Plena poemaro

La recenzon mi deziras komenci per laŭdo al la senlaca William Auld kaj Flandra Esperanto-Ligo, kiuj revenigis al ni la trezoron: plenan poemaron de unu el la plej elstaraj Esperanto-poetoj. Eŭgeno Miĥalski verkis siajn unuajn konatajn al ni versaĵojn en la dua duono de la 1910-aj jaroj. Sur la griza fono de tiama Esperanto-poezio ili aspektis kiel perloj; ja Miĥalski estis vera poeto, do ne versfaristo kiel multaj liaj samtempuloj. Sed dum dudek jaroj da verkado li multe evoluis al matureco kaj diverseco.

Miĥalski vivis en tumulta epoko, kiu brulstampis liajn personecon kaj poezion. Por kompreni lin kaj lian balancadon inter fajna poezio kaj kruda afiŝismo, ni devas imagi la epokon. Tiun imagigon provis fari por ni en sia ampleksa kaj cetere bona studo Krys Ungar. Estis malfacile por ŝi verki pri tiel enigma lando kiel Sovet-Unio, tiom pli en tiu fora kaj stranga epoko, vivante en la nuntempa Britio. Tial fojfoje, ŝia salato el iom naive prezentitaj informoj pri la historio de Sovet-Unio, miksitaj kun nemulte konataj (kaj ofte neklaraj) informoj pri la vivo de Miĥalski, aspektas nekonvinke. Se la tekston antaŭlegus iu kompetenta sovetiano (ve, la plej granda spertulo pri la rusa skolo en Esperanto-literaturo Boris Tokarev jam forpasis), tion oni povus eviti, por jam ne paroli pri harstarige aĉa laŭvorta traduko el la rusa de iu teksteto, atribuata al Miĥalski (p. 13). Tamen entute ankaŭ Krys Ungar estas laŭdinda, precipe pro la literatura parto de la eseo kaj speciale pro la prezento de fragmentoj el esplordemandaj protokoloj (eltrovitaj kaj liveritaj de Nikolaj Stepanov) de la fifama NKVD (sekreta polico), kiuj legate frostigas la koron.

Komence Miĥalski indigne malakceptis la falsajn akuzojn, sed post apliko de certaj „juraj” rimedoj li jam „libervole” konfesis tion, kion oni postulis de li. Oni povus, eble, imagi la „jurajn” rimedojn, kiujn aplikis al siaj „kunparolantoj” la „revoluciaj romantikuloj” en NKVD, sed apenaŭ oni povas imagi, kio okazis en la animo de la Esperanta poeto-revoluciulo, kiam li estis mortpafota pro „gvidado de kontraŭrevolucia kaj trockiista agado inter esperantistoj”. Ĉu vi povas imagi sur tiu fono, ke iuj esperantistoj en la nuntempa Rusio ne nur ĝojas pri repotenciĝo de komunistoj (kiuj ja ne povas regi sen NKVD-ecaj metodoj), sed kelkaj eĉ arde kontribuas al reveno de ilia kontraŭhoma (kaj kontraŭesperanta!) reĝimo?! Dio gardu, ke ilin ne trafu la sorto de Eŭgeno Miĥalski kaj de dekmilionoj da aliaj viktimoj de la Granda Teroro!

Cetere, antaŭ nelonge iu juna entuziasma usonano (!) afiŝis per Interreto sian antaŭĝojon pri baldaŭa venko de komunistoj kaj stalinismo en Rusio, al kio iu rusiano prave replikis, ke tiukaze unu el la unuaj agoj de la komunistoj estus malpermeso de retpoŝto kaj entute de Interreto (ni aldonu: ankaŭ de Esperanto) en Rusio.

Ni revenu al nia Poeto. Eŭgeno Miĥalski mem konsciis pri sia dueco:

... du sitelojn per balanca vekto
sur fajna ŝnur' mi portas kun kuraĝ'.

En unu - akvo malvarmege-brula,
kaj en la dua - vaporanta brog':
en unu flank' de l' ŝnur' - nebulo,
kaj en la dua - sun-prolog'.

Kienas mi? Ne donos mi respondon,
ĝin mi ne scias ankaŭ mem;
similas mi ribelvagantan ondon,
batantan kontraŭ bordoj de problem'.

Tiu cirkeca ekvilibrado ne estas sendanĝera; ja en ajna momento ekvilibro estas perdebla kaj ... Kiam la Poeto amikas kun Muzo, ŝi kantas per juna, pura, bela, gaja, ama voĉo:

Por vi, feino mia bela,
Mi kantas dolĉajn melodiojn,
Pro vi en nokto lunehela
Mi ŝatas tiel fantaziojn.

