Koko krias jam!

Tiu verko ŝajnas al la recenzanto la plej bona novelaro de Ferenc Szilágyi ĝis nun. Lingve la libro estas preskaŭ sen riproĉo... La stilo estas helpilo al komencanto kaj plezuro al la progresinto...

Certe pri la aspekto de la libro neniu povas plendi. Klare presita sur bona papero kun bela kovrilo ĝi estus vidinda posedaĵo sur ĉies librobreto kaj alloga propagandilo por nia lingvo en kiu ajn ekspoziciejo...Kiam novelo aŭ eseo en la libro temas pri infanoj aŭ samideanoj, ĝi gajigas. El tiuj plej amuza estas "Lumdiboĉo kaj lumofasto" en kiu post tre interesa priskribo pri la longa sveda somertago ni venas al la Luĉia-festo de la vintromezo. Se vi legos nenion alian en la libro, legu la priskribon de la eniro de anĝelino Luĉia al hungara vizitanto je noktomezo.

Tamen, dum legado de la pli seriozaj du trionoj de la libro stranga sento de neplena kontenteco leviĝis en mi. Kial? mi demandis al mi mem. Mi plu legis kaj ankoraŭ ne komprenis. La rakontoj estas interesaj, la roluloj havas ostojn kaj eĉ karnon kaj moviĝas, kaj Szilágyi havas la nepran kvaliton de progresema verkisto, ke li substrekas, ke la mondo estas malperfekta loko, kie homoj faras malhomaĵojn. Estas vere, ke li ne proponas rimedon plibonigi ĝin, sed la mankon de solvo por niaj sociaj problemoj mi ne mallaŭdas...

Mi rerigardis la novelon, kiu donis sian titolon al la libro. "Koko krias jam!" estas biografio de Henriko Dunant, la svisa findinto de la Internacia Ruĝa Kruco... Dunant, laŭ sia propra priskribo pri si mem, estis malsama homo al tiu imagita de Szilágyi...

Strangas, ke la Henriko Dunant en "Koko krias jam!" estas tiel pasiva kaj introspektema. Kaj tuj trafulmis mian menson la penso, ke ja al preskaŭ ĉiu heroo de Szlágyi mankas aktivemo kaj atakemo. Ili permesas, ke malagrablaĵoj okazu al ili, kaj ili eĉ ne pensas kiel forigi tiujn malagrablaĵojn.

Eble en la moderna mondo ni devas, kiel la du junuloj en "La vekiĝo", ofte akcepti tion, kion la superuloj faras al ni - sed ne ĉiam kaj ne senproteste. Frataj ideoj ne sufiĉas por konstrui novan mondon. Jen la klarigo de mia instinkta malkontento pri la noveloj de Szlágyi malgraŭ iliaj multaj meritoj. La neribelemo de liaj viktimoj kontraŭ ilia sorto lasas ĉe mi senton de senpova fatalismo, kontraŭ kiu mi aŭtomate protestas. Forigu la pasivon kaj pesimismon, Szilágyi, kaj verku por ni novelojn, en kiuj la bonuloj gaje kaj aktive helpas fari pli bonan mondon. ”

Edward Ockey

Ferenc Szilagyi elformiĝis sur la Budopesta Parnoso kulerante mirindan lingvan nektaron el la sorĉista kaldrono de alĥemiistoj Baghy kaj Kalacsay. Sendube estis feliĉo sorbsuĉi tiun aroman lingvan eliksiron, sed estis malfacile gajni la spronojn de originala verkisto sub la platiga ombro de la du majstroj. Tamen la riĉa talento kaj profunda persona kulturo de Szilagyi elbatalis por li la lumrondon inter niaj ĉepintaj literaturistoj. Hodiaŭ estas jam akre elkonturita lia verkista profilo kaj preskaŭ elmezuritaj liaj literaturaj atingoj.

