Inter sudo kaj nordo

Inter Sudo kaj Nordo estas taŭga ekzemplo de tio, kiel legado de bona literaturo povas esti efektive pensiga, kleriga kaj... plezuriga. En malpli ol 200 paĝoj oni disponas pri ok noveloj tre malsamspecaj, sed ĉiuj interesaj kaj atentokaptaj. Ili estas tre talente ellaboritaj, tiel ke ĉirkaŭ foje simpla okazaĵo la aŭtoro teksas diversajn mildajn digresiojn, kiuj ornamas kaj kompletigas verajn juvelrakontojn. Du el ili aparte emociigis min: "Problemo: Lordo" (temas pri la vivo de hundo en familio) kaj "Viola" (temas pri la travivaĵoj de junulino dum la kruela dua mondmilito). En la rakontojn ofte enmiksiĝas la ekzisto de Esperanto en la vivo de la aŭtoro.

Ferenc Szylágyi (1895-1967) estis hungara advokato, kiu migris en Svedujon kaj tie forte aktivis por la Esperanto-movado. Li multe kontribuis per siaj tekstoj al diversaj revuoj kaj publikigis plurajn romanojn kaj novelojn, kiujn nuntempe oni povas konsideri klasikaĵoj. Ankaŭ lernometodojn li kreis, kaj allogis centojn da gelernantoj! Li abunde prelegis pri nia lingvo tra tiu lando kaj organizis altnivelajn kulturkunvenojn.

Sed la plej granda valoro de ĉi tiu libro estas ĝia stilo. Valoras la penon malrapide kaj ripete legi la frazojn, la entenatajn ideojn kaj asociajn pensojn. Li preskaŭ neniam produktas "sekajn" frazojn, sed ĉiam ornamas ilin per nekutimaj vortoj aŭ vortkunmetoj, tiel ke la leganto ĉiam trovas etajn surprizojn, kiuj kolorigas simplaĵojn.

Mi citos ekzemplon.

En la komenco de la rakonto "Problemo: Lordo", li volis priskribi, kiamaniere la hundino Nina, la patrino de Lordo, gravediĝis pro kontakto kun senrasa vaghundo. Jen la mirinda rezulto:

"Iun fojon Nina, la hundino estis sola en la korto de la bieneto. Kun la forta, salodora, incita vento alvenis ankaŭ alia vagabondo, fortmuskola, krisphara hundo, granda besto en sia plej bela viraĝo kaj ĉiuj ĉi cirkonstancoj faligis la moralon de Nina. Neniu vidis ilin, neniu sciis pri ili, kaj la vagabonda donjuano same subite malaperis kun la vaga vento, kiel ĝi aperis. Nur la arbustoj kunigis sian foliaron kaj komencis klaĉi, pri la afero muĝi kun plena konsterno. Sed ankaŭ ili silentiĝis. Tiam - laŭ la ordo de la aferoj - la figuro de Nina komencis perfidi, ke io okazis kaj, ke novaj vivoj estas survoje al la mondo."

Oni kutimas diri, ke atenta legado de bonaj aŭtoroj estas la plej efika maniero frekventi superan kurson de Esperanto - kaj certe de iu ajn, denaska aŭ fremda lingvo. Inter Sudo kaj Nordo estas tipa ekzemplo. Se vi emas ĝue rafini vian posedon de Esperanto, tiam legu ĝin!

Posovo

Inter sudo kaj nordo konsistas el sep verkaĵoj kun aldona kroniko pri hungaroj en Svedlando. La kronikaj notoj ne estas tro longaj, kaj ĉiuj grupiĝas ĉirkaŭ unu temo: la lingvo. Ili estas bonhumore verkitaj, preskaŭ kiel amuzaj anekdotoj, sed ili tamen havas tre seriozan enhavon kaj same seriozan konkludon : "Oni ne respektas sufiĉe la lingvon kiel malhelpon. Se oni ne bagateligus tion, ni estus jam venkintaj, kaj ni tute ne scius, ke konfliktoj estas eblaj."