Furiozaj, ĝojaj kaj rapidaj dancoj
korpon mian pikas kvazaŭ akraj lancoj,
koron mian ŝiras kaj turmentas ili,
tamen mi deziras trili, trili, trili.

Mi kreas por krei. Sen ia kromcelo.
Mi kreas poemon el kor'.
Mi kreas per ĝi monumenton de l' Belo
En versa kolor'.

Per trilflugiloj de koloroj-versoj
nuancas mi per skvamoj-asonancoj
kaj ronde-flugas tra la universo
en furioz-ebriaj dancoj.

Puto profunda - jen via rigardo,
puto kun akvo serena;
tamen, junino, mi estu singarda:
eble ĝi estas venena!?

Mi spertis en vivo pri multo,
travivis maldolĉon kaj ĝuon;
en mez' de banalo kaj stulto
mi trovis enuon.

Al Vi, nekaptebla „os”,
neniam kaj ĉiam as'anta,
sendas poemojn de pensoj-ĥaos'
el mia menso serĉanta.

Kaj la plej fama:

Estas mi - papili'
gajflirtanta en aero,
dancas mi, ĝojas mi
tutan tempon dum somero.

De la lun', ĝis la sun'
kun korjun'
flugas mi:
de la ter', de mizer',
de sufer'
fuĝas mi.

Kun paso de jaroj la Muzo de Miĥalski adoltiĝis kaj ekkantis jam pri sociaj temoj, tamen ankoraŭ sufiĉe purvoĉe:

Altaj turoj. Kavaliroj. Sinjorinoj. Junpaĝioj.
Buklaj blondoj. Trubaduroj. Amromancoj. Rendevu'.
Aventuroj. Flamturniroj. Brilaj lancoj. En loĝioj
Sidas rondoj de belinoj.
Mezepoka belrevu'!

Jam superfluas vortoj - transiru ni al agoj,
posedu kuraĝecon, obstinon, paciencon.
Sufiĉas jam revado kaj belaj dolĉ-imagoj -
ni devas esti bravaj kaj havi volpotencon.

Frue aŭ malfrue, Sunon ni atingos,
ni ĝuados la ripozon post mizer' kaj ploro,
kaj neniu Sunon nian plu estingos,
Sunon de Laboro.

Ĉiuj tuj
al Fanduj'!
Vokas mi, arogant';
kun martel'
de ribel'
sonu ĝi, venka kant',
pri Rozuj',
pri ĉiel',
pri radi-diamant'.

Generaloj kur-rapidas
Respublikon murdi for,
Kaj Berlin' kun Rom' egidas
Entreprenon de l' teror'.

Tuj en aplik'
la mekanik',
risort'
de fort'
de brunsvastik'.

- Tuta jam mondo kompreni komencas,
Ĉie ekluktas ĝi kontraŭ faŝism'
Nigro kaj bruno egale esencas,
Monda ja estas tutec-organism'.

Do al batalo
sonu signalo
kontraŭ svastik'
pro [por?] la Respublik'.

Tamen, kiam la Poeto komencas mistrakti sian Muzon, ŝi eklitanias senguste, knare, malame kaj, kiel atendeble, ofte false:

Antaŭen ni, kuraĝe! Al novaj idealoj!
Al novaj vivrimedoj! Al nova viv-konstru'!
Ni eĉ ne haltu antaŭ kruelaj sangbataloj,
Ĉar nia savo estas en plena viv-detru'.

Mi rapidas al fenestro, brumalfermas ...
Venkis ni: venis Ruĝa Arme'!
Kuras for malamikoj, timante ekstermon,
kun la krioj de ve'.

- Ekbrulis la palacoj de parazit-kontento,
Degenerinta sango ekfluis for de l' tron'.
Tra tuta lando flugis ribele-spira vento,
Kaj de l' libera himno aŭdiĝis venka son'

- Papo krias en indigno
kontraŭ popojn-persekut'.
Ofendiĝis lia digno
pro soveta di-kondut'.

(Ni klarigu parenteze, ke la komunistoj en Sovet-Unio ĉiam persekutis la religion kaj la eklezion, kion Miĥalski videble aprobis. Estas amuze vidi nun, ke la prezidento de Rusio same kiel gvidantoj de ĉiuj komunistaj, naciistaj kaj faŝistaj partioj en la nuna Rusio konkurencas pri fideleco al la eklezio, malgraŭ sia verŝajna sendieco.)

