Lundo ekas sabate

Lundo ekas sabate estas unu el la plej bonaj libroj, verkitaj en Rusio en la 20a jarcento. Al rusaj legantoj ne necesas prezenti ĝin – jam kelkaj generacioj bone konas ĝin kaj tre ŝatas, – same mi estas granda ŝatantino de la libro kaj de la aŭtoroj – du fratoj: Boris kaj Arkadij Strugackij. Ili verkis multajn fantastajn kaj scienc-fikciajn librojn. Kelkaj estas jam tradukitaj en Esperanton.

Fakte, la libro Lundo ekas sabate antaŭis la modon kaj la epokon: ĝi enhavas temojn, kiuj nur komencas esti popularaj. Nun legantoj de ĉiuj landoj kun intereso kaj plezuro sekvas la aventurojn de la fama Harry Potter en la mondo de homoj kaj en paralela mondo de sorĉistoj. Sed la fratoj Strugackij elpensis tiun paralelan mondon 40 jarojn pli frue, en la jaro 1963! En la libro Lundo ekas sabate temas ĝuste pri du paralelaj mondoj: la mondo de ordinaraj homoj kaj la mondo de sorĉistoj! Nur ĉi tie temas ne pri sorĉista lernejo, sed pri esplor-scienca instituto IESMASO (Instituto Esplor-Scienca pri Magio kaj Sorĉo).

Ĉio okazas ie en la nordo de Rusio, en urbeto Solovec, kie funkcias nekutima esplor-scienca instituto: tie laboras sorĉistoj kaj magiistoj, vampiroj, spiritoj, ĝinoj. Tie estas fakoj de Linea Feliĉo, de Aŭguroj kaj Profetaĵoj, de Defenda Magio, de Absoluta Scio, de Universalaj Transformoj kaj eĉ Veterburoo, kiu, evidente, aŭguras la veteron ... La sciencistoj serĉas receptojn de eterna vivo, feliĉo kaj ĝojo ... Kvankam multaj sciencistoj estas tre aĝaj, – kelkcentjaraj – ili havas tre modernajn ideojn kaj adaptiĝas al teknika progreso: en elektronika salono de la Instituto funkcias unu el la plej modernaj kalkulmaŝinoj de sia tempo! Ili okupiĝas pri submolekula kaj infraneŭrona magio, kaj olda maliculo Merlin por fari siajn veterprognozojn kaŝe aŭskultas la radion ...

En sia mallonga sed tre interesa antaŭparolo la tradukinto mencias, ke la libro enhavas du ĉefajn grupojn de rolantoj: personoj de rusa folkloro kaj personoj de sovetia realo de la 50aj-60aj jaroj de la 20a jarcento: kune kun marvirinetoj, hejmkoboldoj, parolanta ezoko, Ostulo la Senmorta, multkapa Drako Goriniĉ kaj aliaj, kunekzistas normalaj ordinaraj sovetiaj burokratoj kaj falsaj sciencistoj, kiuj vivas en la ombro de veraj sciencistoj. Sed en la magia mondo de la fratoj Strugackij oni tuj vidas falsan scienciston: li havas harozajn orelojn! Sed en la libro estas la tria grupo de rolantoj, eble la plej grava por la enhavo: veraj sciencistoj, entuziasmuloj ĝis freneziĝo, por kiuj scienco gravas pli ol ĉio en la mondo.

La titolo de la libro volas diri, ke vera sciencisto – homo aŭ sorĉisto – laboras sindone, ne kalkulante laborhorojn, solvadas sciencajn problemojn eĉ dum ripoztempo kaj komencas novan laborsemajnon ne lunde, sed sabate. Certe, la aŭtoroj volis kritiki la realon de sia epoko sub la formo de fantazia verko, – sed mi certas, ke ili same volis glorigi entuziasmulojn, kiuj aperas en ĉiuj tempoj kaj sub ĉiuj reĝimoj. Eble, ĝuste pro tio la libro estas tiom gaja kaj optimismoplena!

