Mil naŭcent okdek kvar

Ĉiu jam konas la romanon Mil naŭcent okdek kvar de George Orwell? Kiel indikas la dorsoteksto de la Mondial-eldono, pluraj esprimoj el la libro establiĝis en la angla lingvo, kaj pluraj el ĝiaj konceptoj establiĝis kiel esenca parto de nia kulturo. Tial, eĉ se oni ne legis ĝin kaj eĉ se oni spektis neniun el la pluraj filmigoj, tamen, oni konas ĝin iomete. Sed la famo pri libro ne ĉiam ĝuste spegulas la originalan verkon. Legante ĉi tiun verkon, eĉ relegante ĝin, oni povas surpriziĝi, trovante, ke ĝi ne estas precize tia, kiel oni atendis.

Granda frato

Kiel ĉiuj jam scias, la romano priskribas malutopion, koŝmaran mondon, en kiu la ŝtato konstante spionas la mizeran loĝantaron, subpremas ĉian sendependan pensadon kaj mortigas kaj torturas por daŭrigi sian totalisman regadon. Du homoj, viro kaj virino, ekribelas kontraŭ Granda Frato, la simbola reganto. Ĉu la herooj sukcesos? Kompreneble, ne. La libro pentras bildon pure pesimisman. La herooj malvenkas, kaj ilia malvenko estas tiel absoluta, ke ĝi lasas nenian esperon, ke poste venos iu alia, kiu pli sukcese iros la saman vojon. En la fino Winston kaj Julia estas plene detruitaj de la ŝtato, spirite kaj korpe, kaj eĉ la memoro pri ili estos forviŝita. Montriĝas, ke ilia ribelo estis kvazaŭ planita de la regantaro, ke Granda Frato efektive observis ilin la tutan tempon, kiel informas la afiŝoj.

„Se vi volas bildon pri la futuro, imagu boton tretantan sur homa vizaĝo – eterne.” (p. 246)

Al la pesimismo de la bildo kontribuas, ke Winston kaj Julia eĉ ne estas tre heroaj. Che Guevara laŭdire komentis (sed mi ne trovis efektivan citaĵon), ke por sproni la homojn al batalo ne sufiĉas amo al justo kaj kunsento por la viktimoj de maljusto, sed necesas kolero. Ĉe Winston kaj Julia la ĉefa sento eĉ ne estas kolero, sed malamo. Ili malamas la Partion kaj ili malamas Grandan Fraton, adoptante la senton, kiun la ŝtato mem kultivas en siaj regatoj per siaj „Du Minutoj da Hato”.

Sed Winston kaj Julia amas unu la alian, oni povas rebati. Jes, vere, sed ilia amo estas tute malromantika; malmulte da sentimentaleco troviĝas en ĉi tiu rakonto. Dum la Du Minutoj da Hato (p. 22), Winston volas perforte seksumi kun Julia kaj murdi ŝin. Li rakontas tion al ŝi poste, sed ŝi ne ŝokiĝas. Ŝi mem tezas (p. 125): „La tutaj paradado kaj krioj, [...], estas nur putrinta sekso. Se oni interne feliĉas, kial oni ekscitiĝus pri Granda Frato”. Tial amorado estas revolucia ago kontraŭ la Partio.

Enestas do en ĉi tiu libro pli ol nur la fantazio pri totalisma mondo, al kiu oni ĝenerale aludas per ĝia titolo. Relegante ĝin, mi estis frapita, interalie, de la pluraj aludoj al korpa malkomforto. Kial la multaj mencioj pri la „varika ulcero”? Kaj kial la aserto (p. 96), ke oni „batalas [...] nur kontraŭ la propra korpo”? Ĉu esenca elemento de la konstruaĵo aŭ ĉu nur spegulaĵo de la sanstato de la aŭtoro, kiu en 1948 suferis tuberkulozon, dum li finverkis la romanon?

Leginda

La ĵusaj alineoj eble impresas, kvazaŭ temus pri libro tre deprima. Tamen ne. Almenaŭ min ĝi ne deprimas. Laŭ mi, temas pri libro nepre leginda, kaj prave oni inkluzivas ĝin en multaj el tiuj listoj, ŝatataj de ĵurnalistoj, de la cent plej gravaj, aŭ plej legindaj, romanoj. Tial min surprizis la informo, ke, antaŭ ol Mondial ĝin akceptis, alia esperanta eldonejo ĝin rifuzis, taksante ĝin malaktuala.