For lulkantojn de l' dorm' por proleta infan',
fabelantajn pasinto-imagojn.
Nur pri batoj de l' ŝtorm', pri danĝer', uragan',
pri aktivaj viv-agoj
parolu maŝino al nia infan'.

Klas' kontraŭ klas' - pro ekzisto,
kontraŭ palaco - kaban'.
Ne komprenas tion nur filistro,
kion bone jam scias infan'.

Kaj la plej fifama:

Min pardonu, kara Zamenhofo,
Pri koment' al „Venis nova sento”.
Estis vi naiva filozofo
Kaj nevola kapital-agento.

Esperanto estas ne la celo
Sed nur helpa batalil-faktoro
En tutmonda proletar-ribelo
Por finfine venko de l' Laboro.

Kaj ni nova jungeneracio,
Sen trompanta lingv-idealismo
Brake marŝu tra revolucio
al fincelo nia - Komunismo.

Vidante tiun strangan hibridon, Krys Ungar kun dubo skribas, ke komence de 30aj jaroj „Miĥalski, ĉu el neceso, ĉu el konvinko, estis en tiu tempo verkanta ekskluzive politike” kaj ŝi demandas sin: „Ĉu vera transformiĝo aŭ provo pri saviĝo?” Por kompreni tion ni atentigu pri Vladimir Majakovskij, kiu estis idealo por Miĥalski. Kion li admiris en Majakovskij, kaj kion li, evidente, emis imiti? Jen la vortoj de Miĥalski mem:

... poeto-bruegul', diboĉe vortosona,
kantisto kaj amiko de l' prolet'.
...
De la estrado sonis lia voĉo
kaj akre tranĉis aŭdon de l' filistr'.
Kaj lia juna brav' ŝaŭmegis bru-diboĉa,
pri novepok' li estis tamburist'.
...
Krudpoeziis li, ritmŝire vortojn skandis,
ĵetante ilin en svarmanta konsonant',
sed lia fajra flam' la novan verson fandis,
en nova form' eksonis nova kant'.

Haltu! Tio ja estas portreto de Miĥalski mem! Vladimir Majakovskij oferis sian talenton al la revolucio. Nu, pro tio Majakovskij devis multfoje kompromisi kun sia talento. „Ĉu el neceso, ĉu el konvinko” faris tion Majakovskij? Estus neserioze imagi, ke Stalin aŭ iu alia partia estro rekte mendus al Majakovskij iujn verkojn. Majakovskij klarigis sian transformiĝon per la inventita de li nocio „sociala mendo”, kio fakte estas kaj neceso, kaj konvinko. La samo validas por Miĥalski.

Nu, ili ambaŭ malbone finiĝis. Majakovskij mortpafis sin en 1930, kiel prave notas William Auld, „parte pro personaj kaŭzoj, sed verŝajne ankaŭ parte pro seniluziiĝo pri la proleta revolucio”. Se li estus ĝisvivinta la fifaman 1937, lin, kredeble, trafus la sorto de Miĥalski. Evidente, oni nomus lin usona spiono; ja li vojaĝis en Usonon kaj ŝatis ĝian gigantomanion. Miĥalski, ne tiom sagaca kiom Majakovskij, plu plenumadis la „socialan mendon”, kio degenerigis liajn talenton kaj poresperantan agadon, sed ne savis lin de falsaj akuzoj kaj mortigo en la fifama 1937. Ĉiuokaze li restas unu el niaj plej signifaj kaj kontraŭdiraj poetoj, leginda kaj, feliĉe, nun legebla en plena amplekso. Kiam lia poezia talento floris, jen kio por li estis Esperanto:

Torenteco de l' pasi-deziro
sur la verda kampo de la amo,
radieco de l' revad-inspiro
kaj neniam foriĝanta flamo.

Boris Kolker

Jen venis donaco neatendita kaj trafa: delonge mi kolektadis poemojn de Miĥalski, sed nun ili kuŝas antaŭ mi kiel tuto en libro de Stafeto/FEL. Ve, en la soveta periodo ni ne povis eldoni la proletan poeton, pri kiu ni devus fieri. Ja Eŭgeno Miĥalski estas homo legenda en ambaŭ sencoj de la vorto. Li estas filo de la epoko, kaj la epoko reflektiĝis en liaj verkoj kun ĉiuj siaj ekstremoj. Tiu torenta epoko de la agonio de la Rusia Imperio kaj naskiĝo de la fenomeno Soveta Unio.