La nova libro, kvazaŭ multkolora ventumilo en la dis-ripa aranĝo, prezentas novelojn kaj skizojn, kiuj kvankam ofte pezkaratoj, tamen ne aldonas multajn novajn trajtojn al la fizionomio de prozisto Szilagyi. Ankau ĉi tie li estas glitparola kaj orelkatena rakontanto kun nur pinĉprenoj da priskribaj detaloj, tre lerte dismetitaj tra la pritema mozaiko. Liaj frazoj svarmas en vigla ritmo, iliaj tuberoj estas skrupule forfajlitaj, sub brillakaj skvamoj de sonoraj vortoj insidas originalaj pripensoj. Kun majstra trafcerto Szilagyi elŝeligas el la vortokrusto ĝian sencan juvelon, elcizelante tiel unu el la plej rafinitaj esperantaj stiloj. Ofte li elrivalas la nivelon de la klasika stil-travideblo de Waringhien. Sed lian frazon ne trasangas homecaj emocioj de Baghy, en ili ne torentas malbridebla vervo, kiel tiu el la turba viglo de Rossetti.

Ĉe Szilagyi ĉio estas perfekte balancita, la vorto, la ritmo, la penso. Lia reliefo ne rifuĝas en profundajn entranĉojn, li evitemas la erupciojn de paroksismo elene, sur la vortojn li selas obtuzigan sordinon kaj ec tra apokalipsaj tumultoj li nur trapantoflos molpaŝe. Szilagyi ne permesas al la pasio kuntreni lin sur la ondokreston de eventoj, li preferas lumturan ĉambreton por observi kaj prinoti la uraganon, ne esplorante ĝiajn metereologiajn kaŭzojn.

Siajn rolulojn Szilagyi ne ĉasas en la brila amfiteatro de mondo, li kutime malkovras ilin en la krepuskaj, forgesitaj niĉoj -- ie ĉe la vivmarĝeno. Intence, kvazaŭ filma aparato, li mallarĝigas sian pupilon por fiksrigardi nur tiun eron de ilia estaĵo, kiu estos aktuala por la zorge elektita cirkonstanco. Ŝajne la denaske hermeta memo subkonscios, ke la psikologia esploro estos malebla sen la memanalizo kaj tial li ne ligas placente siajn heroojn al si por infuzi en ilin la vivon de sia interno. Szilagyi ne sekcas konsciencon, kiam, fendiĝonte sub la vipo de internaj konfliktoj kaj ekstera nepro, ĝi submetos dornan kapkusenon en nian liton. Disŝancelita moralo ne altiras penetron de lia primedito, liaj roluloj ne forbrulas en deliro de pasioj aŭ spasmo de pekemo, li emas turni la rigardon for de la spirita negliĝo, tra kiu elradias komplikiteco de animo, superbolo de cerbo kaj broga fermentado de sango.

Szilagyi ne suferas pro ideologia skorbuto, li ekstaris flanke de la ŝnurringo, kie, sangŝpruce, interpugnas la postnuno kontraŭ la nuno, kaj la nuno kontraŭ la ĵuso. Sian plumon li ne trempas en narkotan parfuman de virina hararo, li ne fosserĉas en la cindro de ekscesaj pasioj, lin ne tentas genealogia linio de junulina nazo. Estas tio filozofia trankvilo de la homo, kies nobla kaj kompatema koro elpesis por si la: valoron de ĉiuj aĵoj kaj kiu, stumblinte sur la vivsperto, alkliniĝis en la determinisman fatalemon.

