Tutmonda sonoro

...ne sufiĉas nomi ĝin tia. Malgraŭ la iome aŭdaca titolo, ĉi tiu belega kolekto baziĝas ĝuste sur la sama antaŭjuĝo, kiu iomete difektis kaj la majstran libroserion The Story of Civilization far Will kaj Ariel Durant kaj la elstaran televidoserion Civilisation far Kenneth Clark: ke la civilizo pliparte, aŭ eĉ sole, fontas en la t.n. Okcidento. Ekzemple, Kalocsay dediĉas grandan parton (203 paĝojn) el la unua volumo al la helena (greko-romia) literaturo; sed al la literaturoj de Hindujo, Ĉinio, Japanio, Arabio kaj Persio nur entute 30 paĝojn li donas.

   Verŝajne tiu "difekto" spegulas la gustojn kaj -- eble pli grave -- la lingvajn kapablojn de la tradukinto. Rekonante tiun simplan fakton, la leganto trovos ĝin ege valora havaĵo por sia libraro, ne nur ĉar ĝi estas esperantlingva, sed ankaŭ ĉar ĝi estas unu el la plej ampleksaj kolektoj de poezio, kiujn mi ĝis nun vidis. "En la komenco" oni renkontas du longajn epopeojn: grandaj fragmentoj el la sumera-babilona Epopeo pri Gilgameŝ; kaj la kaloĉaja reverko de la "Inferiro de Iŝtar", kiu unuafoje aperis antaŭ du jardekoj en la bedaŭrata Monda Kulturo de UEA. Post kelkaj elĉerpaĵoj el la egipta kaj hebrea literaturoj, oni trovas sin meze de la helena literaturo. En tiu parto la sperta leganto sentos la mankon de Homer (Iliado, Odiseado), kvankam troviĝas elektaĵoj el la verkaro de lia posta imitanto, Vergil. Multaj klasikuloj estas reprezentitaj de epigramoj (al mi aparte plaĉis la anonimaj epigramoj sur paĝo 150, sed ilin mi ne citos, por ne ofendi al edzinoj [1] aŭ pudoruloj [2]). Oni povas legi longan ĉerpaĵon el la "Lysistrata" de Arisophanes -- kaj ĉu la sinjorinoj de la hodiaŭa pac-movado ne povus lerni ion el tiu konata teatraĵo? Pro la multaj poemoj far Catullus al sia amatino Lesbia, oni povas konstati, ke Kalocsay verŝajne sentis grandan fascinon pri tiu missorta amafero.

   Granda surprizo por mi estis la rubriko "Modernaj literaturoj", kiu okupas paĝojn 291-562, ĉar tie mi trovis, ke el 97 poetoj nur malmultaj estis al mi konataj. Pri tio kulpas ne Kalocsay sed la insuleco de la instrusistemoj en la anglalingvaj landoj. Inter tiuj 97 poetoj, troviĝas dek anglalingvaj (nur unu -- Edgar Allan Poe -- estis usonano). Pluraj el la okcident-eŭropaj nomoj estas rekoneblaj laŭnome (sed kiuj el ni efektive trafis la verkojn de Goethe aŭ Dante aŭ Hugo en la lernejoj?); aliajn mi rekonis por iliaj verkoj en Esperanto-traduko (ekz. Mickiewicz, Vazov, Heredia); sed la plimulto estas nomoj tre fremdaj. Cetere estas interese, ke el tiuj 97 poetoj 13 estas hungaroj. Tio estas simpla konstato, ne plendo; laŭ la kvalito de siaj verkoj, ili ja meritas lokon en tia kolekto. Mi nur bedaŭras, ke la verko ne povas esti eĉ pli ampleks, por povi ekspozicii aliajn alikulturajn meritplenajn poetojn.

