Luĉifero

Unue oni eksciu, ke tiu Luĉifero de la rumanoj tute ne similas Luciferon de Okcidento. Ĝi ne estas Satano, sed, laŭ la etimologio, Lumportanto, nome la planedo Venuso aŭ la stelo Hiperiono.

Tion notinte, kaj se oni preterindulgas la lingvajn erarojn - iom tro videblajn - de la „kopirajt-paĝo” kaj de la dorskovrilo, oni povas legi longan romantikan poemon (preskaŭ kvarcent versoj) pri la „malfeliĉa geniulo por kiu la surtera vivo ŝajnas malŝatinda”. Oni tion povus resumi per la fama verso de Baŭdelaire en „La Albatroso”: Ĝiaj gigant-flugiloj malhelpas lin por paŝi.

Ni do vidos tiun supernaturan Lumportanton enamiĝi al princino, kiu, siaflanke, ne estas sensenta antaŭ la friponeta paĝio ... Kaj tio malbone finiĝos: la Lumportanto rezignos je surtera amo.

Sed kio pri la teksto mem? Ĝi estas traduko. Kaj oni scias, ke traduki poemon estas tasko nekredeble malfacila kaj plejofte ne tute kontentiga. Kaj plie, traduki strofojn el kvar versoj tre mallongaj (sep- aŭ ok-silabaj) kaj kruce rimitaj similas al riskoplena cirka trapezludo.

Kial? Teknike, kiel respekti la sencon, la poeziajn bildojn, obeante la metrikon, la ritmon kaj la rimojn? Plie, estas certe, ke la aŭtoro, eĉ se genie inspirita, kiam li verkis sian poemon, ludis en tiaj versoj ne nur per la senco de siaj vortoj sed ankaŭ per ties sono kaj rimkapablo. Nu, ĝuste tio en la traduko perdiĝas.

La rezulto? La gramatiko iom suferas „por gajni kelkajn silabojn”, la tradukinto videble „streĉiĝis al la rimo” kaj tial ne mankas adasismoj: leĝec'/ eternec'; naskiĝos/ liberiĝos kaj aliaj.

Krome, eĉ se mi ne konas la rumanan, mi „trasentas” la originalon, kiu estas en latinida lingvo, kun ĉiuj insidoj de latinida lingvo: falsaj amikoj oferi por „donaci”, amoro por „amo”, same kiel farus franco, italo aŭ hispano.

Tial ni trovas „doloro” rimiĝantan kun „amoro” kaj „pudor”' kun „amor”', kiuj ja tre verŝajne rimiĝas en la rumana, sed en Esperanto pruvas miskomprenon de la vorto „amoro”.

Sed mi ripetas: temas pri trapez-akrobataĵo. Tie oni vivas en daŭra vivdanĝero.

Tamen restas, apud la belaj lignogravuraĵoj, ankaŭ kelkaj poeziaj bildoj. Oni, spite la evidentajn mankojn, trasentas la poezion de la originalo. Oni trasentas la romantikan blovon de la rumana poeto.

Cetere ni devas agnoski la eminentan rolon de Esperanto kiel traduk-lingvo: ĝi ebligas al ni ekkoni literaturojn „minoritatajn”, kiujn oni plejofte ne tradukas - aŭ fuŝtradukas - en la „grandajn kulturlingvojn”.

Plie, kaj eĉ precipe, mi konstatas, ke ĉi tiu traduko, malgraŭ siaj mankoj, tamen atingas honorindan literaturan nivelon, dum la franclingva traduko, kiun oni transdonis al mi komparcele, estas tute simple nelegebla lingvaĵo, apenaŭ komprenebla. Kaj tamen oni presis tion!

Fine ni devas danki interalie al Ĝiĝi Harabagiu, kiu tiel klopodis montri al la Esperanto-publiko tiun bedaŭrinde ne tre konatan verkon de la rumana poeto.

Georges Lagrange

Eminescu, Mihai: Luĉifero. Tradukis Jozefo Petrin. Ilustris Vladuca Petner. San Francisco: California Publishing Company, 1998. Eminescu, Mihai: Luceafărul – La vesperstel’. Elrumanigis Jozefo E. Nagy. Berkeley: Eldonejo Bero, 2000.