Kiel humoristo Szilagyi ne enpremas kruele la tranĉan klingon de ironio por vundi, li ne enprofundiĝas en homajn erarojn kiel hunda nazo en malodoron. Ĉi tie ne abundas distondra, Homera rido de Schwartz kiu per nia absurdemo ŝarĝas siajn krakraketajn paradoksojn kaj kiel somera suno elperfidas ĉiun lentugon sur la karaktero de la viktimo. Humoro de Szilagyi estas bonkora prirideto de avo pro petolaj kulpoj de la nepo, ĝi estas senmalica kurba spegulo, distordanta trajtojn de ĉiu kaj ĉio nur por amuzi kaj atentigi. Tial lia humoro kreas la agordon de printempa siestado, kiam, sub la disfunga sunombrelo, oni sentas sin forizolita de la ekstera monda kaj la pulsanta vivo ĉirkaŭronde ŝajnas nur sensenca karuselo.

Szilagyi estas originala kiel verkisto, neordinare harmania kiel homo, abunde riĉa kiel artisto. Li ne toleras korseton de laŭmodaj literaturaj tendencoj. Tial ne strange, ke jen li ŝajnas romantikulo en realismo jen realisto en romantiko, jen naturalisto en kronikado de okazaĵoj. Sed tra ĉio li restas profunde etika pensulo, infektita de idealisma optimismo. Kaj -- laŭ mi -- tio estas lia plej valora kvalito.

Kaj tamen malgraŭ tiu optimisma meĉeto, lia paletro estas iel griztona, subinspirante mildan melankolion. Mi ne konas Szilagyi kiel homon kaj tial mi ne povas deĉifri lian personan enigmon. Sed mi scias, ke, malproksime de li, sub la mistera susuro de aplombaj poploj, muskaj herbejoj elsunas molan verdon. Tie cejano kaj papavo fajrerante brodas la rideton de naturo en ortritikan kanvason. Tra frap-frapa gutkanto de pluvo ploras violono kaj en neĝisfundebla sopiro fendas hungaran venton, hungaran ebenon. Io estas perdita tie. Perdita nerevokeble. Restis nur nostalgio kaj nekvietigebla prisoifo!

---

La unuarangan veston kaj tipografion prizorgis J. Régulo. Per senhalta "Stafeto" li submetis larĝajn flugilojn al nia literaturo. Ni konsciu tion kaj sincere lin estimu!

Ivo Rotkviĉ

Diligentega estas akademiano F. Szilágyi spite al ĵusa "ronda" datreveno. Preskaŭ amasiĝas post li verkoj en la internacia lingvo. Plej distingas sin en la memoro la realismema Sveda Novelaro, la buntaj Rapsodioj kaj La granda aventuro, kiu lasta donis lokon al genia ideo pri Kio poste okazis al Pinokjo - grandioza instruo homarana.

Koko krias jam estas rapsodio en nova vestaĵo, 13 noveloj, el kiuj kelkaj pli frue aperis en revuoj. Du el la noveloj pli vere estas romanetoj : La flamsalamandro kaj la titolpeco.

La unua obsedas la leganton per sortopeza etoso kaj kadenca stilo kun multaj simboloj kaj kontrastoj. Vive ni palpas la pulson de mezeŭropa (hungara) popolo sub obtuzaj minacoj de milito. Kiel fulmoj trafas la teruraj klimaksoj de kataklismo la unuopulojn, kaj kun teruro ni sentas, kiom abisma devas esti la sumo de tiaj "rutinaj" suferoj.

Similan simbolozan etoson havas la drameca La perdita velo pri sangaj hazardoj ĉe t.n. sanganta limo. Kun simpatio ni akompanas naivan viktimon de ribelo, martiron antaŭ la blinda brutalo. Spirhalte ni subsentas, ke certe ie, ial, eĉ en nuna momento, same hazarde, same hontige al homa digno mortas kunhomoj en tiu ĉi plej bona el ĉiuj mondoj . . .

Sed ankaŭ brilas idilia kaj ĉarma la suno en la kolekto, ekz. en la infanpsikologia studeto pri Nila, kaj burleska estas la kadro en La sekreto de la banko. Ĉi tie kiel en Estis bone tiel rolas soleca honestulo, bankisto kaj advokato kontraŭ friponoj financaj kaj juraj, kaj la finon feliĉigas senpera kamparana ruzo kaj solidaro.

