Karuseloj

Turnas sin la mondo, la rondo de homoj, la arto, la amo - kiel karuselo. Jes, ja, sed ĉu vere la rakontado mem bezonas tiom karuseli? Denove kaj denove la vojperdinta leganto ĝene devas peni por identigi, kiu el la karuselantaj li/ŝi/ili fakte revas, dialogas, ekstazas.

Samkaŭze ia ajn referato fariĝas nekohera. Tamen: en Brazilio disfloras ses 30 jarulinoj kun iom pli ol ses amantoj kaj iom pli ol sesobleses amintoj kun aŭ sen kontentigo - konsekvence de Universalaj Kongresoj. Ilia medio varias de favela (pakkesta urbo de mizeruloj) trans arta ĝis luksbiena. La lingvo de ĉiuj prefere estas esperanto.

Revoj, eĉ revelacioj proksimas al sentimentaleco, tamen erotiko superatutas. Sparkas elektre el la bakejo sub la jupoj. Ĉu oni ne riskas gravediĝi, kiam oni pensas tiom forte kaj konstante pri sia amato? Aŭ neevitebla divorco stoike praviĝas per rimarko dolĉamara: Iliaj lipoj ne plu rekonis sin.

Por Silvana Karuselo estas ŝia filmo pri la vivo de esperantistoj (spite al la sistema kontraŭ-esperantaj societo-aktivecoj de la movadumado). Ĵanaina karuselas tre intime kiel turist-gvidanto en Paragvajo. Arabela permesas al ni legi transŝultre sian ardan taglibran version de la karuselado. Plue Karuselo povas esti sonbendo, TV-projekto, poemaro ktp.

Tiel vezikumas la ĉarmaj protagonistoj en kaj ekster la magia bovlo de Laŭreta, la verkinto kaj eble la sola reala persono. Kulmino de la romano estas semajnfina orgio kun ĉevalrajdoj intermite kun prezento de karusel-poemoj kaj -kanzonoj, tro fidela konfirmo pri la kompatinda stato de la Esperanta Parnaso. Almenaŭ la festeno estas bela preteksto por la aŭtoro korpe renkontiĝi kun ĉiuj "siaj" figuroj. Enviinda situacio.

Tiel la lasta kelkdeko da paĝoj povas sukcesigi verkon, kiu ĝistie ŝajnis tute sen kompono. Legontoj do klopodu simple kutimiĝi al ĥaosa stilo. Oni pacience daŭrigu lo-o-o-o-ngajn divenadojn ĝis despera duonkompreno. La eltenado pagas.

Ĉarma ideo estas atribui mistikan forton al senliteraj nomoj. Kalkulu kelkajn supre! Ia sorto destinas, ke sepliteruloj braz(il)e pariĝu. Malpli bona manio lanĉas tro longajn frazojn. Ekzemple sur p. 52-53 centoj da kompatindaj vortoj lavangas ĝis fina ankriĝo ĉe anhela punkto. La elokventa talento tiel obsedas la verkistinon, ke la vortfluo skribigas ŝin. Inversa subordigo konsiderinde agrabligus nian mensan interfrotiĝon.

Kliŝe sin trudas 7-foje la nulaĵo nepriskribebla, esprimo bankrote hontiga pro ĉiu verkisto. Eĉ arogas sian ekziston diversaj gradoj de tiu nepriskribebleco: rave, pli, multe pli nepriskribebla!

Anoncu sin kiuj riskas sen langorompo elparoli: familiariĝintaj, ekesperantistiĝantan, malutopiigado, portugalumintaj, pogutigintajn, nigrperl-okulaj. "Mallozigante la kravaton" oni nostalgias pri iuj principoj de sufiĉo kaj neceso - kaj belsono.

Aliflanke por ĉiu delicemulo legeblas frandaĵoj kiel ŝia mio, unu el ŝiaj mioj, onies vivo krom hide belaj slangaĵoj: kaculo, analfo, ruktfurzeca skrupulo. Fermu la azeno-kranon! Mi pied-al-pugas vin!