Temas pri du malsamaj tradukoj – efektive, de tradukistoj el du malsamaj generacioj – de eble la plej konata poemo de la rumana poeto de la 19a jarcento. Rimarkinde, la du libroj aperis preskaŭ samtempe, kaj preskaŭ samloke, duonan mondon for de Rumanio, en la Golfa Regiono de Kalifornio, Usono.
Je unua vivo, oni povas supozi, ke la temo de la poemo estas la amo inter animhava kaj mortema homo unuflanke kaj senanima kaj senmorta anĝelo aliflanke. Sed Constantin Dominte, kiu verkis longan kaj informoriĉan postparolon pri la poeto kaj la poemo por akompani la Nagy-tradukon, klarigas, ke la poemo efektive traktas “la nefeliĉan destinon de la geniuloj inter iliaj nekomprenemaj samtempuloj”. Certe, almenaŭ kelkaj homoj en la mondo povas diri al vi, ke kun tia temo la fina strofo estas ja pli sencohava…
Simple dirite, la vesperstelo – Luĉifero, Hiperiono – enamiĝas kun tera princino kaj provas forlasi sian ĉielan destinon por fari ŝin sia fianĉino. Sed ŝi rifuzas lin (eĉ du fojojn, kun interesaj sed malaj paralelaĵoj) kaj finfine enamiĝas kun alia mortema homo, finfine vivanta “en la strikta rond’ / De la bonbolo sorta”, dum Luĉifero restos poreterne en sia supera mondo, “Malvarma kaj senmorta”.
La poemo aperas en 98 strofoj de po kvar versoj, kun rimskemo abab. Ĉiu a-verso estas kvartroĥea; ĉiu b-verso estas tritroĥea kaj finiĝas per ekstra senakcenta silabo. Mi ne estas sufiĉe lerta pri la elparolado de la rumana lingvo – aparte kiam tyemas pri eventualaj poeziaj licencoj – por diri, ĉu tio teĥnike imitas la originalon (la rumana originalo aperas sur la parnumeraj paĝoj en la Nagy-traduko), sed evidente la rimskemo estas sama. Kontraste, en angla versio, kiun Ionel Oneţ afabla pruntis al mi por komparoj, la tradukanto rezignis pri duono de tiu skemo, uzante abcb-rimadon.
Ĉar la du versioj aperis preskaŭ samtempe, valoras iom kompari ilin. Por mi, la plej grava problemo pri la Petrin-traduko, estas ke li foje elzas la regulecon de la versoj, kaj precize en la malĝustaj lokoj. En la Nagy-traduko mi trovis kelkajn, nemultajn lokojn, kie verso komenciĝas ne per troĥeo sed per jambo (en ĉiu kazo temis pri simpla korelativo). Tio estas tolerebla kaj eĉ (bele) laŭdinda, ĉar ĝi rompas la troan tedecon de la troĥea regulareco. Do, ĉu la ne malofta uzado de similaj jambaj vortoj (ekzemple “estas”) ĉe Petrin ne meritas sian laŭdon? Bedaŭrinde, ili ĝenerale okazas ne ĉe la komenco de mallonga verso, kie oni povas tuj retrovi la ĝustan takton, sed meze de ĝi, neanticipeble. Ekzemple: “Sekvante ŝin paŝon post paŝ’”), kaj beldaŭ poste, en la tria verso de la naŭa strofo: “Atingas li l’ manonjn sur sin’…”. En ambaŭ, la takto de la verso trudas mislokigon de la akcento (“paŝON”, “manOJN”). Kontraste, komence jambigita verso en la Nagy-traduko kiel ekzemple “Kiel ĉasisto al bidet’…” (p. 39, dua strofo) ne ĝenas.
Cetere, ne unu fojon (bonŝance ne tro ofte – sed pli ol unu fojon) pereas tuta silano el verso, ekzemple “… Dezertan pejzaĝon…” (dua verso de la dua strofo sur p. 26). Kontraste, mi ne rimarkis tiajn truojn en la traduko de Nagy.
Grava problemo kiu aperas en tri strofoj nelonge for de la poema fino estas la uzado de –n por montri pronoman dativon. Tio estas teorie tolerebla (temas efektive pri anstataŭaĵo por la prepozicio “al”), sed certe evitinda, eĉ en poezio, kiam temas pri frazo kiu havas ankaŭ rektan objekton. “Kaj mi – kiel unua don’ – Saĝecon vin oferos!” (p. 32, fina strofo); “Mi donas vin teron po pec’” (p. 33, dua strofo; romarku ankaŭ la mislokitan akcenton); kaj “Armeojn mi donacas vin…” (p. 33, fina strofo). Kontraste, Nagy traktas la menciitajn esprimojn jene: “L’ unuan vorton donus mi – / Vi volas saĝon? Diru!” (p. 59, unua strofo),. “La tuta ter’, por imperi’ / Jen, via, pec’ post peco.” (p. 59, fina strofo), “Mi donos maston apud mast’, / Armeon por eskorti / Vin…” (p. 61, unua strofo).
Fine, estas kelkaj (malmultaj, kiujn mi povis trovi) tradukaj mankoj en la traduko de Petrin. La plej evidenta por mi aperis jam en la fino de la kvara strofo: kie la originalo indikas, ke Luĉifero “Corăbii negre duce”, Nagy klarigas, ke “Li nigajn ŝipojn gvidas” sed por Petrin “negre” ŝajne montras grandecon anstataŭ koloron (“Ŝipegojn forportanta.”) – ĉu ia specialaĵo de la rumana, aŭ simple mistraduko? (La angla traduko parolas pri “blackish, loaded ships” – nigrecaj, ŝarĝitaj ŝipoj).
Unu ĝeno en ambaŭ tradukoj estas tiu, ke por atingi la striktan troĥecon de la unua kaj tria cersoj de ĉiu strofo, necesas ofte (eĉ pli ofte) apostrofigi substantivojn. Estus pli bone eviti tion, sed mi mem ne vidas, kiel oni povus fari tion (krom se oni ŝanĝus la takton al strikta jambado).
Sola vera manko en la Nagy-traduko estas la akompanaj ilustraĵoj, kiuj, kvankam nigrablankaj, tamen bone kontribuas al la etoso de la Petrin-traduko. Kompense, la tradukon de Nagy akompanas la solaj konataj fotoportretoj de la aŭtoro.
Mi ne intencas diskuti eventualajn tajperarojn, sed mencion ja meritas la transmeto de la ĉapelo de la ‘ĉ’ en “Luĉifer’: sur p. 2 de la Petrin-traduko al la tujapuda ‘u’.
Mallonge, mi konkuldas, ke la Petrin-traduko, kvankam sufiĉe bona malneto, bezonas iom da polurado, kiun la tradukinto certe povus fari se li ne estus bedaŭrinde forpasinta 23 jarojn antaŭ ol oni decidis honorige por li aperigi la poemon en libra formo. La Nagy-traduko ŝajnas al mi multe pli glata, facile legebla (kaj laŭbezone deklamebla).
Don HARLOW

Don Harlow