Ofte oni aŭdis pri strangaj esperantistiĝoj, sed apenaŭ pri tiel kurioza kazo kiel en La vekiĝo! Jes, Szilágyi igas nin alterne petoli kaj plori, sed plej ofte kaŭras malantaŭ eĉ facilaj pecoj la granda militmonstro, fatalo de nia generacio. Ĉu ĝi terenĵetos ankaŭ niajn infanojn, aŭ ĉu ili ĝin konos nur per literaturo kiel aliajn feliĉe venkitajn plagojn de la homaro?

Plene reliefiĝas FATALO en la titolnovelo Koko krias jam kun la digna ĉefrolulo Henri Dunant. Efektive lia vivo ebligas interesajn mensajn studojn. Lia malespero inter militviktimoj ĉe Solferino, lia origina memfido kaj fiero, kiuj grade cedas imprese de la kruda, sensenca sufero, lia banala profitemo, kiun nur malfacile venkas la alta idealismo per lia fondo de la fama Ruĝa Kruco. - Ĉi tie Szilágyi prezentas noblan arton, ĉi tie li estas parolilo de plenviva homo luktanta ne nur kontraŭ kruela vivo, sed kontraŭ si mem.

Multaj sendube en malpli granda skalo staris en similaj situacoj. Zamenhof ekzemple. Sed kiuj el ni simpluloj kapablis venki ilin vivante laŭ sia ideala konvinko?

Fone de tiu ĉi majstropeco kelkaj skizoj (Facila vento) ŝajnas de malpeza karato kaj apenaŭ valoris librigon. Plej malforta estas Ja-a-a! Kelkaj verdire enhavas barokajn ideojn, ekz. la ŝerco pri estona almanako, aliaj nur estas hejmecaj, spritaj babiladoj pri luktetoj kontraŭ ĉiutagaj objektoj kaj obstakletoj. - Szilagyi ŝatas la satiron, sed ĝuste ĉar li pro natura afablo neniam "montras la dentojn", lia satiro pri la esp-movado iĝas nura distro.

Sed sole pro la titol-novelo la leganto havos plenan valuton aĉetante ĉi tiun novelaron, kiu vere meritas la nomon literaturo. Laŭdon al la eldonejo pro belega preso kaj agrabla prezento, i.a. per malŝparego de papero! La kvara stafeto estas valora stimulilo por nia belliteraturo. Eble ĝi aŭguras kontinuon sekvantan al la interregno post Literatura Mondo?

La stilo portas riĉon de frapaj, ofte aforismaj bildoj: La tuta urbo estis kvazaŭ granda moviĝanta maĉanta makzelo. 120 kilometrojn rapida legado. Malpli da fantazio ol virga pediko. Komencanto en la fako de Kasanova. La soldatoj promesis batali ĝis la lasta sangoguto, sed ili ne pensis pri la unuaj sangogutoj, kiujn neniu oferis volonte. Napoleono mendis la venkon je tuja livero, eventuale kun kasrabato. La vortoj forruliĝis kiel pizoj sur la ŝtonplanko de kuirejo. Lia furiozo volis manĝi homon hodiaŭ. Maljuna horloĝo (prave, ĉar persona amiko). Li estis liberpensulo, kiom li pagos nun por tio? Nekompreneblaĵo tamen estas p. 199: Estas almenaŭ tri monatoj vintre, kiam la suno neniam venas eĉ pli proksimen al la zenitpunkto de la ĉielo". Ĉu eble al la horizonto?

Amuza estas la babilaĵo Komposta komploto pri la preskoboldo, "plej danĝera malamiko de aŭtoroj, kiu tiurilate superas eĉ la recenzistojn". - Spite al la kaŝita, bonhumora piedfrapo mi tamen riskas publike kondamni la multajn preserarojn de cetera bela verko. La skizo pri la preskoboldo estas amuza, sed ĉu aŭtoro kaj eldonisto konsciis, ke ili faris libron, kiu per si mem tro bone ilustras la skizon? Ambaŭ defaitisme cedis al malicoj de t.n. preskoboldo - la aŭtoro kun humuro, apenaŭ la eldonisto! Sed: Malpli da babilo, pli da presprovaĵoj mi petas.