   Pri la kvalito de la verko mi ne tute kompetentas juĝi. Mi tamen komparis du el la hebreaj pecoj -- "Babelo" kaj la "Psalmo 137" -- kontraŭ kaj la Aprobita Versio "King James" (anglalingva) kaj "La Sankta Biblio" (Esperanto), kaj trovis, ke la tradukoj de Kalocsay tre bone akordas kun la du kontrolaj versioj, kvankam la tradukinto ritmigis ambaŭ tradukojn kaj rimigis la Psalmon. Mi ankaŭ kontrolis la unuan parton de "La Sonoriloj" far Poe kontraŭ la angla originalo (The Pocket Book of Verse), kaj trovis, ke Kalocsay sukcesis reteni samajn longecojn de la versoj, eĉ reproduktante la viran cezuron (kio ja estas nefacila en Esperanto), tamen ne rezignante pri fideleco de traduko, Valoris ankaŭ kompari ruslingvan tradukon de la sama poemo far Konstantin Balmont (trovebla en pamflo, kiu akompanas la diskoserion "Rachmaninov: Symphonies 1-3, etc." de RCA). La Balmont-traduko, kiu inspiris la konĉerton "La Sonoriloj" far Raĥmaninof, entute rezignis pri reprodukto de la Poe-a metriko.

   En la libro Kalocsay ankaŭ provizas 28-paĝan eseon pri "La Klasika Metriko kaj Esperanto" en kiu li priskribas siajn metodojn transpreni la helenajn poemojn en Esperanton. La libron finas: diversaj klarigoj pri loknomoj; glosaro; kaj biografietoj de la enhavataj poetoj. Mankas listo de la fontoj de la diversaj poemtradukoj.

   Mi ne povas rekomendi ĉi tiun libron al eternaj komencantoj. Ankaŭ kompetentaj esperantistoj kiuj tamen malŝatas poezion -- tre etnombra grupo, verŝajne -- eble preferos nehavi ĝin. Sed se vi estas poeziamanto kaj scipovanto de Esperanto, vi nepre devas posedi ĝin.

Don Harlow

La ĝermo de TUTMONDA SONORO estas la ETERNA BUKEDO, tradukita el 22 lingvoj. Kiam aperis ĉi tiu poemantologio, la plej ampleksa ĝis 1931, Leo Belmont demandis:

"Kia aventura vento pelas tiajn strangajn naturojn, kiel mia kara nekonata amiko Kalocsay, sur fremdajn kampojn de artefarita lingvo por sin . (Arĝenta Duopo p. 91).

La demandon respondas prologo-soneto de Kalocsay:

Por fuĝi for de l' taga tedo,
Ĝardenojn fremdajn mi trairis.
Plezure gapis mi kaj miris
Kaj kuris mi de bed' al bedo.

Sur ĉiu bedo kaj arbedo
Min freŝaj floroj tente tiris.
Mi pekis: kelkajn mi deŝiris
Kaj plektis ilin je bukedo.

Jes, ŝtelis mi el fremdaj koroj:
Bukedon de ŝtelitaj floroj
Prezentas mi en verda vazo.

Eternaj floroj estas ili:
Eĉ paliĝinte, ŝajnas brili
En bel' sentempa de l' Ekstazo.

Kalocsay dum jardekoj per grandnombraj tradukoj riĉigis tiun bukedon el la mondliteraturo. Kadre de intervjuo li diris:

"Nun mia hakilo trafis arbon malmolan: mi kolektis en volumon miajn Esperantajn tradukojn el diversaj lingvoj. Estis vere aŭdaca entrepreno prezenti sonetojn de Spenser kaj Shakespeare, aŭ de Poe al angloj, la poemojn de Baudelaire al francoj, la poemojn de Leopardi kaj Carducci al italoj, aŭ verkojn de Goethe kaj Schiller al germanoj." (Eszperanto Magazin 1973:1, p. 23).