En la libro forestas aventura aŭ krima intrigo. La enhavofadeno estas tre simpla: ordinara homo, programisto Aleksandro Privalov hazarde trafas magian instituton, komencas labori tie kaj poiomete malkovras ĝin kaj ĝiajn sciencistojn. La aŭtoroj tre feliĉe uzas fantastajn formojn por fari verkon plena de humuro – fakte, tio estas tre malnova tradicio, venanta de antikveco kaj sekvita de Jonathan Swift en Aventuroj de Gulivero, de Wells en liaj fantaziaj romanoj, de Pierre Boulle en La planedo de simioj kaj de multaj aliaj verkistoj el diversaj landoj. Ili uzas fantazian formon por akra socia kritiko. Ankaŭ la fratoj Strugackij uzas ĝin por la kritiko. Ilia humuro estas ege originala kaj aperas ofte en unu sola bildo aŭ frazo. Pro tio oni povas legi kaj relegi la libron, kaj ĉiam vi trovos tie ion novan, ne rimarkitan dum antaŭaj legadoj. Mi volas tamen averti, ke legado de la libro postulas certan intelektan nivelon. Do, pri intelekta nivelo: jen kion pensas pri tio programisto Privalov kaj fama magiisto Kristobal Ĥunta:

„Ni venis al bona humoro kaj komencis priparoli novan taskon de Ĥunta, kaj tre baldaŭ li diris, ke eĉ antaŭe li opiniis sin pobrecito, sed ke mi estas profano pri matematiko li certiĝis de la unua renkonto. Mi arde subtenis lin kaj eldiris mian supozon, ke li verŝajne jam maturas por pensiuliĝo, sed min oni devas perbote peli for el la instituto al ŝarĝado de traboj, ĉar mi taŭgas por nenio alia. Li oponis mian opinion. Li diris ke ne eblas eĉ paroli pri la pensio, ke li devas esti uzita nur kiel sterko, sed min oni devas allasi al trabŝarĝejo je la distanco ne malpli ol unukilometra, ĉar ankaŭ tie estas bezonata certa intelekta nivelo, do oni devas laborigi min kiel lernanton de merdoĉerpisto en ĥolerbarakaro.” ...

La libron tradukis Mikaelo Bronŝtejn – bone konata en Rusio kaj en Eŭropo, sperta verkisto kaj tradukisto, bonege posedanta Esperanton kaj havanta sian propran literaturan stilon. Do, certe, la traduko estas ege altnivela. Ne necesas diri, ke la afero estis tre malfacila, ĉar la tradukanto devis prezenti al internacia legantaro pure rusajn folklorajn kaj fabelajn estaĵojn kaj aĵojn, kies nomoj forestas en oficialaj vortaroj. Krome, en sia tempo la libro estis ege aktuala, ĝi enhavas multegajn realaĵojn de sia epoko. Kaj kiam la libro estas tre ligita kun aktualeco, ĝi rapide iĝas malfacile komprenebla, ĉar multaj realaĵoj, mallongigoj, nocioj, vortetoj malaperas. Mi opinias, ke la tradukinto havis bonan ideon doni tre mallongajn klarigojn malsupre de la paĝo pri nocioj, nekonataj de internacia legantaro (kaj, kiel li mem ĝuste rimarkas, eble eĉ por la nuna generacio de rusoj ...).

Krome, la aŭtoroj volonte uzas vortludojn – ofte netradukeblajn. La tradukanto havas tri eblojn: aŭ anstataŭigi ilin per neŭtrala traduko, aŭ fari longajn klarigojn, aŭ anstataŭigi ilin per aliaj vortludoj, propraj al la lingvo de la traduko. La lasta varianto estas la plej malfacila, sed la plej krea kaj la plej bela. Mikaelo Bronŝtejn tre bonŝance uzas ĝin. Ĝenerale, memorante pri la tri oraj reguloj de la tradukarto (antaŭ ĉio transdoni la sencon; la traduko plene konformiĝu al la traduklingvo; laŭeble transdoni la stilon de libro), ni povas konstati, ke ĉiuj postuloj estas respektitaj. Kaj krome senteblas vera amo kaj respekto por la libro, videblas krea laboro. Mi opinias, ke ĉi tiu traduko povas esti konsiderata kiel modelo por aliaj tradukistoj. Bonan legadon!

