kalenturo.” „Poste ni revenu / al nia ama, ĝis plorĝemoj ĝua / duelo, kiu ĉiam nin kunvenkas.'; (mia buŝ' rekonas)” „la varmon / el la vapor' de l' vortoj” „La plorĝemoj / elverŝas sin tra l' poroj de la haŭto.” „kaj breĉas mian bruston via ĝiso”. Ĉion-eldire, tamen per vortoj vualantaj, Fernández versojn verŝas: Transvivas vin la rememoroj: / via karno traplugita, / la spasmaj spiroj, / via valo, / via ombra valo, / via miela prato, / via vulkano arda aŭ mistero / aŭ kolibrido trepidanta, / dum ni done-riceve / tajdis sen ordo, / sen nuboj... Febro de amo, / rava agonio. Elĉerpiĝo.

La arta kulmino de la libro estas la soneto El nia nio inta - du lamentoj; pro koincido de kvalitoj formaj kaj enhavaj, kaj pro la majstra perado de homdrama situacio de pasioj, sentoj, emocioj kaj sensacoj; eĉ pro la konciza unua verso, poemresuma. Sed pretere de tiu ama mal-apogeo la vundita poeto releviĝas, soras al kosmaj erotiko kaj Amo.

En ĉi poemaro sin esprimas kvar kreivaj kaj kreemaj esperartistoj, kiuj plene regas sian lingvon. Ĉiuj kvar verkas ankaŭ proze. En Ibere libere por ĉiu el ili la ĉeftemo estas amo, plejofte perdita, aŭ aliel-alial malfeliĉa. Ĉu homa kondiĉo?

Jen altnivela libro por elito de poezi-amantoj. La nova kvaropo spronbatu stafete.

Christian Declerck

Mi jam menciis la emon de Esperanto-poetoj al kvaropiĝo (LOdE, 1997. No6). Jen plia kvaro, la iberia — tri hispanaj aŭtoroj kaj unu portugala.

Okcidenteŭrope oni konstante ripetas, ke klasikforma poezio definitive eksmodiĝis, ritmo kaj rimoj ne plu bezonatas ktp. Sonas pimpaj vortoj pri tio, ke la poeta penso, liberigita de striktaj katenoj de ritmo kaj rimoj, pli bone esprimas sentonuancojn kaj senpere atingas legantojn. Samlogike eblus aserti, ke domo, liberigita de striktaj katenoj de fundamento kaj muroj, povas esti pli bela kaj komforta… Tio estas komuna plago de ĉiuj artoj en nia jarcento: svarmego de arogaj diletantoj — sen bazaj scioj kaj posedo de elementa tekniko, ili pigras lerni, sed volas nepre famiĝi. Ju pli okul- (orel-) frapa estas la kreaĵo, des pli grandas la ŝanco, ke iu ĝin atentos kaj ne riskos kritiki, timante akuzon pri nekompetenteco. Ĝuste en tio nestas la esenco de ĉiuj modernismoj kaj avangardismoj kun diversaj prefiksoj.

Bona poezio trovas resonancon en homa animo, oni ĉiam denove revenas al ŝatata poemo, ripetas ĝin en diversaj cirkonstancoj, serĉante konsilon aŭ konsolon. Oni parkerigas la poemon en junaĝo kaj povas reciti ĝin post jardekoj — certe, se ĝi indas. Ritmo kaj rimoj estas la plej efika memorfiksilo, kaj se publiko aprezis la poemon — tiu povos vivi jarcentojn. Tamen, ĉu iu kapablas precize reciti ion el nunaj “avangardaj” poeziaĵoj, lozaj kaj plumpaj, almenaŭ duonjaron post tralego? Certe ekzistas trafaj metaforoj, freŝaj vortkombinoj k.s., tamen kial rifuzi la plej potencan armilon, fidele servantan dum jarcentoj?

Do rigardu ni la iberian libron — ĉu kaj kiom ĝi valoras?

Gonçalo Neves. Eble ne ĉiuj eĉ konsentos nomi liajn verkojn poezio. La unua impreso estas — kaoso de vortoj, sen ia rilato ne nur al ritmo kaj rimoj, sed eĉ al gramatiko. Tamen, mirinde, tiuj vortoj povas esprimi sentojn kaj pensojn — kun diversa grado de sukceso. Io vere brilas (“solulo”), io — eĉ samtema — tute banalas (“ili”). Tamen vere logas la aŭtora majstreco pri ĉiuj lingvaj rimedoj. Antaŭe nur R.Schwartz kaj Lorjak (diversmaniere) tiom brile vortludis, sentante la internan potencon de esperanto. Provu do, ekzemple, traduki al ajna nacia lingvo: ajnoble ĝui / ajneme umi / ajnope memi…

Georgo Kamaĉo preferas verki same avangardisme kiel Neves, tamen plurloke pruvas, ke li virtuoze posedas ĉiaspecan poezian teknikon. En “mi” li prezentas 22-fojan rimon por sonkombino neofte aperanta en esperanto, kaj ĉiuj vortoj aspektas nature starantaj sur siaj lokoj. La “miraklo” estas verkita per strangaj tercinoj — kun formale tradicia strukturo, sed kun “antirimoj” kiel karno-senkarna-diskarnos aŭ zelota-zelotismi-fizelotojn — kvazaŭ por speciale ofendi gustojn de klasike edukitaj legantoj. Tamen pleje brilas kaj perlas kurtaĵoj 3-6-liniaj, finantaj lian libroparton.