La ceteraj verkaĵoj estas alispecaj kaj variaj. Inter ili estas realaj epizodoj, rakontoj, noveloj, fantazioj. Sed tio estas apuda afero. Ĉu vera, ĉu kreita de verkista imagopovo, ĉio estas rekte rilata al la vivo - al nia nuna vivo kiel tuto - ĉio mem ŝajnas plena de vivo. Szilágyi estas tre lerta virtuozo de Esperanto. Pli frue mi legis de li tiajn verkaĵojn, en kiu la lingvo propre ne estas esprimrimedo, sed ja la ĉefa objekto de pensado, la temo mem. Tia maniero de verkado havas certajn avantaĝojn en Esperanto. Sed estas neutile, kaj foje eĉ malutile, kiam verkisto ebriiĝas pro 1a riĉa esprimpovo de nia lingvo. Oratoraĵoj estas preskaŭ sensencaj, se ili ne estas samokaze tiaj esprimrimedoj, kiuj plej adekvate kaj plej intense redonas la pensojn kaj sentojn de aŭtoro. Turilate ni trovas ĉe Szilágyi konsiderindan progreson. Pli asketa literaturamanto eble trovos ankoraŭ manplenon da vortoj kaj esprimoj, kiuj esence estas superfluaj. Tamen la libro certe plaĉos same multe al lingvo-entuziasmuloj kiel al homoj, kiuj ŝatas libron unualoke pro ĝia sencoplena enhavo.

Piuraj verkaĵoj rilatas al pli malpli realaj temoj. En ili estas aludoj kaj ankaŭ rektaj redonoj de grandaj sociaj kaj moralaj problemoj. Szilágyi ne solvas tiujn problemojn. Li nur provas redoni, en la diritaj libropartoj, kiel homoj sentas, pensas kaj reagas, kaj ne ĉio estas esprimo de lia propra pensado. Tamen ni trovas en lia maniero de verkado almenaŭ la sugeston kiel oni eventuale povas solvi ilin individue, t. e. ne granda nombro da individuoj, por kiuj Esperanto fariĝis multe pli ol tempopasigilo.

Ne ĉiuj ĉapitroj estas same sukcesaj - en "Kiu donis, kiu ricevis?" senteble mankas koncentriĝo - sed kune ili formas tre bonan samideanan libron. Szilágyi plene estas Esperantisto, oni eble povus diri homo de nova kulturo, kaj lia libro certe estos inter la unuarangaj en nia literaturo. En komparo kun similaj rakontlibroj en kulturgravaj kaj prestiĝaj lingvoj ĝi estus pli ol tolerebla, pli ol kritikrezista; ĝi estus "laŭdinda".

La lingvo estas tre flua, sprita kaj natura. Restis iuj esprimoj, kiuj ŝajnas al mi diskutindaj aŭ eĉ eraraj, sed ili estas nemultaj kaj kelkaj eventuale povas esti preseraroj aŭ plumglitoj. El tiuj lastaj sur p. 60: konfuziga anst. konfuza; sur p. 61: konfuziĝis anst.: konfuzis; sur p. 130; senkonscienca anst. senkonscia.

"Farmo" signifas : lupreno de tero aŭ bieno. "Kokinfarmo" (p. 16), se mi bone komprenis laŭ la kunteksto, devus esti: kokinkampo, kokinpaŝtejo, kokinĝardeno aŭ io simila. Mi atentigas pri tio, ĉar la dirita uzo de farm' fariĝas pli kaj pli ĝenerala. "Kino" estas la projekcia aparato. Mi ŝatas la plisimpligon de kinematografejo, sed devus esti: kinejo, kinoteatro, filmteatro aŭ io simila. Anstataŭ "sufiĉe" mi kelkfoje skribus "kontentige" aŭ "konsiderinde" laŭ la senco. Konscienca lingvoflego estas tre dezirinda. Tamen la malglataĵoj apenaŭ estas gravaj rilate al la bonega tuto.

Leen Deij

Ferenc Szilágyi estas unu el la grandaj stilistoj de la Esperanta beletro, precipe se temas pri la novelarto. Inter Sudo kaj Nordo kronologie estas la tria el liaj kvar novelaroj. Ĝi aperis kvin jarojn post la militfino, kaj la Dua Mondmilito fonas en pluraj el ĝiaj noveloj.

Eblas grupigi la ok novelojn en duopojn. Du el ili estas leĝere filozofiaj rakontoj en formo de travivaĵoj de la mio - el tiuj La enirejo de la tunelo estas sprita bagatelo kaj Aventuro en kvar etapoj ne tute kohera provo brakumi diversaĵojn ekde norda naturo ĝis esperantismo. Du aliaj eroj ankaŭ traktas travivaĵojn de la rakonta mio, sed ili estas pli ampleksaj, tradicie realismaj kaj enhave gravaj verkoj el la epoko tuj postmilita. En la titola novelo Inter Sudo kaj Nordo la aŭtoro rakontas pri hungaraj arbohakistoj en Svedio tuj post la milito, temo kiun Szilágyi uzis ankaŭ aliloke. Ĝi estas interesa, amuza kaj kortuŝa, tamen sen vere novela konstruo. En Viola li rakontas pri juna hungarino kiu venis en Svedion el germana koncentrejo. Ĝia kadro temas pri ŝia restado kaj sorto kiel malsanulo en sveda hospitalo, sed en tiun kadron la aŭtoro lerte enplektis retrorigardon al la eventoj kiuj trafis ŝin dummilite. Malgraŭ la ŝajne senemocia tono de ĉi novelo, ĝi peras al ni grandan indignon, portatan simple de la kruelaj faktoj kaj misagoj de homo kontraŭ homo, kaj ankaŭ de la senpotenco de homo por homo, la nekapablo helpi.

