Proverbaro tutmonda
Kelkaj miloj da proverboj el 90 lingvoj

Kia patro, tia filo. En la jaro 1905 Marko Zamenhof, la patro de pli konata filo, komencis la eldonadon de Frazeologio Rusa-Pola-Germana-Franca. Kvin jarojn poste la filo publikigis la Proverbaron Esperantan kiel aldonon al tiu kvarlingva kontribuo al la kompara proverbologio. La patro tiam, bedaŭrinde, jam forpasis, kaj lia verko preskaŭ forgesita restas nun sen represoj. La verko de la filo trafis pli favoran akcepton kaj estis plurfoje represita, tiel ke hodiaŭ facilas mendi aŭ elŝuti ĝin.

Multaj esperantaj aŭtoroj, inter ili gravuloj, kiel Waringhien kaj ambaŭ fratoj Rossetti, substrekis la gravecon de la Proverbaro kaj utiligis – fojfoje kun admirinda originaleco – la zamenhofajn proverbojn en la propra verkaro. Ĉio ĉi faras el la Proverbaro nepran legendaĵon por ĉiu amanto de beletro internacilingva.

Estis do la iniciatinto de la esperantaj lingvo kaj literaturo mem, kiu, influate de la patro, lanĉis per la multinflua Proverbaro esperanta la ĝenron de esperantaj proverbaj kolektoj. Alia menciinda nomo estas tiu de Lucien Bourgois, kiu aŭtoris Proverbaron francan-esperantan (1985, kun Georges Lagrange) kaj, bedaŭrige malampleksan, Kvarlingvan proverbaron (2000), en kiu kolektiĝas 482 proverboj francaj, anglaj, germanaj kaj esperantaj. Sed, verŝajne, la plej grava – kvankam laŭ mia scio ĝis nun senrecenza – verko post la zamenhofa estas la ducentpaĝa kolekto redaktita de Erkki Röntynen, Proverbaro – nia komuna heredaĵo (1999), entenanta pli ol 3700 proverbojn el la tuta mondo.

Al tiu ĉi tradicio nun sin aldonas eksplicite la Proverbaro tutmonda de André Cherpillod, jam per sia titolo klara aludo al la zamenhofa Proverbaro esperanta. Kiel moton por la verko Cherpillod – bone konata eks-akademiano, verkinto de multaj informaj broŝuroj pri lingvaj kaj historiaj temoj, aŭtoro de seso da malpli konataj literaturaj tradukoj – elektis „Konado de proverboj estas necesa por perfekta konado de la lingvo”, citaĵon el la unua antaŭparolo de la zamenhofa proverbaro. (Kvankam tiu antaŭparolo estis subskribita „M. F. Zamenhof”, Cherpillod atribuas la eldiron al Ludoviko, mi ne kapablas diri, ĉu prave.)

Proverbaro tutmonda

Sub tiu titolo estas proponata al ni 150-paĝa listigo de iom pli ol naŭcent esperantaj proverboj; ĉiun el ili sekvas ekvivalentoj – iufoje nur unu aŭ du, iufoje pluraj dekoj da ili – en diversaj lingvoj. Kiam necese, la aŭtoro aldonis al nacilingva proverbo laŭvortan esperantigon. Enkonduke la aŭtoro prezentas tripaĝan studeton pri la ĉefaj trajtoj, kiuj diferencigas la proverban lingvaĵon disde la ordinara; li distingas ses tiajn trajtojn kaj aldonas konsiderindan kvanton da ekzemplaj proverboj. Fine de la libro ni trovas suplemente paĝon da diverslingvaj langrompiloj kaj palindromoj.