Liven Dek ne multe diferencas disde la antaŭaj aŭtoroj. Tro grandas niveldiverĝo inter apartaj liaj verkoj. Jen absolute banala, facile mokebla kaj parodiebla “se mi kapablus”, jen sur apuda paĝo — brilaj miniaturoj kun netradicia, tamen strikta formo, simila ion japaneskan. Kaj vere, aperas ankaŭ hajkoj, ili estas eble la plej sukcesaj pecoj — tamen preferindus, ke ĉiu havu apartan sencoplenan titolon (se ja temas pri japana tradicio) anstataŭ simpla ripeto de unuaj vortoj. Pri la enhavo de la versoj malfacilas paroli. Ofte ŝajnas, ke ili estas kreitaj sub influo de narkota halucino, ja normala konscio apenaŭ povus produkti tiaĵojn. Kelkloke (“frakasas”, ekzemple) pensoj tro pokas kaj malprofundas. Ĝenerale preskaŭ evidentas la konkludo, ke strikta formo disciplinigas la poeton, la pensoj koncentriĝas, ordiĝas — kaj jen aperas io vere atentinda.

La aŭtoroj estas vicigitaj — ĉu konscie? — laŭ altiĝo de talento, do fine ni venas al Miguel Fernández.

Lia libroparto tute malsimilas la tri aliajn, kaj, ŝajne, nekomforte estas al Miguel en tia ĉirkaŭo. “La profil' de viaj spuroj” estas origine muzika spektaklo. Al mi bonŝancis aŭdi ĝin siatempe, sed alia leganto eble ricevos malpli fortan impreson. Alternas poeziaj kaj prozaj pecoj, nerapide malvolviĝas la vivobildo, “…kaj la animo ordigas la kaoson, reduktas la streĉitecon al dimensioj elteneblaj kaj, fine, enkorpiĝas en harmonion kaj ritmon.” Ne eblas eterna amo kaj eterna feliĉo, nehaltigeblas momentoj — tia estas la vivo. Ĉiu homo kaj ĉiu amo estas unika, kaj “la tuta universo kantas pri tia AMO kun majusklo.” Tra ĉiuj ampoemoj ni sentas la ardan hispanan temperamenton, perceptas varmon de nigra suda nokto, fajraj emocioj kreas neforgeseblan etoson… kaj mi ne volas profanigi ĝin per teda analizado.

Komuna trajto de ĉiuj aŭtoroj estas emo uzi multajn neologismojn — la glosaro enhavas nur parteton, kaj ne la plej necesan. Iom ĝenas plurloke uzita esprimo “post ol”, probable hispanismo.

Ĝenerala impreso pri la libro estas, se diri kurte, ambigua. Certe, se ĝi trafos al vi — legu, kaj vi nepre trovos ion konforman ĝuste al via gusto kaj animstato. Ja tre diversaj estas la verkoj kolektitaj tie — do ne atendu, ke al vi plaĉos absolute ĉio.

Kaj fine mi riskus proponi tre efikan manieron por verki modernajn poeziaĵojn: preni ajnan mezaĝan, laŭeble kleran viron, ebriigi lin ĝis tia stato, ke li ankoraŭ povu paroli, sed ne plu klare pensu; paroligi, registri lian paroladon kaj surpaperigi ĝin, kun ne pli ol po tri vortoj en ĉiu linio. Tiamaniere vi havos ŝancon iĝi moda kaj ŝatata poeto — se vi, certe, al neniu malkaŝos la sekreton de via krea metodo…

La principa diferenco estas, ke rusaj drinkuloj por esprimi la animon kutime grupiĝas po tri, sed poetoj esperantaj po kvar. Do vi povas aliĝi al jam prete ebria triopo por skribi ilian parolon kaj tiel formi novan kvaron.

Valentin Melnikov

La titolo, Ibere libere, atentigas pri du aferoj. Anonciĝas la originalaj poemoj de kvaropo: unu portugalo kaj tri hispanoj. Kaj katenojn tradiciajn ili forskuas.

Vole-nevole ĉi tio pensigas pri alia poeta grupo kune elpaŝinta, kvardek jarojn antaŭe, per sia Kvaropo. Ankaŭ ili estis homoj unuregionaj. Ĉu la nova libro aspiras ludi rolon similan? Se jes, eble ankaŭ la eldonistoj celas karieron kiel tiu de Juan Régulo Pérez, kiu lanĉis la verkon de 1952.

Skotlando kaj Iberio kvazaŭ reprezentas du ekstremojn en la eŭropa mondo, kun nacilingvaj fonoj respektive ĝermana kaj latinida.

Surbaze de la Esperanta radikaro ĉefe latindevena oni atendintus ke la plej bonan poezion en la Internacia kreus precipe homoj parolantaj lingvojn sud-eŭropajn; sed ne estis tiel, kun malmultaj esceptoj – precipe Waringhien kaj Nervi. Pli elstaris, efektive, ĝermanlingvanoj (kies plej grava fono estis la angla literaturo), kun gravuloj kiel Auld, Boulton, Goodheir, Sadler ktp. Do estas salutinde ke nun aldoniĝas ambiciuloj ankaŭ iberaj.