Sufiĉe pri la romano. Kia la traduko?

Nu, ĝi estas akceptebla. Oni povas ĝin legi, kaj oni ne perdas tro, legante ĝin anstataŭ la originalo. Sed ĝi certe ne estas majstraĵo, kaj tion oni konstatas jam ĉe la fino de la unua alineo, kie tra la pordo eniras „nebuleto de eroplena polvo”. Nenio en la originalo pravigas „nebuleton”, kaj „eroplena polvo” ŝajnas sensencaĵo. Se traduki pli-malpli laŭvorte, temas en la originalo pri „kirlo de sableca polvo”. En la traduko farita de Joxemari Sarasua temas pri „polva vent-puŝo”, kiu estas almenaŭ belsona esprimo; oni povas verŝajne elturniĝi sen la sablo.

Mankas zorgo

Belstile kaj precize traduki postulas talenton, kompreneble, sed plurajn aferojn en la traduko de Donald Broadribb eblus plibonigi per aplikado de nur iomete pli da zorgo kaj diligento. Kial la domo de Winston, en kiun penetras la dube priskribita polvo en la unua alineo, nomiĝas tie „Loĝejoj de la Venko”, sed poste „Ĉambroj de la Venko” kaj, kiel tria eblo, eĉ ankaŭ „Apartamentoj de la Venko”?

Se versaĵo estas citita plurfoje en la teksto kaj konsiderata kiel sufiĉe grava por ricevi longan piednoton (p. 163-164), ĉu estas tro postuli, ke ĝi estu same tradukita en ĉiu loko? Ĉu estas tro postuli, ke ĝi estu same tradukita en du lokoj sur la sama paĝo (p. 93)? En unu loko estas „Ministrejo de Amo”, kaj en alia, „Ministrejo de la Amo”; en unu loko estas „memortruo”, kaj en alia, „memorotruo”. Tio ne estas katastrofo, sed estas tiel facile eviti tiajn nekonsekvencaĵojn, kiam oni laboras per komputilo kaj disponas ankaŭ la originalon komputile.

Kritiko

Pri stilaj demandoj ĉiu havas sian propran opinion, do certe ne ĉiuj konsentos pri la sekvaj kritikoj, sed jen kelkaj aliaj aferoj, kiuj ne plaĉis al mi:

1. Uzado de vi anstataŭ oni: „Ĝi estas bildo tiel farita ke la okuloj sekvas vin dum vi moviĝas.” (p. 11) Ekzistas romanoj, en kiuj la rakontanto ekrilatas tiel persone kun la leganto („Nomu min Iŝmael” ...), sed ĉi tiu ne estas tia romano.

2. Uzado de adjektiva pronomo anstataŭ artikolo: „Li fermis siajn okulojn kaj premis siajn fingrojn kontraŭ ilin” (p. 64). Oni povas diveni, pri kies okuloj kaj fingroj temas. Neniu alia ĉeestas!

3. La kabinetaĵoj basa, hati, liva, mava, paseo kaj tiel plu. Por mi, malamo estas multe pli emocia vorto ol hato. Tamen, la tradukinto evidente ne abomenas la prefikson mal-, ĉar ni legas ankaŭ: „malanalfabetaj” (p. 73) kaj „malpli malfreneza” (p. 198).

4. Miksi du lingvojn en la sama vorto: „O'Brienon” (p. 19), „Julian kaj Winstonon” (p. 154).

5. Multaj anglismoj (mi ne povas diveni, kiuj estas eraroj, kaj kiuj intence elektitaj): mortuloj anstataŭ mortintoj, senvarie anstataŭ senescepte, demonstracio (kaj en unu loko „demonstrato”) anstataŭ manifestacio, selekti, „krevoj de la klifo”, normana anstataŭ normanda, konfido anstataŭ fido, oportuno anstataŭ okazo aŭ ŝanco, „slabon da ĉokolado”, „aŭtorizis”, reserĉi, vivida, ...

Ridigis

Ne malplaĉis al mi, sed ridigis min la piednoto sur paĝo 96, en kiu la tradukinto helpeme klarigas la sistemon, per kiu en la moderna mondo oni mezuras tempon per dudek kvar horoj en tago. Eble li timas, ke ekzemplero de la traduko falos, el preterfluganta aviadilo, en la manojn de izolita tribo de Amazonio, kiu ankoraŭ ne konas tiajn teknikaĵojn.