Konsilo: Katpiede transsaltu kelkajn unuajn pufajn paĝojn, kaj legu laste la saĝan enkondukon de Gilbert R. Ledon, kiu klarigas la admirinde viglan kaj altan lingvo-nivelon per denaska esperantisteco de Sara Larbar. - Ŝia riĉega vortuzo strikte limiĝas je PIV.

Ŝia ideologio estas, ke ĉiuj parolu "ian" esperanton, ke amo estu praktikata tuthomare, ĉar malfeliĉaj estas tiuj, kiuj ne spertis ties fortojn!

Se Sara pluverkos, pretemu ŝin legi, egale ĉu temas pri plumprovo esperantisma, realisma provoko, eĉ penigo superrealisma. Tamen, iomete da stila klaro oni rajtas peti.

Poul Thorsen

La aŭtorino de ĉi tiu originala amromano kreis rakonton tre apartan. Ĝi konsistas el diverskoloraj, diversmezuraj kuboj, al kiuj mankas unu faco, tiel ke pli granda ĉiam enhavas malpli grandan. Laŭ kiu sistemo la verkistino enmanigas al ni tiujn kubojn, la legantoj mem malkovru, por ke restu la efiko. Jen libro, kiun oni ne povas legi duondorme por distri sin en libera horo, sed kiu postulas plenan atenton. Tamen, la leganto ne bedaŭros sian penon, ĉar apud la oftaj surprizoj, kiujn per tiu speciala procedo havigos al li Sara Larbar, li trovos ankoraŭ multajn aliajn frandindaĵojn.

Tra la tuta verko dissemitaj, troviĝas ŝiaj belaj poeziaj bildoj. Jen du ekzemploj:

Oni estis brodinta kampajn floretojn sur tiu tuta ondumanta tapiŝo, multfoje pikante al si la fingrojn, ĉar ruĝaj sangogutoj tie kaj jene makulis la flavajn korolarojn.

Pale flavaj lumoj de la verando skrapmordetis la absolutan nokton, sendanĝere naive, stulte, kiel... kiel naciflagoj enbatitaj en la lunkraterojn...

Ravas la detalaj, bildigaj priskriboj de lumo kaj ombro sur muro, de akvario kaj pluraj aliaĵoj. Ĉe tio ŝi ne hezitas utiligi nekutimajn vortojn, ofte el la sferoj de medicino, filozofio, religio, juro. Mirigis min la granda nombro de tiaj vortoj, kiujn ŝi uzas tute nature kun trafa certeco. Mi ne hontas diri, ke mi plurfoje devis konsulti PIV por poste admire konstati, ke preskaŭ ĉiam ŝi elektis plej trafan vorton.

Libro pri amo: amo persona de pluraj rolantoj, kaj amo ĝenerala, ligita ankaŭ al Esperanto. La verkistino estas denaska esperantisto kaj plene vivas sian esperantistecon. La klasifiko de la esperantistaro en kvar specojn estas amuza kaj elvokis mian plenan simpation. Kiam ŝin provokas patriotisma neesperantisto ŝiaj pensoj envortiĝas i.a. jene:

Aj!! kiam do la homoj komprenos la manipuladojn, kiuj ludas per ili kiel futbalistoj per pilko?! - Nur esperantistoj, nur la veraj esperantistoj konas la valoron de landaj kulturoj kaj scias ilin prizorgi por tutmonda kunĝuado!

Multaj pensoj kaj diroj de Sara Larbar pripensigas kaj pluraj sendube estigos kunsenton en la legantoj. La legado estis por mi neordinara travivaĵo, la libro vere fascinis min kaj mi esperas, ke multaj spertos la samon. Ĝenis min nur la daŭra uzo de ci, kiun vorton nia lingvo - almenaŭ laŭ mia sento - tute ne bezonas; nia demokrata vi servas admirinde ankaŭ en la plej intimaj rilatoj!

Jen do nova verko originala, ne por komencantoj, sed multvaloraĵo por pli spertaj esperantistoj, debuta romano, kiun espereble sekvos pliaj libroj el la plumo de ĉi tiu talenta aŭtorino.