Ĉe ili la vorto libere koncernas diversaĵojn, kiel la oftan preterlason de rimoj, mankon de metro memevidenta, variajn sonefektojn kaj, rilate la unuajn du, ankaŭ grafikan prezenton nekonvencian.

Multo de tio bonvenas, sed ĉi lasta efikas mispafe – kaj arkaike. La ĉiuspeca dismeto de teksteroj sur paĝo, kaj eĉ pli la ellaso de majuskloj frazkomencaj plus interpunkcio, atingas nenion rilate la dirataĵon, krom ĝeni la leganton. Tion oni jam elprovadis diverslingve antaŭ multaj jardekoj. Ekzemplo estas "Mobile" de la nederlandlingva poeto Paul van Ostaijen, kiu mortis en 1928. Lia poemo laŭaspekte parencas al iuj far Neves, sed aperis antaŭ pli ol 65 jaroj.

Eĉ en Esperanto tiaĵoj ne novas. Ekzemple Auld uzetis ortografiajn nekutimaĵojn en La infana raso, kvazaŭ por montri ke li ja scias pri ilia ekzisto. Poste li rezignis pri tio. Temas, fakte, pri sakstrateto de la literaturo.

Sed ĉu entute ekzistas inter ni aktuala bezono postkuri ŝanĝojn al nia tradicio? Mi opinias ke jes. Krom ke artisto neniam povas kontentiĝi pri nur la rezultoj jam atingitaj, restas la danĝeroj de dekadenco kaj regreso. Cetere, ankoraŭ ne ĉesis tro forta influo de la Parnasismo.

Ĉi tion mi mem spertis dum la pasinta jaro, sendinte poemon al bone konata revuo en sud-eŭropa lando. La redaktoro postulis ke mi eliminu kelkajn ekstrajn silabojn senakcentajn, por tute reguligi la skandadon. Almenaŭ en iuj anguloj de Esperantio daŭre regas la metronomismo. En 1993!

En Ibere libere ni unue rimarkas la eksperimentaĵojn de Neves, per kiu komenciĝas la volumo. Tre multaj liaj poemoj malhavas majusklojn kaj interpunkcion. Tion mi jam komentis. Li krome ankaŭ ellasadis verbojn, kio en modero per si mem povas esti bona tekniko; sed li tion troigis, ĝistede. Same lia emfazega ripetado de unuopaj vortoj iĝas enuiga.

Sed troviĝas ĉe li ne nur mankoj. Allogas lia ĵongla uzo de lingvolatentoj, versoj senrimaj kaj ritmoj flue viglaj. Almenaŭ unu poemo, "ĉi-nokte", pruvas ke li povas verki ankaŭ kun simpla potenco:

ĉi-nokte mi volas enspiri
nur friskojn ŝvebajn
ĉi-nokte mi volas aŭskulti
nur mutojn ĉirpajn
kaj vagadi laŭ ĉi padoj
sen ŝlosiloj kaj monujo . . . (p. 53)

Espereble li forlasos la bizaraĵojn kaj kreos por ni pli da arto potenca; ĉar li ja havas la kapablon por tio.

Ankaŭ Georgo Kamaĉo malŝatas majusklojn frazkomencajn, kvankam liaj ortografiaĵoj estas afero pli akcesora. Vere trafas iuj liaj metaforoj, kiel "vespertoj subite anĝelaj" (p. 63), iafoje ligitaj al sona vortludemo:

. . . mi sentas vin novao
el inta kaj inda firmamento . . . (p. 61)

Danĝero minacanta lin estas certa inklino al diskursiveco, ekzemple en "miraklo". Kontraste kun la prozo, sukcesa poezio ne povas prelegi. Siajn ideojn ĝi plej bone prezentas per ia artifiko aŭ sub masko.

Multloke plaĉas Liven Dek, poeto sen ortografiaj ekstremoj. Ankaŭ li forĵetas iujn tradiciaĵojn. Pli ol tio, tamen, gravas la fakto ke li kapablas krei malfalsajn poemojn (fakte ne tiel abundajn niaronde kiel oni eble opinias). Interesa efikas ĉe li la paradokseco de la libero. Bedaŭrinde li ankaŭ mispafetas, verkante japaneskojn iufoje tro konvenciajn, kiel "Rundas la luno". Nu, neniu aŭtoras nur sukcese.

Ke Liven Dek kapablas elfari bonaĵojn demonstras interalie la jeno:

En la neproporciaj
galerioj
el via amo,
labirinto por mi
nedeĉifrebla,
mi iras
tute,
plene,
senespere perdita.
La vojeblecoj trudiĝas
nombre senfinaj;
tamen,
en mia vagado,
ĉirkaŭironte angulon,
mi timas ĉiam
trovi min ekstere . . . 
l i b e r e  (p. 79)

Ni rimarkas en tio la ĝeneralan senrimecon, al kiu tamen forte kontrastas la lasta vortduopo finrima; ankaŭ la konvencian skribmanieron, kun la sola escepto de l i b e r e, sen fina punkto. Per tio la titolo de la libro, kaj ĉio kion ĝi reprezentas, akiras nuancon de sinironiigo – ĉu intenca?