Li naskiĝis la 2lan de januaro 1897 en Ukrainio. A1 esperanto li konvertiĝis 1911 en gimnazia aĝo. Baldaŭ eksplodis la Mondmilito, kaj la revoluciaj eventoj trovis lin jam en la urbo Saratov, unu el la antaŭmilitaj centroj de la esperanto-movado en Ruslando. Laŭ lia iniciato junaj revoluciemaj esperantistoj komencis eldoni en 1918 la literatursocian revuon Libera Torento, sur kies paĝoj aperis la unuaj "programaj" versaĵoj de Miĥalski: Jam superfluas vortoj, Fajro kuracas, Torento kaj aliaj. Multaj el ili, kune kun tiuj de alia torentano, Poljakov, konsistigis la poemaron La unua ondo (1918).

En 1919 Mihalski revenas al Ukrainio. Nova kreimpulso, vivpasio manifestiĝas en la poemoj Papilio kaj Printempaĵoj (1919), kiuj aperis libroforme en 1922 sub la titolo Du poemoj. Miĥalski fariĝis rekonita juna kaj esperdona poeto. Komenciĝis nova periodo de maturiĝanta aktiva literatura agado, kunlaboro en pluraj esperantaj gazetoj. Kaj kiel krono de tiu laboro aperas la jubilea kolekto Prologo (1929). Fine de 1931 fondiĝis Internacia Asocio de Revoluciaj Verkistoj. En 1932 Miĥalski fariĝas ĝia organiza sekretario kaj eldonas sian proletan (ni diru: socirealisman) poemaron Fajro kuracas ĉe EKRE

Sed ni ne preterlasu la apogeon, kiu tamen iĝis Prologo. En ĝi Miĥalski metis en ciklojn poemojn de tre diversaj jaroj. Sed tie tute forestas proletaĵoj, kvankam duono da tiuj en Fajro kuracas datitas de 1917 ĝis 1924.

Ĉu pro konjunkturaj konsideroj ĉe SAT-eldonejo? Ĉu li dediĉis la jubilean libron al sia personeco, la poeta mio? Ajnokaze - tio estas ja nur prologo, la maturiĝo de 1' animo (eble por la matura klasbatalo):

Komencos mi sinceran retrospekton
de miaj pensoj dum junula aĝ'...

Sed kiel ofte okazas, tio, kio ŝajnas nur starto, estas vere la ĉefaĵo, la tuto de sincera juna animo, senpera revelacio pri la mondo kaj ties situo en ĝi.

Li aperas en la pia esperanta literaturo kiel poeto de "nudigita animo" (laŭ Emba). Lia inspiro fontas el amo, kaj ĝi samtempe estas la fina celo de la universa harmonio. Li aspiras al la lando de Amo kaj Vero kaj konstruas tiun universan templon, fordonante sin al ĝia servado:

kaj sakramentas mi dum la vespero,
mi nova, juna kaj onteca pastro,
virginon de 1' arĝenta astro
aspergas mi per spermo de 1' espero.

Kalocsay trovas en Prologo nur "kelkajn brilajn pensojn kaj bildojn, [kiujn]... oni devas eltrovi el inter perfortaj lingvoeksperimentoj kaj ekpoetaj mallertaĵoj". Sed Emba parolas pri "rapsodieca ritmo-konstruo". Se Kalocsay vidas en Fajro kuracas "krudan skemismon, kiu kelkfoje efikas perforta", Emba asertas, ke "liaj poemoj estas belaj, variaj kaj surportas la aromon de ia stranga poezia ĉarmo". Mi ne vidas en tio ion strangan. Tio nur pruvas, ke Miĥalski havas fortan individuan voĉon, ne limigeblan per la parnasa diapazono.

Ĝuste Mihalski unue enkondukis en la esperantan poezion la akcentan metrikon de Majakovskij (egaligata de Parnasa Gvidlibro al 1a libera), metrikon kiu baziĝas sur nombrado de akcentoj, ne reglamentanta la interakcentajn silabojn. Kaj eĉ la nombro de akcentoj en apudaj versoj povas varii. Ĝuste tiu metriko senĝene akceptas la disonancajn rimojn (tradicie nomataj "abortaj": krudpoeziis li, ritmŝire vortojn skandis). Legu la unikan poemon Ajno. Ĝi prologas per liberaj senritmaj versoj, pentrantaj tragikan filozofian dramon, kie la mondo estas scenejo, vivo estas rolo, amo estas senco. En la unua parto ni venas en la grizan banalecon ĉirkaŭaĵon. La ritmo akcentiĝas, aperas kripletaj rimoj:

Super urbo pendas nebulo peza,
lantemoj palpebrumas;
estas noktomezo
malluma...