TUTMONDA SONORO riĉiĝis per 320 poemoj, el ili 162 eroj antaxue ne aperis. Ĝi estas inda al sia titolo prezentante perlojn el la internacia trezoro ekde la sumeroj tra la grekoj kaj latinoj ĝis la simbolistoj kaj superrealistoj. La du volumoj enhavas 581 poemojn, krome fragmentojn el anonimaj verkoj de la tuta mondliteraturo.

El la asiriaj-babiloniaj literaturoj elstaras du brilaj eroj: la plej malnova epopeo de la mondliteraturo (3a jarmilo a.K.) "Gilgameŝ", reĝo de la urbo Uruk, kaj la "Inferiro de Iŝtar", sumera diino de amo kaj plezuroj.

"Himno al la suno" de Faraono Ahn-Aton, kaj anonimaj poemoj kaj kantoj reprezentas la praegiptan literaturon.

El hebreaj tekstoj kvin fontas el la BIBLIO, inter ili la mirinde bela "Kantoj de l' Kantoj" de Reĝo Salomono kaj "La Psalmo 137":

ŜIR HAŜIRIM — KANTO DE L' KANTOJ
...
Mian koron, ho Amata, Sopirata, vundis vi per bruloj,
mian koron vi ekvundis per rigardo sola de l' okuloj.
Bela estas vi, Amata, nura Bel', kreita por plezuro,
Kiel la gracia palmo, tiel svelte altas la staturo.
Kiel la daktilo dolĉa estas la mameto duonŝvela,
ho, ascendi tiun palmon por la frukto de l' daktil' miela!
Kiel la odor' de pomo estas la elspir' de via nazo,
la gingiv', kiel plej bona vino, ebriigas ĝis ekstazo.
Mi al la Amata apartenas, kaj ŝi min deziras,
mi al la Amata apartenas kaj ŝi min deziras.
...

LA PSALMO 137

Ĉe la river' de Babilono
ni sidis kaj amare ploris,
Kiam ni tie pri Ciono
kun afliktita kor' memoris.

Sur la branĉaron de salikoj
la harpojn tie ni pendigis,
ĉar la kaptintoj-malamikoj
por kantsonoro nin instigis.

Ni kantu gaje — tion volis
de ni la krudaj turmentantoj.
...
La malnovgrekan literaturon krom la lirikaĵoj de Sapfo kaj Alkajos, ĥorkantoj de Bakhylides, reprezentas ankaŭ fragmentoj de grandiozaj dramoj: de Ajskhylos "Agamemnono", de Sofokles "Antigona", de Eŭripides "Medea", de Aristofanes "Lysistrata".

Catullus, Propertius, Ovodius, Vergilius, odoj de Horatius, satiroj de Martialis kaj Juvenalis reprezentas grandan skalon de la romia poezio.

Eroj el "ŜI-KING", Lao-Ce, Meng-Ce, Li Taj-Po, ktp. sonoras en la ĉina poezio. Poemoj el "Manjooŝuu" kaj "Kokinŝuu", anonimaj eroj, kaj hajkoj reprezentas la japanan poezion.

El la modernaj literaturoj de Eŭropo abundas la angla, franca, germana kaj itala, kies ĉefaj reprezentantoj: el la angla Shakespeare, Milton, Shelley, Keats, Poe; el la franca Villon, Nerval, Rimbaud, Musset; el la germana Goethe, Heine, Lenau, Schiller; el la itala Dante, Petrarka, Poliziano, Leopardi, ktp, ktp.

Sonoras poemoj kaj filozofiaj sentencoj el la hinda kaj hungara literaturoj. Specimene estas prezentita la ĉeĥa, dana, estona, finna, nederlanda, pola, portugala, serba, rusa, sveda, vjetnama literaturoj.

"Miaj antaŭaj tradukoj jam malnoviĝis — diris foje Kalocsay — do la poemojn de ETERNA BUKEDO mi devas tute tralabori laŭ miaj nunaj kapabloj."