Tre allogas pluraj pecoj de Miguel Fernández, kelkrilate kunligantaj novaĵojn kun elementoj pli tradiciaj (ekzemple kelkloka rimriĉo). Frapaj, iufoje pro simpleco surprizaj, estas multaj liaj metaforoj, kiel

Mi diras "tuja", kaj subite ŝprucas
el miaj lipoj svarmo de kolomboj. (p. 103)

. . . ĉe descendo
viaradiken tra obskuraj grotoj,
kie gnomar" palavras kaj petolas
apere kaj vanue . . .  (p. 125)

. . . Drinku
ni kune, ĝis la luno dissolviĝos
en niaj glasoj. (p. 124)

Ĉi lasta formas parton de la tre bona "Kasido pri la zenita amo", poemo plurparte citinda, kiu ankaŭ impresas ĉar ĝi malfalse kombinas erotikon kun emocio ne simple fizikbaza – kontraste kun multaj banalaj pornografiaĵoj nuntempe svarmantaj inter ni.

Sed ankoraŭ restas ĉe Fernández iuj makuloj. Sone ekzistas limoj al la akceptindo de la elizia l’, kiel en "mi l’" aŭ "kvazaŭ l’" kaj eĉ pli "l’ ĝuon"! Pli grave: li devus memstarigi ĉiujn siajn poemojn, ne imitante Sadler per la aldono de postaj prozeroj. Kial vera poeto kiel Fernández miksas plumbon kun sia oro? Espereble li ankaŭ povos plivastigi sian gamon, por pritrakti aliajn temojn krom la ama.

La libro fermiĝas per Glosaro nekompleta, en kiu mankas esencaj vortoj kiel "sukuru" (p. 105), "rore" kaj "skvare" (p. 107), "brumo" (p. 129) kaj "remanenco" (p. 130).

En la nuna stadio plej ekscitas Liven Dek kaj Miguel Fernández, laŭ mi precipe ĉi lasta. Sed ĉiuj ĉi poetoj havas bonan potencialon grave kontribui al nia literaturo. Espereble ili persistos.

La bindo de la volumo estas iom malforta kaj la preso ne elstara. Tamen la ĉefaĵon konsistigas la kvalito literatura. Tial mi rekomendas Ibere libere al ĉiu serioza amanto de nia poezio. Ĝi estas elpaŝo grava.

Edwin de Kock

Enkonduko

Facilas la komparo, eble tro: jen nova Kvaropo, tamen 41 jarojn pli juna; jen kvar pli-malpli junaj poetoj el difinita mondoparto (respektive, Skotlando kaj Iberio) kiuj prezentas sian poezian premieron kune. Bedaŭrinde, facilaj paralelismoj ne ĉiam montriĝas pravaj, kaj ni ankoraŭ ne povas jubili la aperon de nova Kvaropo: Dum en la skota poemaro preskaŭ ĉiuj eroj atingis elstaran nivelon, la ibera verko montriĝas tro kvalit-mikspota por elteni komparon kun la juvelo de William Auld, John Dinwoodie, John Francis kaj Reto Rossetti. Tiuj ĉi antaŭenpuŝis la esperantan poezion per novaj eltrovoj kaj metiaj rimedoj, kvankam ili deklaris sin nuraj disĉiploj de Kálmán Kalocsay kaj la budapeŝtaskolanoj. Nun Miguel Fernández, sendube la plej pura kaj rafinita voĉo en Ibere libere, asertis en la aprila numero de la revuo Esperanto ke la kvar kunaŭtoroj strebas verki laŭ la tonaloj de la etnaj lingvoj: jen pretendo kiun eble li kaj Georgo Kamaĉo atingas, sed nur ili du el la tuta kvaro.

Ĉu efektive la kunaŭtoroj samcelas? Ili certe kundividas plurajn salutindajn trajtojn: ĉiuj kvar ŝajne jam superis iamajn lingvo-tendarojn kaj tial ne hezitas utiligi kaj neologismojn kaj trafajn mal-vortojn, laŭ bontrovo kaj neceso. Ili uzas leksikon ne ordinaran, t.e., ili versas per beletra lingvaĵo. Espereble tiuj malnovaj amikoj, nome, la deĉiamaj neologismoj, ne plu surprizas la hodiaŭajn legantojn post pli ol unu jarcento de originala literaturo. Plej gravas tamen, ne la nelogismoj -nura anekdoto-, sed la komuna klopodo sentime ekspluati la vort-trezoron kiu sidas en PIV.

Paralele, ili jen versas per libera, jen per strikta formo: eksperimentemaj poemoj apudestas tute nature plej klasikecajn sonetojn; kuriozaj poemo-disliniigoj sekvas tuj post tradiciaj prezentoj. Ĉiuj kvar same ŝatas vortludojn kaj iometan streĉon de la lingvo por ricevi son- kaj bild-efektojn. Jen ekzemplo pri la komuna emo vortludi: la versojn

post ol la seksoj preĝos
sennombrajn litaniojn intermite,
en punkton,

punton,

puton

kaj absolutan mondon transformite

povus same bone subskribi Neves kiel Kamaĉo kiel Fernández. Ne nur vortludemo percepteblas, sed ankaŭ reciprokaj stil-influoj.

Mi aldonu ke koincida trajto de Kamaĉo kaj Neves estas la bedaŭrinda manio ludovikiti pri interpunkcio kaj neglekti ordinaran majuskligon. Sub (ŝajn)ekskuzo de eksperimentemo aŭ internaciismo oni nur malhelpas fluan legadon kaj -plej grave- veran frandon de la poemoj.