Nina Korĵenevskaja-Gouriou

Antaŭ Lundo ekas sabate, kvin pliaj verkoj de la rusaj fratoj Arkadij kaj Boris Strugackij publikiĝis en Esperanto. Kiuj jam legis iun el ili ne bezonas mian (mal)rekomendon. Leginte neniun krom ĉi plej lastan, mi povas komuniki nur freŝan impreson, kvazaŭ de komencanto.
Kiel en La Majstro kaj Margarita, La fatalaj ovoj aŭ Teatra novelo de Bulgakov, la aŭtoroj fone karikaturas la socion kaj vivon en sia epoko, konkrete la sovetiajn burokratismon kaj karierismon de la 60-aj jaroj, dum la Malvarma Milito kontraŭ Usono. Ne mirinde, ke Lundo ekas sabate kundividas kun tiuj verkoj (kaj kun Milito kontraŭ salamandroj de Čapek, La viro kiu ĵaŭdis de Chesterton, aŭ la taglibroj de Ijon Tichy fare de Lem) tonon groteskan, ofte rande de absurda humuro. Sed kun la ĉefverko de Bulgakov komunas ankaŭ la apero de magio, koŝmaroj, homeskaj monstroj kaj fantomoj, kio kontrastas ne nur kun la severo de komunismo sed ankaŭ kun la dekalogoj de fundamenta aŭ dura sciencfikcio; fakte foje ĝi impresas kiel parodio de dura SF (kiun, kiel duran sofon, la sidvangoj eltenas ne tro longe).
Kvankam komence ne facilas sin orienti en la rakonto, la absurderoj kunbrikiĝas harmonie, tiel ke sur p. 57 (el 232) mi jam legis kun apenaŭa surprizo frazon absolute frenezan kiel La grifo dormis, enĉambre plu restis ozonodoro, plene koheran kun ĉio antaŭa kaj sekva. Skribas la tradukinto Mikaelo Bronŝtejn, ke ĉi romano estas la plej gaja libro de la rusa fikcia literaturo. Mi certe taksas ĝin amuza, sed, kiel en Tigro! Tigro! de Bester, tutan ĉapitron pri tempovojaĝo mi sentis teda kaj malviva (ĝi sekvas la fruan modelon de Wells sen atingi ties nivelon), kaj la abruptan finon, post kontentigaj ĉapitroj pri papago kaj Tungusko, eble motivis manko de plua inspiro.
Pri la traduko, ĉio en ordo, aparte de kelke tro da kunmetitaj verboformoj. Koncerne la enhavon, abundas roluloj kaj, do, viglaj dialogoj; jen kaj jen, aludoj kaj omaĝetoj al aliaj SF-verkistoj (kiel Lem aŭ Wells), okulsigne al ŝatantoj de la ĝenro; ankaŭ interesaj, malrutinaj ideoj i.a. pri la inerteco de raciisma pensado, ekzemple: „Neniu akceptas en la kapon, ke inter la faktoj konataj kaj iu nova fenomeno povas etendiĝi maro da nekonataĵoj, kaj tiuokaze ni proklamas la novan fenomenon supernatura kaj, sekve, malebla“ (p. 43).
Ĉu fantazio, parodio, alegorio...? Entute, Lundo ekas sabate allasas legadon plurtavolan, multsignifan, kaj invitas al serĉado de la ceteraj jam esperantigitaj romanoj samaŭtoraj.