En la KAL-ĈI Dokumentaro kuŝantaj tralaboraĵoj ebligis en TUTMONDA SONORO aperigi la modifitajn versojn. La rezulto de la senĉesa poem-polurado de Kalocsay pravigas la konstaton de Sandor Szathmari:

"Ofte mi spertis, ke liaj egiptaj tradukoj estas pli egiptaj, la latinaj pli latinaj ol la originalaj. Mirinde estas, kiel li ĉiam trasentis, travivis la etoson, spiriton de la originalo kaj ĝin povas redoni eĉ pli originale, ol la originalo mem." (Paco 1966:151, p. 10).

Kalocsay revis pri multvoluma internacia antologio, pri preskaŭ kompleta panoramo de la mondliteraturo kaj invitis eminentajn tradukistojn por la komuna laboro. Li kunmetis provizoran liston pri nepre necesaj pecoj el la internacia trezoro, tamen li mem dubis ties realigebleco:

"Super tiu ĉi kolekto, baptita Tutmonda Sonoro, mi laboras jam jardekoj, sed bedaŭrinde, por ĝin fini mi bezonus jardekojn. Pli ĝuste, ĝi entute ne estas finebla, ĉar pli kaj pli novaj poemoj proponiĝas neellaseblaj." (Hungara Esperantisto 1966:7, p. 8).


En la 2-a volumo estas represitaj el ETERNA BUKEDO studo de Kalocsay, la 7-paĝa "Kelkaj rimarkoj"; kaj "La klasika metriko de Esperanto", antaŭe aperinta en La Nica Literatura Revuo (1955, n-roj 23, 24, 25, 26). La poem-komprenon helpas 19,5 p. notoj pri mitologiaj kaj geografiaj nomoj, kaj bibliografieto de la aŭtoroj, parte ĉerpitaj el ETERNA BUKEDO. Estas listigitaj 100 neologismoj kun la vortklarigoj de Ervin Fenyvesi. Valora kontribuo estas la prologo de Baldur Ragnarsson sub titolo "Tradukita poezio — Pura poezio". Postvortoj de la redaktinto Vilmos Benczik fermas la duvoluman, 664 p. antologion.

Resume: TUTMONDA SONORO estas inda omaĝo al Kalman Kalocsay okaze de lia 90a naskiĝ-datreveno.

Ada CSISZAR
...
Notoj:
La titolon de la antologio proponis al Kalocsay Sandor Szathmári.
La poem-titoloj de la antologio estas listigitaj en: A. Cs: OMAĜE... 3-a vol.

Ada Csiszar

En 1913 Antoni Grabowski publikigis en Varsovio "El parnaso de popoloj", en kiu li prezentis aŭdacajn, plurloke brilajn tradukojn de 110 pecoj el 30 lingvoj, inter kiuj la pola estis nature la plej favorata. La tuj poste eksplodinta milito probable malhelpis, ke tiu poemaro ricevu merititan atenton kaj sukceson. Ĝi havis tamen unu bonan sekvon, ĝi vekis la konkuremon de alia poeto, kiu devis ludi en la "Renesanca" periodo de nia lingvo rolon paralelan al tiu de Grabowski en nia "Mezepoko".