Aliflanke, la kvar aŭtoroj elmontras sian internon al la publiko tre diverse: dum Fernández kaj Dek randas pasion kaj tre senĝene, preskaŭ facilanime, distamburas privataĵojn, Kamaĉo iom pesimisme remaĉas la proprajn meditojn pri amo kaj vivo, kaj Neves malfermas sian koron nur tre et-doze kaj apenaŭ videbligas ion el sia intima mondo.

Gonçalo Neves

Gonçalo Neves ne lasas la leganton indiferenta. Oni ne povas ne partianiĝi pri lia poezio: jen ŝatas, jen malŝatas, jen (kiel ĉe mi) ambaŭ sentoj kunmiksiĝas. Lingva eksperimentemo kaj abunda vortludado, ambaŭ finfine bonaj por nia literaturo, sed ne nur el artfajroj konsistas la vera poezio. Lian labor-sistemon tre bone ekzempligas:

ondo da sovaĝaj senbridaj dispensoj
ondo da junaĝaj senbredaj mispansoj
(aparta)

aŭ:

amo ĉielsupre PURA
anĝelestre PURA
interdie PURA
amo transnube transmonde translime transfine transtranse PURA
(patrino)
aŭ:

diskavaliri dudame
disamiĝi dukore
disamori dulite
(amo olda)

Oni povus citi eble centon da tiaj ekzemploj. Tia tekniko devigas legi haltante preskaŭ ĉe ĉiu koncepto por ĝuste interpreti la aŭtoran intencon. Ĉiupoema armaturo konsistas ne el rimoj, kaj ankaŭ ne el milda interna ritmo, sed nur el vortludaj aliteracioj. Bonvenus pli vasta provizo da metiaj artifikoj. Konstanta proceso ĉe Neves estas manko de verboj kaj akumulo de substantivoj, ĝenerale bone elektitaj kaj elvokivaj, ekzemple:

intenco krea
volupto cela
svingo bora magneto sorba naskiloj naĝe-streĉaj
vetkuro tramuka
multopa sturmo sieĝo sieĝo
sieĝo penetra sieĝo naskema genera konstrua disvolva
sieĝo! traramo laca
(mi naskis)

Tiu tekniko substantivadi kaj apenaŭ verbi ja sugestas, sed traleginto de ĉiuj 21 sinsekvaj simil-tonaj poemoj spertas mankon: mankon de poezia profundo, de karno kaj ostoj. Ĉe multaj poemoj fakte ne tro gravas la longo: ili povus same esti 10- kiel 100-liniaj, ĉar sama impreso postrestus ĉe la leganto. Pro kutima trolongemo, ili iom perdas efikon. Sufiĉus legi nur tri aŭ kvar (ekzemple, Fandaj, Farso, Seko...) kaj memvole preteratenti la ceterajn. Eble, Seko estas la plej bona poemo el ĉiuj siaspecaj aperintaj en la Neves-parto de Ibere libere (elvokiva kaj bildo-plena: "dentaro lavspita", "bufedisto lantmova trenas ventran balaston"). Tamen: ĉu granda poeto versu nur unumaniere? Ĉu Auld aŭ Kalocsay verkis monolite?

Ni esperu evoluon de Neves alivojen kaj trans la nunajn limojn, t.e., veran artistan maturiĝon (ja li mem parolas pri "ebrio novica/ nirvano de l' bardo"[ebrio]). Se li plu samstilos, li riskos iĝi preterpasanta kometo, nura fulmo-eksplodo momenta. Tamen, poemoj kiaj Ĉi-nokte montras alian Neves, malpli retorikan kaj ripeteman. Eble tiu estas la vojo.

Georgo Kamaĉo

Georgo Kamaĉo estas kune kun Fernández la sola vere originala voĉo en la poemaro. La arta kalibro de la juna madridano eksterdubas, negrave ĉu proze, esee aŭ poezie. Nur kelkaj liaj poemoj aperas en la nuna volumo, tamen sufiĉaj por montri al la leganto ke temas pri eltrovo de juvelo. Same kiel en la rakontaro Sur la linio, la kvalito altas forme, enhave kaj teknike pere de avangarda kaj densa lingvaĵo. Malplio ĉe la nun brila nomo Kamaĉo egalus al desaponto.

Ĉiuj poemoj Kamaĉaj en Ibere libere ludas sur la sama kordo kaj legiĝas preskaŭ kiel muzikaj variacioj de la sama temo: la esenca intelekta soleco de la individuo; oni nur legu la superban kaj, eble ne hazarde lokita la lastan el la serio:

kaj inter ovacioj
angoro mian menson ekokupas:
ke homoj solas, ilin nask' izolas
kaj nur en fantazio ili grupas
kiel konstelacioj.

Angoro, jes, aŭ "pasio kaj tragiko", se vortigi laŭ la enkonduka modelo de Mauro Nervi. Same, la teknike tre komplika aŭtobiografia poemo mi tragikas; oni volonte kredus ke ĝi resumas la esencon de la aŭtoraj viv-koncepto kaj mond-percepto.