Rejna de Jong

Sep virinoj brazilaj, amikinoj, esperantistinoj, vivas en diversaj cirkonstancoj de malriĉo ĝis riĉo, de graveda fraŭlineco ĝis senida edzineco, kaj ili ĉiuj sopiras je po unu viro amata, neatingebla. Krome, la virinoj kreas diversajn artaĵojn je nomo Karuselo - jen romanon, jen kinofilmon, jen poemaron, jen bildon ktp. Kaj pri kio temas tiuj verkoj? Pri ili mem, pri si mem, pri unu la alia... Ĉio spegulas ion alian aŭ sin mem; ĉiu rakontas, revas, memoras, sopiras, saŭdadas pri ĉio; ĉio kaŝiĝas ene de si mem, turniĝante kvazaŭ karuselo, kreante vertiĝon kaj dubon pri la realeco. Jen vere eksperimenta verko, superrealisma meta-romano, aŭdaca provo neniam antaŭe spertita en la Esperanta literaturo.

La romano ne nur temas pri si mem, spegulas sin mem, sed ankaŭ proponas ŝlosilojn al si mem: "Ŝi ne sukcesus klarigi kiamaniere, sed Arabela nun estis ree en la biblioteko, sidanta en karmezina velurfotelo apud starlampo kun silka ŝirmilo, kaj ŝi tenis grandan bildalbumon, sur kies kovrilo knabino sidanta en karmezina velurfotelo apud starlampo kun silka ŝirmilo tenis grandan bildalbumon, sur kies pli ete desegnita kovrilo knabino sidanta en karmezina velurfotelo apud starlampo" ktp ktp (paĝo 98). Jen sufiĉe efika kaj simbola bildo, ĉu ne? Aŭ: "Laŭreta estis komplete trafita de kapturniĝo, la realo estis miraĝo, ŝi ne sukcesis plu kompreni kiu kreis kiun, kio estis fantaziaĵo kaj kio ne..." (p. 109). La leganto facile rekonas sin! Kaj tamen: "Jes! ŝi finos la libron! Kial heziti, kulpigi sin? Aliaj ĝin legos, rekonos sin, malkovros, ke ili ne estas solaj en la korlabirintoj! eĉ se ŝia verketo fiaskus komplete, ĉu ĝi riskus estigi konflagracion? Ĉu ĝi ne simple enskribiĝus en la longan liston da amatoraĵoj? Unu plia, ja, maksimume unu plia veniala peko en la povra Esperantio, kie atricioj nete preterpasis kontriciojn..." (p. 98). Evidente indas teni PIVon ĉemane legante ĉi verkon! Alie la korlabirintoj por la leganto riskas iĝi nur vortlabirintoj.

Eĉ la tuja komenco de la libro enkondukas la leganton en ĉi kapturnan mondon, kie realo kaj fantazio, sonĝo kaj vekeco senĉese miksiĝas. La verko ekas: "Ŝi vekiĝis kaj tuj konsciis pri la suferoj", sed tiu vekiĝo post iom montriĝas nur ŝajna, ĉar ankaŭ el tiu stato Natalia poste vekiĝas kun eksalto, kaj ankoraŭ poste sekvas tria momento kiam ŝi eliĝas el nereala stato. Ĉiu sceno similas ĉinan skatolon en alia skatolo...

Por legi ĉi libron, la leganto devas vole-nevole akcepti ĝian ŝancelan kaj trompan konstruon. Kiu preferas senmovecon ne suriru karuselon, nek eniru spegulan labirinton de amuzparko. Se oni devas ĉiumomente esti certa, kiu parolas pri kiu al kiu, oni prefere rezignu Karuseloj'n, kaj restu ĉe io de Valano.