Du aliaj noveloj traktas vivon de infanoj kaj iliaj rilatoj al la plenkreskuloj. En Problemo: Lordo la temo estas kvazaŭ triangulo de gepatroj, knabo kaj hundo amata sed miskonduta. En ĝi Szilágyi trankvile kaj trafe prezentas infanan psikologion kaj la malsincerecon, al kiu kondukas la malsamaj konkuraj respondecoj de plenkreskuloj. En Sinamo la situacio estas moralinstrua leciono en la unua klaso de lernejo, kaj la provoj de sepjarulo trovi ordon kaj koheron en la asertoj de la instruistino kaj en siaj familiaj spertoj. Tiu rakonto tamen ŝajnas al mi iom tro idilia kaj sukerita, kvazaŭ ĝi okazus en ia edife fabela mondo.

La restanta novelduopo prezentas la vivon kaj evoluon de junuloj, kamparanoj venintaj urben, al kiuj mankas memfido kaj talento rilati kun aliaj homoj, precipe kun junulinoj. Post diversaj elreviĝoj kaj fiaskoj, ili tamen trovas la sopiratan kunulinon. En ambaŭ, Szilágyi tre zorge kaj konkrete scenigas ilian evoluon, iliajn vivkondiĉojn, iliajn klopodojn akiri bonan vivon. La Turka Marŝo ŝajnas okazi en Svedio, aŭ ĉiuokaze en simila medio. La vojo de la junulo Mateo al eventuala feliĉo estas tre kurba kaj plena de stumblaĵoj kaj etaj malsukcesoj, ĉefe pro lia propra nesufiĉa memfido. Diversaj hazardoj kune tamen kondukas lin inter la rifoj, ŝajne en sekuran havenon de amrilato. Ĉi novelo estas trafa psikologia priskribo de juna persono. La dua similtema novelo, Kiu donis, kiu ricevis, ŝajnas male okazi en Hungario. Tamen la embarasoj kaj malcerteco de juna kamparano en la urbego estas sufiĉe similaj. Ĉi tie la diferenco estas, ke la junulo Petro devas iel konfronti ankaŭ rivalon pri sia amata Klara. Post interveno de politiko kaj milito, ankaŭ ĉi-kaze la dorna vojo finiĝas sur rozoj. Eble en ĉi novelo la psikologio ne same elstaras, kiel en la antaŭe traktita.

Ŝajnas al mi, ke en ĉi novelaro la stilo kaj lingvaĵo de Szilágyi ne estas same modela kiel en liaj aliaj verkoj. Oni sufiĉe ofte renkontas nenecese pezajn, komplikajn frazojn. Jen relative tipa ekzemplo: "Ili apartenis al la tradiciojn konservanta, kaj ĝian signifon perdanta, malnova meza klaso" (p. 116). Escepte tiu komplikeco eĉ ekscesas:

El la tagoj iĝis semajnoj, el la semajnoj monato, la tempo pasis senindulge kaj por ni ekstere rapide, por ili - interne - eble tro malrapide, sed iom post iom ĉiukaze oni ne povis vidi antaŭ si iun alian, nur malesperan, vivivolan, la vivon kompreni ne povan, etan estaĵon, kiu ankoraŭ volis kaj provis kredigi al si, ke la vivo kreiĝis al ŝi por ke ĝi plenumiĝu tute, ke ŝi finvivu kompletan vivon, ĉar alie la naskiĝo estus sensencaĵo. (p. 115)

Entute ŝajnas, ke ĉi libro ne ricevis la bezonatan kontrolon antaŭ la eldono, tial oni trovas pres- kaj komposterarojn kaj eĉ lingvajn eraretojn, kiuj ne normalas ĉe Szilágyi. Eble ni kalkulu al la sama konto la lingvaĵon kelkloke pezan. Malgraŭ tio, la novelaro Inter Sudo kaj Nordo estas tre leginda kaj ĝuebla verko, kies literatura kvalito superas la plimulton de la Esperanta novelarto.

Sten Johansson