La tekniko de Kamaĉo estas tre karakteriza, ekzemple ĉe la vortaj, semantikaj kaj sonaj ripetoj: "ia vivo nova [...] mi sentas vin novao" (viajn); fajnaj vort-ludoj, jam oftaj en Sur la linio:"el inta kaj el inda firmamento"; "sentime, senetime"; "ĉiun homon, ĉian humon"; "flue blue" (viajn); "beata kaj bigota kaj zelota" (miraklo). Krome, li tre ŝatas aludi la esperantan kulturon/literaturon: "kiel vi, miriadoj da ĉeloj [...] plenumonte la celon obstine" (kiel); "Ni iĝas geamikoj (stranga vorto)/ ni unu la alian intervjuas" (mi). Oni legu la poemojn de Kamaĉo laŭtvoĉe: susuro kaj lirlo preskaŭ entrudiĝas; medita tono regas. Jen poezio pripensita kaj pripensinda, intence iom lant-ritma, releginda, bele profunda kaj profunde bela.

Liven Dek

Malfacile kompreneblas kial oni inkludis la poemojn de Liven Dek en la poemaro Ibere libere. Mankas al tiu ĉi verkisto poeziaj individueco kaj talento. Liaj versoj ne povas ne sugesti la adoleskajn provojn ekverki poezion, kvankam temas pri kvardekkelkjarulo (la enkonduko informas nin ke li naskiĝis en 1950, same kiel Miguel Fernández). Lia kontribuo malornamas la volumon per fasko da plata kaj simplega poezio, en akra kontrasto kun la ceteraj kunaŭtoroj. Liaj poemoj kutime poezias nur enhave, tute ne forme kaj metie. Foje temas pri nuraj penseroj, nuraj skizoj, eble indaj ene de pli grandaj poemoj. Tamen, almenaŭ unu poemo belas kaj maturas. Temas pri la soneto Al viro nomata Suzana : sugesta, elvokiva, lerte aranĝita kaj inda je atenta legado.

Mauro Nervi rimarkigas en la antaŭparolo ke Liven Dek obsedas "la perforta kuniĝo kiun amo implicas: 'Vi/kaj/mi ', eĉ ne en unu verso proksimaj". Tiu aŭtoro same sentas fortan internan maltrankvilon kaj anhelon al "am' libera" spite al "Sakrilegio danĝera!". Plu: "Se mi naskiĝis arbo,/ kaj vi...vento;/ kia dio kruela/ kreis en ni/ ĉi senton,/ pli monstran ol belan,/ de reciproka enamiĝo/ de iluzio senespera..." (Se mi naskiĝis arbo) (parenteze: pli belus tiu poemo sen disliniigo, ĉar tia ĝi reakirus sian veran naturon: poemon en prozo).

Evidentas ke Dek verkis siajn poemojn por esti legataj tre malrapide, haltante ĉe ĉiu verso kaj eĉ versero, sed li rekte maltrafis la celon, ĉar leganto rapidas survoje al la poemofino -ĝenerale ne tro surpriza- kaj tute ne haltas ĉe la konvenaj lokoj: jen pruvo ke la aŭtoro ne regas la poezian metion.

Vere bedaŭrinde ke Liven Dek provis poezii, ĉar liaj originalaj prozaĵoj kaj prozaj tradukoj dise aperintaj en la scienc-fikcia serio Sferoj estas vere bonaj kaj kompareblaj al la plej belaj produktoj de la esperanta prozo. Restu do tajloro ĉe via laboro.

Miguel Fernández

Miguel Fernández, nomo apenaŭ konata ĝis nun en nia originala esperanto-beletro, riveliĝas rara brilianto nova. L' energio de liaj versoj malkovras potencan voĉon de poeto ĝismedola, teknike lerta kaj lirike impona. Iam iu diris ke leganto de poezio volas finfine nur legi poemo-forme la proprajn impresojn kaj travivaĵojn. Jen Fernández: sens-plenaj priskriboj de amaj sentoj, voluptoj, tuŝoj, ekkaresoj kaj tamen, unika kaj tute persona maniero paroli pri "la delikataj amaj maltrankviloj". Ni ekzempligu per la poemo Returne, eble iom longa. Se ĝi nur iom pli koncizus, ĝi povus aspiri la titolon plej bona am-poemo de la esperanta literaturo. Frandu nur la komencajn versojn:

Returne jam el ombroj, el buraskoj,
el veoj kaj forestoj, konviktite
pri am' al vi; returne
el preterit' lancina;
returne jam el kisoj kaj returne
el la insulaj soloj, jen mi surfas
ĉe viaj rifoj re kaj recidivas.
De via ĵaluzio,
vual' de via nud' horizontala,
ekflugas mi al via sonĝo, sondas,
ĉu franĝoj de mi restas, ĉar orgojle
-verŝajne nur kandide-
ni pensas, ke ni iel nin postvivas
en ĉio pluamata sed perdita.

Nur entuziasme oni povas paroli pri la poezio de Fernández. Jen alia ekzemplo: la eksterordinare bela soneto El nia nio inta - du lamentoj estas eble la plej bona am-disiga soneto kiun mi iam legis en kiu ajn lingvo.

Teknike, la poeto lerte kombinas diversajn elementojn: jen kaskadaj aliteracioj (ekzemple, Pri la angor' sonora estas fakte stilekzerco pri aliteracioj jam de la titolo); jen verso-transpaŝoj konotaci-plenaj: "[...] profetaĵo/ pri am' aŭ sindetruo aŭ stertoro/ plej plaĉa [...]" (Tuja); jen ripetoj semantikaj (Tuja, Mi venos tarde) aŭ sintaksaj (El nia nio inta). Mi rekomendas legi la poemojn de Fernández laŭtvoĉe: patose kaj eĉ iom bombaste, deklamece do, por plena ĝuo. Nur provu.