En 1931 K. Kalocsay publikigis en Budapeŝto la juvellibron "Eterna Bukedo", tradukojn de 270 pecoj el 22 lingvoj. Sed tiu rezulto ne kontentigis lian vastan ambicion; post la dua mondmilito li projektis pligrandigitan eldonon, kies titolon li jam difinis, la "Tutmonda Sonoro". Oni scias, ke li mortis antaŭ ol povi realigi sian revon. Nun, liaj amikoj kaj samurbanoj sukcesis eldoni la jam efektivigitan parton de tiu grandioza entrepreno, kaj ni povas ĝoji, ke, dank' al s-ro Benczik kaj liaj kunlaborantoj, ĉiuj iom sentemaj esperantistoj povas nun taksi la tutan grandecon de Kalocsay kiel tradukisto kaj, se diligentaj, ĝuadi la belecon de la Esperanta formo, per kiu li revestis la fremdlingvajn originalaĵojn. Ĉar, por tion atingi, la hodiaŭaj legantoj, kutimiĝintaj al la modernaj "liberaj versoj" (kiuj ne estas metrikaj unuoj, sed pli-malpli lertaj detranĉoj el pli-malpli harmonia prozo), bezonas lerni, ke klasika poemo obeas al reguloj tiel striktaj kaj kompleksaj, kiel tiuj de fugo aŭ de soneto. Tial konsilinde estas legi komence la artikolon, kiun laŭ mia instigo Kalocsay verkis en 1959 por la Nica Literatura Revuo, pri "La klasika metriko en Esperanto" (p. 568-595).

La plej granda parto de la unua volumo estas dediĉita al la greka kaj latina literaturoj, kaj prezentas pri ili preskaŭ kompletan panoramon; preskaŭ, ĉar mankas al la unua tradukoj el Homero — pro mia kulpo, mi konfesas: Kalocsay rezervis por mi elektitajn pecojn el la "Odiseado", sed, tro okupite de miaj vortaraj taskoj, mi ne povis plenumi lian planon. Krom tiuj klasikaj literaturoj, oni legos kun intereso transponojn el la prasemidaj (la eposo de Gilgameŝ., la Inferiro de Iŝtar), el la praegipta, el la lirikaj partoj de la hebrea Biblio (sed kial la eldonisto represis dufoje la samajn pecojn de la "Alta Kanto", p. 46-47?), el la ĉina, la japana kaj la araba.

La elekto de la modernaj literaturoj de Eŭropo estas ankoraŭ pli varia kaj abunda, kvankam ĝi ne prezentas la tutaĵon de la tradukitaĵaro de Kalocsay: el la antaŭe aperintaj kolektoj (la "Hungara antologio", "La floroj de l' malbono", la "Kantoj kaj romancoj" de Heine, "Libero kaj amo" de Petofi) la eldonisto elektis la plej konatajn pecojn; kompense li diligente traserĉis la diversajn gazetojn kaj revuojn, el kiuj li kolektis disajn tradukaĵojn (Unu tamen li preteratentis: la Byronan soneton "On Chillon, aperintan en Literatura Mondo de 1949, p. 121). En tiu moderna parto Kalocsay ne intencis enmeti pecojn de teatraĵoj, kaj la eldonisto respektis tiun intencon: iuj des pli demandos sin, kiel tamen enestas la unua akto de "La Cido" de P. Corneille: la kaŭzo estas, ke siatempe mi tradukis tiun tutan tragedion, per sepjambaj versoj sen vira cezuro; Kalocsay ĝuste opiniis tiun ritmon ne adekvata, konsilis al mi refandi la tuton en la aleksandran formon, kaj por instigi min, refaris mem tia la unuan akton — vane, ĉar mi neniam kuraĝis daŭrigi! (P. 345, linio 3, korektu "Helena" al "Himena").

Jen do, je nia dispono kaj por nia plezuro, tutmonda antologio de 581 poemoj el ĉ. 30 lingvoj. Kompreneble Kalocsay ne scipovis tiom da lingvoj, kaj li helpis sin per tradukoj faritaj el la hungara, germana, franca aŭ angla. Sed la ĉefa kvalito de poezia traduko kuŝas ne tiom en la strikta laŭvorteco, kiom en la rekreado de la originala harmonio kaj etoso. Dank' al la vasta kulturo, genia intuicio kaj perfekta posedo de la lingvo kaj metriko, Kalocsay sciis kapti, se mi povas diri, la esencan parfumon de ĉiu poemo kaj konservi por ni, en aliforma flakono, ties naskiĝan aromon.

G. Waringhien