Jorge Camacho

Jen mi — en la voj'
inter lundo kaj merkredo.
M.Bronŝtejn, “Fabeleto pri fidelo”

Fratoj Arkadij kaj Boris Strugackij estas rekonataj inter la plej gravaj kaj ŝatataj aŭtoroj de ruslingva fikcia literaturo. Moskva eldonejo Impeto ekde 1992 aperigis kelkajn iliajn librojn en Esperanto (bedaŭrinde, ne ĉiam altnivele tradukitajn kaj redaktitajn — vidu la recenzojn de Aleksej Birjulin en La Ondo 1995: 3-4 kaj 1997: 5; progreso tiurilate dume ne senteblas, kiel vi tuj vidos). La elekto de konkretaj verkoj ofte ŝajnas hazarda — tamen fine aperis la verko, kiu ne similas la ceterajn kaj miaopinie pleje meritas atenton.

Lundo ekas sabate estas la libro de sia epoko. Ĝi estis verkita komence de 1960aj jaroj, en la “ora” tempo por scienco en Sovetunio. Ĵus aperis kosmoŝipoj kaj nukleoenergiaj centraloj, la povoj kaj perspektivoj de scienco ŝajnis senlimaj, estis “fizikistoj respektataj, lirikistoj neglektataj” (laŭ populara poemo de Boris Sluckij). Gejunulojn logis laboro en sciencaj institutoj eĉ malgraŭ tre modesta salajro, kaj se la temo estis sekreta — do apartenanta al plej avangardaj esploroj — estis des pli interese. Oni pretis labori dum vesperoj kaj noktoj, dum dimanĉoj kaj festoj — nur pro inspiro, kaj la librotitolo esprimas la vivprincipon de la junaj entuziasmuloj.

Pluraj tiamaj libroj kaj filmoj respegulas ĉi etoson, sed tre malmultaj el ili restas aktualaj, memorataj kaj ŝatataj ĝis nun.

Laŭamplekse Lundo ekas sabate povus esti romano, sed en ĝi forestas amhistorio, eĉ virinoj preskaŭ tute ne rolas. Nur en ironia postparolo ni legas, ke unu el la protagonistoj ĝuste tiutempe estis divorcanta kaj plananta trian edziĝon (pĝ. 227). Nu, laŭ populara tiam kanto, “hodiaŭ gravas ne personaĵoj, sed raportoj de labortago!” Amromanoj multas kaj pli-malpli similas unu la aliajn, sed nia libro estas unika.

Ni vidas ĉion per la okuloj de juna programisto Aleksandr Privalov, rakontanta epizodojn el sia vivo kaj laboro en sciencesplora instituto de… magio. Estas bona metodo por esplori kaj montri problemojn tipajn por ĉiu tempo, ĉiu scienca branĉo kaj ĉiu kolektivo de esploristoj, sen “ofendi” iun konkretan. (“Sed pri kio vi okupiĝas?” — mi demandis. “Samkiel la tuta scienco, — diris la kurbnazulo. — Pri feliĉo homa.” — pĝ. 9)

Ni vidas tute diversajn homajn karakterojn: jen junaj buboj, kiuj preferas, eĉ spite malpermeson, labori anstataŭ festi dum novjara nokto. Jen ĉarlatano-profesoro, ŝajniganta sin elstare grava — ĉiuj liaj laboroj fiaskas (“poste iĝis klara, ke la memvestaj botoj kostas pli ol motorciklo kaj timas polvon kaj humidon” — pĝ. 142), sed li lerte subtenas sian reputacion pere de bulvardaj ĵurnalistoj kaj ideologia demagogio — ĉu similaj ne prosperas en ĉiuj sciencoj? Jen malhonestaj raportistoj, brave propagandantaj dubindajn aferojn (atentu: la nocio “PR” aperis nur jardekojn poste!). Jen simple pigruloj, ĉiam serĉantaj decan pretekston por eviti laboron. Jen kurtaj mencioj pri okazaĵoj, ŝajne absurdaj, sed eble instigantaj al pensado, ekzemple: “En la fako de Eterna Juno post daŭra malsano forpasis la modelo de senmorta homo” (pĝ. 162). Drako, vampiroj, diversaj koboldoj… tamen tre similaj al ordinaraj nuntempaj homoj. Kaj ankoraŭ multo ridiga kaj pensiga. Ne necesas tro longe cerbumi, por kompari la “kadavrulon plene kontentan”, idealan modelon de universala konsumanto, kiu per siaj senĉese kreskantaj bezonoj povas pereigi la mondon (pĝ. 154-158), kun plej ordinara usonano…