Li mem konsideras sin poeto de la sensoj kaj la sensacoj: "Ekster ni la mondo, homoj kaj aĵoj, senhalte sendas signalojn al la sensoj [...] Jen la vivo, amiko. Vera pelmelo da stimuloj." Kaj poeto de la amo: "Ĉu ne pro amo la homo iĝas dio, la homo ĉirkaŭprenas la universon, kaj pro senamo sinkas en la plej obskuran ombron?". Eĉ proze Fernández poezias kaj poetas.

Ni ne havis ĝis nun en Esperantujo veran am-poeton, emociigan kaj sinceran, tre teknikan kaj tamen suplan, ĉe kiu oni tuj rimarkas ke esperanto ne plu estas hobia poezi-lingvo por frivolaj am-ludoj kaj -aludoj, sed kerna kerno de lia plej profunda intima mondo. Eble baroka-stila, jes, sed rekta kaj korŝira. Ĉu arta paradokso? Bonvenon do al artaj paradoksoj!

Aspekto

La ekstera aspekto de la libro vere profesias, spite al la rudimenta agrafa broŝurado. La internaj ilustraĵoj tamen iom kliŝas, kvankam kompense ili ne kiĉas, kiel tiuj de La infana raso aŭ La dekdu noktoj de Satano. Fu!

Konkludo

Oni rimarkas grandajn diferencojn inter la kvar kunaŭtoroj rilate al poetaj matureco, tekniko, rimedoj, kaj finfine ankaŭ al metiismo. Dum Miguel Fernández kaj Georgo Kamaĉo soras supren kaj bone scias vortigi beletre siajn pensojn kaj sentojn, Gonçalo Neves ankoraŭ promes-plene survojas kaj Liven Dek nur intuas kio estas poezio preter skizoj ŝtupigitaj verso-aspekte.

V. Benczik skribis pri Spiro de l' pasio (la Aŭlda parto de Kvaropo) ke ĝi "estas nur la unua paŝo de la poeto kun ĉiuj virtoj kaj malvirtoj de la komenco", kaj ankaŭ ke lia "juneca vervo kaj senpacienco [...] ofte rezultigas ian malharmonion en la poemoj". Ni bone rimarku ke tiam William Auld aĝis nur 28 jarojn; tio tamen ne malhelpis ke li verkis neforgeseblajn poemojn aŭ, se vi preferas, rektajn klasikaĵojn: Laboristedzino, Ebrio, Anna, k.a. Tiun saman rezulton sukcesas nur la 43-jara Fernández (El nia nio inta, Returne) kaj la 27-jara Kamaĉo (mi, ju), sed ankoraŭ ne la 29-jara Neves kaj tute ne la 43-jara Dek.

Malgraŭ siaj mankoj, tiu ĉi komuna verko certe influos la evoluon de nia poezio, ne nur ĉar ĝi evidente riĉigas la esperantan literaturon, sed ĉefe ĉar la kvar iberoj efektive alportas liberon: la liberon plu esplori la beletrajn limojn de esperanto.

Antonio Valén

Kvar poetoj kune en la sama libro: danĝera tropo, post la apero de Kvaropo...

La komparo inter Ibere libere kaj la verko inaŭgurinta, en 1952, tutan epokon, tamen altrudiĝas. La homoj kaj la cirkonstancoj estas tute aliaj. Komunaj trajtoj estas praktike nur tri-kvar: la ŝato al esperanto-poezio, la geografia najbareco (kvankam Skotlando estas multe pli najbariga ol tuta Iberio!), la sekso kaj la generacia proporcio - Dinwoodie kaj Rossetti situis rilate al Auld kaj Francis preskaŭ kiel Liven Dek kaj Fernandez Martin respektive al Neves kaj Kamaĉo.

Komuna trajto estas precipe la kvanta misproporcio. Se Kvaropo plejparte konsistis el la arto de Auld kaj Rossetti, Ibere libere lasas abundan spacon al Neves kaj Liven Dek, kompare kun la aliaj. Ĉe la kvalita juĝo, la karakteroj de la du verkoj ne plu koincidas, evidente. Sed pri tio poste.

Plej frape kontrastas la manko de alkroĉo al la esperanto-tradicio. Ĉe la Kvaropanoj svarmis aludo kaj mencioj: Kalocsay, Miĥalski, Lapenna... Precipe al Kalocsay, Princo madjaro!, ili ŝutis incenson, enkonduke kaj epiloge.

La nunaj iberoj (tri hispanoj kaj unu portugalo) ne sentis la bezonon referenci/reverenci al oldaj majstroj, eventuale ĝuste al Auld kaj Rossetti. Pala simptomo de netotala umbilikismo videblas en la elekto de la prefacinto; kiu tamen, post tri- aŭ kvarjara aktiveco en nia literaturo, delonge forvaporiĝis kvazaŭ ektoplasmo. Nu, la iberoj ne agnoskas majstrojn. Kaj iu majstro agnoskos ilin disĉiploj? Dubinde.