Krome, al la strukturo de la romano aldoniĝas ĝia lingvaĵo. Neniam antaŭe mi legis Esperantan romanon en tia bunta, karnavala, karusele kapturna lingvo. La frazoj sinuas, longaj kaj disbranĉitaj kiel la Amazona rivero, plenaj de ĉiaj maloftaj vortoj elfoseblaj el PIV aŭ la diablo scias kie, sed samtempe mirinde fluaj, nature sonantaj. Temas pri viva kaj erupcia lingvaĵo, nenia Piĉa vorto-tombejo. Tamen, pli foren de "la taso estas sur la tablo" ne eblas atingi - jen Sara Larbar provis kaj eluzis la elastecon de Esperanto preskaŭ (sed nur preskaŭ) ĝis ĝia punkto de rompiĝo. Evidente ŝia celo ne estis verki leĝeran rakonton por legado dum trajnveturo. Efektive, tiu komplika kaj implika lingvo perfekte korespondas kun la enhavo, kaj eble oni eĉ povus aserti, ke la lingvo - ne la enhavo - estas la ĉefaĵo de ĉi verko. Jen specimeno (bonvolu refoje enmanigi PIVon):

"Ĉieloj! Ŝi, kiu kunvivis kun la plej aĉaj pruvoj de monda homa malindeco kaj maljusteco, tagon post tago, je ĉiuj stratanguloj, ĉu ŝi konis la fundon de vera mizero, ĉu ŝi almenaŭ tanĝis fojfoje doloron en pura stato, en la raslo de ĝia soifo, en la konvulsio de torturoj, kie tantaligaj kaj sedativaj sentimentalecoj kaj promesoj ne scipovas eviti detruon kaj neniigon - pli ol tio: memdetruon, suicidon?! Pesto kaj damno! TRATERATRA!! Gesinjoroj, la operacoj fiaskis! La porpacaj municioj elĉerpiĝis! Ŝi definitive kantonmentiĝos en la limbon, kie preĝoj kaj sakroj estas ekvivalentaj kaj kortuŝas neniun, kaj tie ŝi plu blekaĉos kaj mungos tute nenocive, eble nur anestezie por si mem, ĝis la fino de la eternecoj!" (p. 82)

Kaj ankoraŭ: "Hooo! la maldensejo rebrilis arĝente, kupre, perlamote, kaj... jes! la aero mem estis tiu, kiu enhavis pigmentojn! Kaj la parfumkorperoj disradiis tepidecon! Kaj je ĉiu spiro floraj dolĉaĵoj fandiĝis en la buŝo, je ĉiu movo mirlitonoj kaj fifroj kariljonis, dum ĉiu palpebrumo mil kaj unu kalejdoskopoj senvualigis ĉu la palpitadon de glimoj, ĉu la sukon de steloj, ĉu la saporon de insektflugado, jen la ritmon de ĉiuj koloroj, jen la softecon de pulpoj kaj sezonoj, aŭ la arton de la vivofluo!" (p. 87)

Parolante pri la lingvaĵo, oni tamen notu kelkajn makulojn: kiel ofte en ĉiunivelaj verkoj regas granda konfuzo pri transitiveco de verboj, krome jen kaj jen iu refleksivo diskuteblas. Plue troveblas kelkaj misaj vortformoj, ekz. "identifiĝo, koincidenco, ĉizeli, minutono". Ne makuloj sed apartaĵoj ne tre kutimaj en nuntempa flua Esperanto estas abunda uzado de "ci", de kompleksaj verbotempoj ("estis -inta" ktp) kaj de "kiel se" (=kvazaŭ). Ĉi detaloj tamen neniom ĝenas, se oni nur alkutimiĝas al la ĝangale riĉa stilo.