Tamen, malgraŭ tiuj strangaĵoj kaj malatentoj, la traduko estas tute uzebla. La libro estas legenda. Se vi ne legos ĉi tiun tradukon, nepre legu alian, aŭ la originalon.

Edmund Grimley Evans

«Ne diru kun sopir': “ne plu” / Sed kun dankemo: “estis ili”». Donald Broadribb, brila esperantologo, vortaristo, recenzisto, redaktoro, kaj tradukisto el la angla, helena kaj hebrea, ve, forpasis oktobre 2012 en Aŭstralio, lasinte al ni tradukon de la romano 1984 far George Orwell (plumnomo de Eric Arthur Blair) – unu el la plej ŝatataj kaj citataj britaj aŭtoroj en la 20a jarcento.

La romano estas prave konsiderata unu el la plej gravaj kontraŭ-tiranismaj (mal)utopioj, fonto de konategaj citaĵoj kaj nocioj (Granda Frato, novparolo, duoblapenso, pensakrimo…) kaj defioj pripensendaj kaj ne-tuj-facile solveblaj, kiujn la homaro alfrontas dum tuta sia registrita kelkjarmila historio: kio estas Libero, Vivcelo, Vivenhavo, Valoroj? Ĉu ni, homoj, bezonas “ŝtaton”? Ĉu gravas/indas scii la veran historion (kiun fakte kreas registoj)? Ĉu la ŝtato rajtas mortigi? Ĉu oni prefere restu sklavo sed viva ol pereu en ĥaoso? Ĉu io ajn entute de ni dependas?

Oni plu diskutas kaj disputas pri la mesaĝo de la verko, ties literaturaj ecoj, la politikaj emoj kaj mondrigardo de la aŭtoro kiu dum sia nelonga vivo (1903–1950) sukcesis partopreni gravegajn eventojn kaj dramece evoluigi sian mondrigardon – de konservatismema oficisto en Birmo ĝis socialisto kaj arda ano de trockiismo dum lia partopreno en la Hispana interna milito en 1936, en kiu li vidis kiel drame ŝanĝiĝis la socia situacio post la venko de Franko kaj kiel lie la “komunistoj” fakte kunlaboris kun la faŝistoj. Ĉu ne tiam li konceptis la tiom trafajn bildojn en la verkota La Besto-Farmo – kies ĉefa ideo estas perfido de idealoj kaj misuzo profitcela?

Laŭ iuj esploristoj, Orwell restis ĉiam “socialisto”. Ĉu povus “socialisto” verki tiom kontraŭtiranian romanon? Ja laŭ iuj, “socialismo” egalas stalinismon, gulagon, tiranion… – se nur komenci demandi. Socialismo kun homa vizaĝo?

La “oligarĥia kolektivismo” (korporacia komunismo, ĉu ne la sama afero ol faŝismo?), prezentita de la “renegato” Goldstein en la romano, evidente reflektas ideojn de la aŭtoro pri Stalino kaj la reĝimo, kiun tiu kreis en la konata lando.

Winston Smith, la protagonisto, ano de la reganta ĉiompotenca “Partio” gvidata de “GF”, vivas en oligarĥia socio – fakte sklavposeda – de preskaŭ absolute domina “duoblapenso”, kie ne nur mankas plej elementaj necesaĵoj eĉ por la partianoj, regas totala mensogo, timego, envio, malico, socia dispecigo, obtuzigo de la ordinara vivo, ĝisnaŭzaj neelteneblaj malmoralaĵoj, apatio, manko de ajna solidareco kaj kompatemo, inteligento aŭ espero, preteco tuj perfidi senrimorse, sed forestas la vivosenco mem, ĉar, laŭ la registoj, ne ekzistu normalaj homaj interrilatoj, nek pensantaj memorkapablaj individuoj, nek paco nek io ajn – la mem historio ne ekzistas, kaj veraj kompreneblaj nocioj ne rajtas ekzisti – “milito estas paco”. Cetere li mem laboras ĝuste kiel eliministo de la historio…

Li serĉas lastajn eblojn resti integra homo, esperas trovi samideanojn kaj ke la proloj ivos ion ŝanĝi, kaj mem ribelas kontraŭ la sistemo per kvazaŭ ŝanca amafero kun kolegino Julia – junulino kiu sie volis venĝi la Partion – sed neeviteble trafas en la ferajn tenajlojn de la reĝimo, kiu nesciate seninterrompe gvatis ĉiujn liajn movojn, evidente de la trea komenco (mistike Winston sonĝis anon de la “Interna Partio” O'Brien, diri “Ni renkontiĝos en la loko kie mankas mallumo” jarojn antaŭ ol tiu rivelis sin al li kiel Fratarano rolonta ĉefa ŝajnkomplotanto sed evidentiĝonta lia ĉefa torturonto kaj “sanigonto”, aŭ kiel oni sciis ke li vidis pruvon ke unu el la vaporigotaj revolucigvidantoj vere ekzistis). Neelteneblaj torturoj finfine “sanigas” lin kaj senigas de ajnaj fajreroj resti vera homo.