Dubinde, unuavice ĉar ili estas inter si pli distancaj ol okazis por la skotoj, kiuj fakte rajtis difini sin skolo. Por Gonçalo Neves, kiu prezentas al la publiko sian produktadon en frua stadio, ĝuste kiam li transiris jam al alia etapo, la komuna promenado probable ne rezultos tro longa. Same por Georgo Kamaĉo kaj Liven Dek, kiuj pruvis per la elmontro de sia poezio la superecon de sia prozo - anekdota, respektive sciencfikcia. Eble ili unuope partneros ankoraŭ kun Miguel Fernández Martín: tiel lerta dancisto, ke valorus ankaŭ por aliaj paŝi sur la sama pargeto.

Kaj ĝuste de ĉi-lasta mi komencus la veran recenzon. Miguel Fernández regalas nin per manpleno da versoj, kies bilda riĉo longe preterpasas la lingvan ĵongladon, kiu daŭre retenas Neves kaj precipe Liven Dek. Tamen, multe pli grave, Miguel Fernandez proponas la veran juvelon en la tuta libro: La profil' de viaj spuroj estas la gemo kiu draste altigas la valoron de Ibere libere, lasante en la leganto profundan bedaŭron - ke neniu adekvate reliefigis ĉi tiun verkon, per aparta eldono, eventuale akompanata de kasedo; ja la deklama kaj kanta talentoj de Miguel Fernandez meritus tion!

Mi ne ŝatas cedi al troa entuziasmo, kvankam finfine optimismo min venkas facile. Se La profil' de viaj spuroj aperus aŭtonome, ĝi povus esti la granda poezia novaĵo de la 90aj jaroj. Miguel Fernández sukcesis transigi al nia lingvo multon el la sentemo kaj muzikeco de Federico García Lorca. Li ja devas daŭrigi sur tiu ĉi vojo, ĝis kiam el lia plumo eĥos en esperanto la poezio de aristokrata cigano. Granda defio, kies ganton nur li kapablas levi, nuntempe.

Liven Dek surpaperigis multon, kiun mi perceptas kiel poezian trejniĝon, sed ne kiel poezion mem. Kun unu escepto, unu sola sed admirinda: Al viro nomata Suzana. Tie la emocio intense vibras, eĉ sub la pezaj vestoj de parnasismo, en la rigora skemo de klasika soneto kaj sur la akra eĝo de PIV-oza kontrapunkto.

AL VIRO NOMATA SUZANA

Kaj kiam evidentis la tumoro,
klakadis vipe langoj senkompataj,
diskrevis alibioj akrobataj,
kaj sekvis la sieĝo per angoro.

Ferocis lante, gute, la rigoro,
minacis vojoj raspaj kaj malglataj,
pasioj oceanis onde hataj
en streta senrevena koridoro.

Kaj fuĝis homo for el ostracismo,
drivante sur la eĝo de tranĉilo,
ĥaosen tra marasma paroksismo.

Kaj ŝnuro, nodo, stranga okulbrilo,
redemptaj elementoj ĉe l' abismo,
fariĝis ombro ĉe la pendumilo.

Liven Dek

Georgo Kamaĉo ne liveras multon, sed lia poezio aspektas pli verva kaj aŭtenta ol tiu de Liven Dek. Li rememorigas de tempo al tempo la arton de Kris Long, kiu bedaŭrinde delonge preferas transvesti alies muzon, ol prezenti nuda la propran... Mauro Nervi skribas ke per la poemo Ju Kamaĉo donas la plej emociigan historion de la volumo; laŭ mi, per tia takso li mishelpas la reputacion kaj de la poeto kaj de si mem. Nur legi por kredi.

Gonçalo Neves konfidis al la komuna libro la unuan periodon de sia produktado. Oni rajtus akuzi lin pri multo, sed neniam kalumnii lin neoriginala. Li havas eble la plej originalan voĉon en la libro. Ĉu pli ol Fernandez? Eĉ pli ol Fernandez. Ĉar ĉi tiu disponis je la magio de Granado, dum tiu volis disponi nur je la magio de la lingvo. Kaj li (konscie aŭ ne) sentas vortume, antaŭ ol vortumi sentojn. Rezultas ia stakato, kiu foje trafas jen agrese jen humure, foje impresas jen futurisme (sed ne sufiĉe maltaŭze) jen nur lingvolude.

Orienala estas la vojo, ĉar pavimita el bonintencaj slaboj kaj silaboj - sed kien ĝi kondukos? A1 Neves ne mankas temoj, sed eble la taŭga animagordo.

Stakate poezii povas produkti grandan efikon, eĉ sen grafismaj artifikoj iom tro eksmodaj. Mi sentas ĝin la poezio de la retrovo. Retrovi la vilaĝon, la infanaĝon, listigi aŭ vicigi la tradiciajn objektojn, senverbe ĉar jam senverve. Aŭ retrovi la ludilojn de mortinta infano, kaj vehikli tra nudaj vortoj, dense aglutinaj, hazarde rutinaj, kie rimo ne tintas sed tra ĝi la anto eĉ pli intas, emociojn sentojn fragmentojn.... La verstekniko de la frua Neves kulminos eble en lia lasta poemaro, post jardekoj, kiam vivo kaj vortoj estos trivitaj adekvate por orelo polifonie pli subtila.

La libron ornamas bildoj de Candelas Durán, kies prijuĝon mi lasas al la objektiveco de Georgo Kamaĉo, jama taksinto pri la arto de Gastone Tallisi en La dekdu noktoj de Satano.

Giorgio Silfer