La ĉefa temaro de la verko do estas problemoj pri identeco. Ne hazarde la sep inoj estas orfinoj, ne hazarde ili serĉas ian vivkuntekston per amo, amikaro, artlaboro, aŭ per edzo, erotiko, Esperanto, sed trovas ĝin efektive nur en siaj fantazioj pri neatingebla viro. Librofine aperas subite, krom la sepopo, ankaŭ iu "mi", kiu surirante karuselon kaj spektante sin en spegulo kvazaŭ transprenas la stafetilon de siaj sep fratinoj. Supozeble ni interpretu tiun "mi" kiel la aŭtorinon, sed tute kongrue kun la romano, ja ankaŭ la aŭtora nomo estas nur pseŭdonimo - do en la spegulo ni vidas nur pluan spegulon, kaj pluan, kaj pluan... Efektive, la leganto eĉ ne povas certi, ĉu vere kaŝiĝas virino malantaŭ la pseŭdonimo, kvankam la aŭtora voĉo ŝajnas sufiĉe ina.

Indas mencii krome, ke kvankam la plej granda parto de la libro disvolviĝas en la kapoj de la sep inoj, tamen jen kaj jen oni spertas bonajn kaj impresivajn scenojn el diversaj medioj brazilaj. Estas nedubeble, ke grava verka talento nestas en la nekonata verkistino.

En neforgesinda sceneto unu el la virinoj eklekas ian frambogustan sukeraĵon kaj lekante eniĝas en - sian infanaĝon: "Silvana per du fingroj ĉerpis rozkoloran bukedeton el la ronda dolĉaĵo, tiam ŝi malfermis faŭkegon, kiu emis enbuŝigi la kompletan frandaĵon per unu gluto, tiam ŝi diligente enkaptis la nuban koloron ĝis la tigeto muldita de ŝia prenpremo, tiel ke la dentoj raspu la fingropintojn kaj perdu eĉ ne ereton de sukera fibro [...] Buleton post buleto ŝi tiel sorbis, la enorman pufan nubon ŝi asimilis per asidua gustumado [...] Tiam ŝi petis onklineton viŝi al ŝi la manojn, kaj teruriĝinte ŝi konstatis, ke onklineto ne plu staris apud ŝi, nek oĉjo, nek Bebeta, nek Niko, nur popolamaso bruanta" (p. 48-49). Kaj post dupaĝa memoro el infanaĝo, kiu cetere inkluzivas karuseliradon, oni revenigas ŝin - kaj la leganton - al la nuna, plenkreska stato.

Kiel do la esperantistaro akceptis ĉi verkon aperintan en 1987, la jubilea jaro? Ĉu entuziasme? Ĉu ŝokite? Ĉu proteste? Ne, tute ne. Nek nek. Plejparte oni ŝajne simple neglektis ĝin. Ja aperis en revuo Esperanto favora recenzo de Rejna de Jong. Sed en pli gravaj rondoj, klikoj kaj skoloj oni estis plene okupata per mema kaj reciproka sinadorado. La estimindaj sinjoroj, kiuj ricevis ĝin por recenzi, traktis ĝin kun vere plorinda malestimo. La sinjoroj Berveling (Fonto, februaro 1991) kaj Thorsen (Literatura Foiro, aprilo 1989) ŝajne ne vidis ĝian aŭdacon, ĝian akordon inter ideo kaj formo, ĝian vulkanan energion. Ĉu timigis tiujn virojn ĉi ekzemplo de ina sensivo? Ĉiel ajn, ili ambaŭ lace plendis pri la neeblo distingi unu virinon de la alia (kvazaŭ tio ne estus intenca), pri la vepra lingvaĵo (kvazaŭ ili ne rimarkus ĝian magian fekundon). Kaj ili ambaŭ donis al la supozeble pli juna verkistino onklecajn konsilojn bridi sian kreivon. "Ne estus malinde, verki iomete pli laŭsisteme" (Berveling). "Iomete da stila klaro oni rajtas peti" (Thorsen). Dio mia! Ĉi kritikistoj sendube petus Ŝekspiron limigi sian vortostokon - se li estus virino! Rejna de Jong male finis sian recenzon per la vortoj "espereble sekvos pliaj libroj el la plumo de ĉi talenta aŭtorino." Mi ne volas kulpigi la du sinjorojn pri la posta kaj plua silentado de Sara Larbar, sed mi konstatas kun bedaŭro, ke oni tro superece kaj malkompreneme forviŝis ĉi kuraĝan debutanton kvazaŭ ĝenan muŝon. Almenaŭ oni efike trompis min - kaj eble aliajn potencialajn legantojn - dum jardeko eviti la verkon.