“Duoblapenso” – eble centra nocio de la romano, kompleksa, ne simple komprenebla, detale pritraktita, kvazaŭ kvantumfizika – samtempe havi du malajn opiniojn, sciante ke ili sin kontraŭdiras, kaj kredante ambaŭ; konscie malkonsciiĝi, kaj poste, denove, malkonsciiĝi pri la hipnotiĝo kiun oni ĵus faris en si.

Eĉ por kompreni la vorton necesis uzi duoblapenson. Ĉu ni ne vidas, se bone atenti, signojn de tio en la agoj kaj diroj de iuj el ni?

La traduko estas individueca, preskaŭ senriproĉa kaj modela, pli bona ol la fonta, saturita per ĉiam zorgaj kaj ofte agrablaj eltrovaĵoj – krom ke la historio tenas vin streĉa, vi ĝuas la glatan liveradon. Jen kelkaj menciindaj tradukaj solvoj el tre longa listo: “Senscio” (ignorance); “ŝalma flamo” (blowlamp); “senekzistigo” (annihilation); “mencieto en taŭga loko” (a hint in the appropriate quarter); “resaltema” [gazono] (springy [turf]); “planis mangrenadon” (designed a hand-grenade); “Olduleto” (old boy [adrese]); “publoj” (pubs); “Vi pensis pri trompi min”; “tutdume”; “trapensi”…

Tamen iujn nemultajn vortojn mi trovus misaj aŭ almenaŭ pridiskutindaj, ekz. “Preter la maro” (beyond the sea) – eble tamen “fore post la maro”; “preter la malfruaj kvindekaj jaroj (beyond the late fifties) – eble tamen ”antaŭ la fino de la kvindekaj jaroj"; “lerta vizaĝo” (clever face) – eble tamen “inteligenta”, aŭ “saĝa” [kvankam ŝajne taŭgas en “Tre lerta sepjarulino, ĉu ne?”(Pretty smart of a nipper of seven, eh?) (pri ido kiu sukcesis lerte denunci); “senfina dialogado” – kiam temis pri “monologo” de Winston kun si mem, sed ŝajne taŭgas; “Departemento de Reserĉado” – Research Department – ĉu tamen “esplorfako” (-departemento)?; “nefamiliara” [besto] (unfamiliar) animal – eble “ekzotika”.

La tradukinto ne tro zorgis imiti iujn ne-tre-normajn anglajn lingvaĵojn (de “proloj”), verŝajne prave, ja Esperanto estas tro regula por ĝin kripligi sen drastaj postsekvoj.

Aparte interesaj estas La principoj de novparolo en la apendico – kvankam iel la formalaj meĥanismoj similas al tiuj de Esperanto, kvankam kompreneblas, ke la du lingvoj havas malsamajn celojn.

Ĉu la antaŭvidita mondo ne realiĝis aŭ realiĝos jam antaŭ la jaro 2084, kiel supozas Broadribb? Mi samopinias kun tiuj, kiuj vidas ke la orŭela socio iĝas nuna realaĵo, sed en oble hororiga formo, se bone pensi.

Antaŭ nelonge min mirige ŝokis miaj propraj supozoj, ke Orwell fakte apologias la malhomigan reĝimon kaj la fina frazo “Li amas Grandan Fraton” estas celo de la homoj – fina paciĝo kun si mem, kun la realeco, kaj saviĝo – kvazaŭ estus dilemo inter resti homo aŭ iĝi “sana” angsoce en la ĉion-stringa amo de la Granda Frato.

Ja ortodokso estas nekonscio, kaj ĉu ne estas beno resti feliĉa en la permesitaj framoj, sen la devo ion decidi, peni kaj dubi? La demandoj restas kaj nur ni, la homoj de nia dume sole havebla planedo, povas decidi kaj fari kion ni povas, ĉiu el ni, de kiu ĉio plia kaj plua dependas.

NOTO

* Vasilij Ĵukovskij. Rememoro

Andrej Peĉonkin

Giridhar Rao