Poul Thorsen

Ĉi novelaro konsistas el dek tri noveloj aranĝitaj en du partojn. Unue oni trovas sep novelojn, el kiuj du longajn, kun ĝeneralaj sed precipe seriozaj temoj. Poste sekvas ses leĝeraj, pli bagatelaj rakontoj plejparte el la esperantista vivo de la hungara aŭtoro en la fremda Svedio.

El la unua aro la plej multaj noveloj okazas dum milito, plej ofte la dua mondmilito en nenomitaj sed rekoneblaj Budapeŝto kaj Hungario. Tio validas interalie pri la komenca 36-paĝa La flamsalamandro, kie oni trovas temojn tipajn de Szilágyi. Ĝia tono estas milde melankolia, rezignema, tamen kun baza espero. La temo estas homaj rilatoj, homa soleco kaj homa fremdiĝo. La ĉefintrigo iom kaprice saltas sed temas precipe pri la plenkresko de juna virino en la plejeble malfavoraj cirkonstancoj, la milita kataklismo. Akompanas tiun historion kvazaŭ alegorio la sorto de kaptita flamsalamandro, kiu povus simboli la aŭtoron mem en lia ekzilo.

La titola novelo Koko krias jam! male okazas dum milito en pli frua jarcento. Ĝi prezentas la imagitajn spiritajn turmentojn de reala persono, Henri Dunant, fondonto de la Ruĝa Kruco, post la batalo de Solferino en 1859. Ankaŭ tie ni rekonas la etoson de Szilágyi-novelo, kvankam eble la historia fono tie iom katenis la verkiston. Pli tipaj rakontoj estas la ege kruela La perdita velo, la socie indigniga Estis bone tiel kaj la esence humura La vekiĝo. En La sekreto de la banko la aŭtoro provis alian, pli farsan stilon, kiu eble malpli konvenis al lia temperamento. La noveleto Nila pri sveda knabineto havas grandan ĉarmon kaj estas bonega infanportreto, sed eble pli vere apartenus al la dua parto de la novelaro.

En tiu dua parto ni trovas purajn bagatelojn, tamen tre amuzajn kaj sukcesajn, kiel traktaĵon pri preskoboldoj, memoron el doganejo kaj kongresan kabaredaĵon. Restas tamen tri veraj noveloj tre bonaj, kiuj prezentas travivaĵojn de esperantisto kaj baziĝas ĉefe sur kulturaj diferencoj. Ili temas parte aŭ tute pri hungaro en Svedio, sed supozeble donas ĝuan senton de rekono ankaŭ al legantoj kiuj ne konas ĝuste tiujn strangaĵojn, kiuj trafas la personon de la rakontoj.

Estas granda mistero, kial la nomo de Ferenc Szilágyi ne estas pli konata. Li estis elstara stilisto, vere supera al la plej multaj pli konataj Esperantaj verkistoj. Pro sia profunda humanismo kaj iomete melankolia humuro li devus esti la tipa Esperanta aŭtoro. Liaj temoj ĉiam restos aktualaj, kaj lia stilo aperas modela eĉ post kvindek jaroj. Krome li ne estis aŭtoro izoliĝema, sed havis senĉesan ampleksan kontakton kun la esperantistaro, kiel instruisto, verkanto de lerniloj kaj redaktoro de Norda Prismo, la ĉefa Esperanta kulturgazeto de la 60aj jaroj.

La novelaro Koko krias jam! estas eble lia plej bona verko, kiu prezentas plurajn diversajn facetojn de lia talento.

Sten Johansson

Linde Knöschke