La libro portas subtitolon “Novelo-fabelo por scienclaborantoj de adoleska aĝo”. Vere, ĝi estas ŝatata legaĵo por multaj scivolemuloj inter 12 kaj 25 jaroj en mia kaj sekva generacioj. Eblas diri, ke ĝi influis mondkoncepton de junularo, eĉ vokis iun en sciencon. Esprimoj el la libro eniris la parolon de junaj intelektuloj. Lundo ekas sabate estis plurfoje reeldonita, baldaŭ sekvis la daŭrigo, Fabelo pri trio, kiu ne havis similan sukceson, probable pro troa ideologieco.

La fabelo iom memorigas Alicon en Mirlando de Lewis Carroll: same rolas multaj herooj de popolaj fabeloj kaj de klasikaj libroj, konataj al ĉiu ekde infanaĝo, same humura kaj petola estas la stilo de la rakonto, kaj same profundas la enhavo malgraŭ priskribo de neeblaj okazaĵoj. 12-jarulo perceptos gajajn aventurojn, pli aĝa leganto nepre pensos pri multaj filozofiaj problemoj ligitaj kun la rakonto. Do la libro eĉ origine bezonas sufiĉe grandan komentaron (la aŭtoroj skribis tiun librofine), kaj traduki ĝin al aliaj lingvoj estas tre malfacila tasko — la tradukinto mem agnoskas tion en la prefaco kaj eĉ konfesas, ke li longe hezitis antaŭ ol eklabori; li aldonis siajn piednotojn, sed, miaopinie, necesis pliaj. Ja por kompreni ĉiujn nuancojn en la libro necesas pluraj fonaj scioj pri la rusa kulturo ĝenerale, kaj pri Sovetunio de 1960aj jaroj aparte.

Krom diversaj aludoj kaj vortludoj enestas multaj poemfragmentoj, rimitaj proverbaĵoj k.s. Ie necesis modifi la realaĵojn, ke ili iĝu kompreneblaj por alinacianoj. Mikaelo Bronŝtejn estas konata kiel poemtradukisto, do versajn pecojn li tradukis sufiĉe bone.

Pri kalemburoj li sukcesis iom malpli, sed kelkloke lerte: origina NIIĈAVO, la siglo prononcata kiel vulgara varianto de rusa vorto “nenio”, iĝis IESMASO, “Instituto Esplor-Scienca pri Magio kaj Sorĉo”, kelkaj vortludoj estas anstataŭitaj per sufiĉe adekvataj.

Iuj nomoj estas tradukitaj (Turdo, Penetrema, Kovulo), aliaj — simple transskribitaj kaj ne glositaj, do “senkoloraj” por alinaciano: Lukomorje, Kiteĵgrad; Smogulia.

Bedaŭrinde perdiĝis sukplena parolstilo de kelkaj rolantoj, imitanta antikvan rusan aŭ kancelarian parolon aŭ junularan slangon. Perdiĝis ankaŭ la aludo al biblia esprimo “vantaĵo de vantaĵoj, ĉio estas vantaĵo” (Pred 1: 2) en la titoloj de la dua kaj tria partoj.

Kelkaj frazoj kaj alineoj simple malaperis pro neklara kaŭzo.

Aliflanke, Esperanto-traduko ricevis, almenaŭ por junularaj aktivuloj, plian nuancon, ne antaŭviditan de la aŭtoroj kaj tradukinto. Atentu katon Vasilij, kiu scias amasegon da kantoj, kvankam neniun el tiuj pli ol duone (pĝ. 25–27), kaj kiu ĉiuprintempe prenas kutiman ferion por denove edziĝi (pĝ. 161)… ĉu li ne similas certan konatan poeton kaj bardon?..