Mi ja konfesu, ke Karuseloj finfine kaŭzis ankaŭ al mi iom da kaprompa penado. Kiel ordinara nordeŭropano, mi pli kutimas je simpla rakonto, de komenco ĝis fino, pri konkretaj eventoj. Tamen miaj okuloj, oreloj kaj nazo ankoraŭ kapablas vidi, aŭdi kaj flari ion novan, ion interesan, ion ambician, kiam ili hazarde trafas ĝin.

Cetere, Sara Larbar mem anticipe respondis al stultaj recenzontoj jam en la romano: "Li estis verkanta romanon kaj rompis al li la kapon la malliberiga linieco de rakontarto, de la neeviteblaj vorto-sinsekvoj sur la paĝoj, dum elanoj ĉiudirektaj petis simultanecon de agoj kaj pensoj, de paseoinfluoj kaj ideoj turnitaj al estontecaj nekonataĵoj..." (p. 70).

Sten Johansson

Kiam komencanto eklegus ĉi tiun verkon, tiu supozeble jam baldaŭ senkomente flankenĵetus la verkon - aŭ, se li/ŝi estus iom malpli ĝentila, aŭdiĝus sakrego.

La libro nepre taŭgas nur por lingve spertaj homoj. La aŭtorino ja scias eluzi larĝe la vortprovizon de PIV, inkluzive de kelkaj propraj novaĵoj (libro-fine glositaj). Sed ne tio estus la kialo por la komencula reago...

La libron ja karakterizas du trajtoj, kiuj faras ĝin malfacilega: unue stilo tiel loza, tiel senbride galopanta, tiom fojfoje ĥaosa, foje treege poezia kaj brila - kaj krome rakontostrukturo en kiu interplektiĝas pluraj memstaraj (unuavide almenaŭ...) rakontfadenoj, en kiu krome pliposte unu rakontofadeno forŝovas antaŭan, tiel ke ĝi komplete ŝanĝas ties komencan sencon ĝisfunde... Ja interese, nepre ja, sed nur por literature progresintaj legant(in)oj.

La temo de la verko? Nomaj vivoj ofte Sajnas paralelaj, kvazaŭ turniĝante en karuselo samritme samdirekte; homoj retrovas rememorojn el infanaĝo, kiuj subite akiras aktualecon en pli postaj situacioj; homoj lernas Esperanton kaj volas pere de ĝi ekkontakti la tutan mondon, dezirus ke ĉiuj eklernu la saman lingvon sed konstatas ke ĝi estas cindruline traktata de multaj. Temo de la libro? Verkado defilmo, aŭ ĉu prefere verkado de romano, aŭ ĉu precipe verkado pri verkado de romano? Tre karakterize aperas fore en ĝi la bildo, nialande konata de reklamo por ĉokolado; iu persono kun afero enmane sur kiu staras bildo de iu persono kun enmane sama afero kun sur ĝi bildo de iu persono... ktp.

Svarmas, interpuŝiĝas la belulinoj, Arabela, Ĵanaina, Roksana, Laŭreta, ktp - ĉiuj sep kun nomoj sepliteraj kaj la amatoj nomiĝas Gastono, Gervaso, Gasparo, Gustavo... Foje oni ekkredas, ke jen fine estas tute klare: la strukturo de l’ tutaĵo estas jena... (vi mem postlegade plenigu...), sed iom pliposte denove turniĝas la karuselo kaj ĉio ŝanĝiĝis.

Entute verko kiun miascie oni ne povus prave envicigi inter samklasaj esperantolibroj originalaj; tiaj ja ne ekzistas. Ĝi estas tre proprastila kaj propratipa romano. Kiuj emas legi poezion, supozeble tiun ĉi romanon ege ŝatos.

Kvankam, laŭ mia gusto, por proza verko ne estus malinde, verki iomete pli laŭsisteme.

Gerrit Berveling