Kaj poste ekfluas glata amfibraka rakonto sen rimaj kaj ritmaj ĝenoj. Do, ni vidas ĉi tie ne "poetajn mallertaĵojn", sed profundan (eĉ se subkonscian) poetan senton, scianta sone, lingve kaj poezie esprimi la animan staton. Necesas denove kaj per freŝa rigardo tralegi tiujn liniojn por adekvate pritaksi la lokon de Miĥalski en la esperanta poezio.

Post Prologo kaj Fajro kuracas aperis ankoraŭ libreto, Kantoj de amo kaj sopiro, laŭ takso de Auld "bagatelaj ampoemoj verkitaj dum lia ekstrema junaĝo" (en eseo el La Nica literatura revuo). Sed eble li tro rapidis taksi, ĉar tiam li "ne vidis" la verkon. En tiu, aperinta post Fajro kuracas, troveblas revelacioj, kiuj kontribuas al pli frua kompreno de la dramo de lia vivo kaj personeco.

Ekzemple, en poemo senpretende titolita Al virino, ni trovas:

Nu, oni min moku kaj ridu,
Kaj nomu "stultulo sen bazo';
Sed mi ne atentos kaj fidon
Ne perdos pro tiu ĉi frazo
De homa spirita malklero...

En tiu freneza tempo, eĉ al li, vere proleta poeto, unue provinta la metodon de "socialisma realismo", oni imputas foreston de ideologia bazo. Estas lia merito, ke li tamen konservis sian personecon en la kreado. Kaj kvankam li subiĝas al la influo de la socio per Fajro kuracas, tamen ial li eldonas siajn "senbazajn" verkojn:

Mi vojon daŭrigos, ĝis povos;
neniam.haltante dum iro,
mi serĉos kaj, eble, mi trovos...
Mi serĉos ĝis lasta viv-spiro
la landon de Amo kaj Vero...

Ege interesa estas la dua ciklo de la libro: Kantoj de sopir'; serĉado kaj rezigno. Unu poemo el ĝi ege frapis mian konscion; ĝi estas vera profetaĵo kaj aŭguro de lia propra sorto. Certe, ni, rigardante el la futuro, povas atribui neaplikeblan, malkovri neekzistantan. Estus tro, verŝajne, supozi (malgraŭ la emo) ke la dato estus mistifika. Kaj tio ne necesas... Ja kun paso de tempo oni povas trovi en propraj verkoj antaŭe ne konsciatan, aŭ ligi ilin kun novaj cirkonstancoj. Ja psikologiaj leĝoj restas la samaj, kaj restas la eco de vera arto: ĝia aplikeblo al ajna tempo.

Hom' ne povas resti longe sen idoloj,
detruinte unujn, kreas la aliajn...
Nur varias formoj, sed ne la simboloj,
kaj neniam oni venas finstacion...
Kaj mi seirĉas, volas trovi la eliron
por min liberigi je medio verma.
Ho, ĉu mi sukcesos venki la vampiron?
Aŭ min mem minacas la ekstermo...

Tian eliron kelkjare pli frue ne trovis lia adorata poezia majstro Majakovskij, kaj li en vivokot' pereis fine mem. Do, la publika apero de tiu poemo en lia fatala aĝo (37 jaroj), tri jarojn antaŭ la ekstermo, ĉiam restos por ni simbola. Jes, li pereis en 1938, kaj multon ni perdis el lia verkaro. Inter cetero la 1500-versan poemon Forĝejo de 1' homoj, pri kiu li skribis: mi montras, kiel en Sovetio oni edukas per laboro personojn, kiuj estas ĉu krimuloj, ĉu prostituinoj, ĉu politik-malamikoj. Eble iuj ligus tion kun la "apogeo" de lia kreado, sed mi opinias, ke apenaŭ tie troviĝus pli interesaj kaj valoraj malkovroj krom la "evoluinta tekniko kaj esprimpovo". Ja ni aprecas ion fontantan el la animo, sed ne florantan sub ideologia pluvo. Do, ni ne bedaŭru, ke ion ni perdis, sed ni aprecu la fenomenon Eugeno Miĥalski kaj legu la verkojn, kiujn li lasis al ni.

Nikolai Lozgaĉev

Reinhard Haupenthal

Willem Verloren van Themaat