Komposteraroj ne tre multas, sed agacas: “bitikoj” (butikoj, pĝ. 9), “veŝajne” (pĝ. 16), “sensofigis” (sensoifigis, pĝ. 26), “penumita” (plenumita, pĝ. 95), “megistra” (magistra, pĝ. 141), “elktra” (pĝ. 192).

Estas kelkaj kutimaj rusismoj kaj ankaŭ eraroj pro malatento, apenaŭ pardoneblaj al tiom spertaj tradukisto kaj redaktoro: “pordegoj” (pĝ. 11 k.a.) pri unu objekto, “ĥalato” (kitelo, pĝ. 35,77,139,143), “ekzilo” (mallibero, plurloke), “admoni” (parolsorĉi, pĝ. 78-81,96), “elektrona” (elektronika, plurloke), “monŝranko” (kirasŝranko, pĝ. 82, pri mono ne temas), “relativistaj” (relativismaj, pĝ. 98), “kunfandaĵoj” (alojoj, pĝ. 98), “malŝarĝoj” (malŝargoj, pĝ. 120), “altitudo” (latitudo, pĝ. 180), “metonta” (metota, pĝ. 220), “greno” (grajno, pĝ. 204, 221), “laborenspezo” (apliko de laboro, pĝ. 229) k.a. Ankaŭ — amuzaj gramatikaj fuŝoj: “…korpulentan altan viron vestitan en nigra kostumo, rebrilanta dedorse kaj faranta vastajn mastrecajn movojn” (pĝ. 66).

Iuloke la senco ŝanĝiĝis al la mala: “Ni tute ne bezonas ian ajn programiston” (pĝ. 76) — kvankam fakte oni bezonegas programiston, sed kun pluraj gravaj kondiĉoj. “…filinoj de caro (reĝo, tamen!) Danao, murdintaj lin laŭ ordono de siaj edzoj” (pĝ. 228) — kvankam ili murdis siajn edzojn laŭ ordono de sia patro Danao. Ne tuj kompreneblas “tavolligna” (laŭ PIV — krucligna, pĝ. 11), “enirĉambro” (antaŭĉambro, vestiblo, pĝ. 52–75), “taglumaj tuboj” (lumineskaj lampoj, pĝ. 97). “Ne unu” sur pĝ. 27 signifas “neniom”, sed sur pĝ. 72 — “pli ol unu”.

Multloke mankas necesa “la”. Kelkaj fremdlingvaj vortoj estas misskribitaj: “schtandartenfuhrer” (pĝ. 85). Kelkaj nomoj estas skribitaj diverse en diversaj lokoj.

Por fabelo eble ne tre gravas precizeco de terminoj — tamen atentu, ke brakicefalo tute ne egalas anacefalon (pĝ. 105), kaj la vorto “heksaklorido” en kunteksto de pĝ. 97 estas krude erara, samkiel la piednoto sur pĝ. 106. Ne necesis “riĉigi” Esperanton per piĉeskaj neglositaj “labazoj”, “opriĉnikoj”, “upero”, “uŝanko”.

Bronŝtejn en Legendoj pri SEJM rakontis pri Respondeca Sekretario de ASE. Ŝajne, la Respondeca Redaktoro de ĉi libro, Aleksandr Ŝevĉenko, havas samstilan kaj samkvalitan respondecon pri sia laboro…

La libro aspektas tradicie por la Impeto-serio de fratoj Strugackij: nigra mola kovrilo kun kolora bildo, iom tro pelmela. La pentrita aŭto ne povus roli en la novelo, ĉar tiu modelo aperis 20 jarojn pli malfrue. Ankaŭ la geavoj ŝajnas veni el iu alia fabelo…

Lundo ekas sabate estas libro valora kaj multrilate unika. Se vi scias la rusan lingvon, do (re)legu ĝin ruse. Se ne — do legu la Esperanto-tradukon, ridu kaj pensu…

Valentin Melnikov