Pri la proverbokatalogo mem: sian naŭcenton da esperantaj proverboj Cherpillod ĉerpis ne nur el la zamenhofa proverbaro (tiu cetere enhavas 2630 erojn, el kiuj multajn konsistigas ripetiĝoj aŭ simplaj dirmanieroj), sed ankaŭ el la cetera verkaro de Zamenhof, el la Biblio, el PIV, el la verkoj de gravaj aŭtoroj, kiel Cezaro Rossetti, Raymond Schwartz kaj Marjorie Boulton. Por liveri la nacilingvajn ekvivalentojn la aŭtoro disponis pri tuta internacia teamo de 22 personoj, inter ili Baldur Ragnarsson; el tiu kunlaboro rezultis la arigo de proksimume 4000 proverboj en pli ol 90 lingvoj.

Tio ŝajnas grandega sukceso, kaj estas evidente jam unuavide, ke tiu ĉi broŝuro ekestis nur sekve de multaj laŭdindaj klopodoj fare de la nelacigebla Cherpillod kaj lia tutmonda kunhelpantaro. Tamen estas necese fari gravan rimarkigon, nome ke la tutmonda kunhelpantaro estas preskaŭ tute eŭropa laŭ nacieco.

Malgraŭ tiu fundamenta eŭropeco de la proverbaro ja troviĝas en ĝi konsiderinda nombro da proverboj en tiaj lingvoj kiel la vjetnama, la svahila kaj la aramea. Estas, tamen, neeble ignori la fakton, ke – kiel la aŭtoro mem konfesas – kelkaj lingvoj estas reprezentataj multe pli abunde ol la aliaj: la angla, la franca kaj la germana svarmas tra la tuta libro, dum, ekzemple, la cigana lingvo ludas rolon apenaŭ rimarkeblan. Ne ŝajnas al mi, ke ni vidu tion kiel severan kulpigon: ni nur konsideru, ke, se ĉiuj lingvoj estus same bone reprezentataj, kiel la franca, ni ricevus ne plu broŝuron, sed multegekostan libron plurvoluman! Kaj por tia giganta projekto, bedaŭrinde, ne troveblas en Esperantujo eldonisto, nek publiko ...

La Proverbaro tutmonda estas grava kontribuo al la proverbologia literaturo en Esperanto kaj povas kompariĝi laŭ graveco kun la kolekto de Röntynen. Estas esperinde, ke tiu ĉi verko (kaj tiu ĉi recenzo, eble) instigos ankaŭ aŭtorojn kun aliaj lingvaj, geografiaj kaj kulturaj fonoj al la esplorado de tiu ĉi interesa tereno kaj prezentado al ni de novaj surprizaj proverbaroj el ĉiuj partoj de la mondo.

Andreo Lovaniensis

La libron verkis kaj eldonis André Cherpillod, konata pro pluraj pli fruaj broŝuroj, pli aŭ malpli dikaj, pri plej diversaj temoj lingvaj. Tiu ĉi eldonaĵo el lia komputilo estas de la konataj stilo kaj aspekto. Kaj ankaŭ en tiu ĉi kazo aperas tekstoj en pluraj skribsistemoj. La libro enhavas Esperantajn proverbojn (kaj kelkajn aliajn frazeologiaĵojn). La proverboj aperas kun tradukoj en diversaj aliaj lingvoj. Ilin antaŭas kelkpaĝa enkonduko pri la temo “proverbo”.
La Esperantaj proverboj estas ĉirkaŭ 900, kaj ili estas alfabete ordigitaj. Iuj el ili referencas al alia similtema proverbo en la libro (kaj ĝenerale tiam ne havas proprajn tradukojn – ja ne necesas ripeti la samajn tradukojn en pluraj lokoj en la libro...). Tiuj proverboj estas denove menciitaj ĉe la proverboj, al kiuj ili referencas. Tiel ĉiuj similtemaj Esperantaj proverboj troviĝas en unu loko. Ĉe la proverboj estas ofte menciita(j) unu aŭ eĉ du fontindikoj. Ja indas scii ĉu proverbon publikigis Zamenhof, Waringhien aŭ Boulton. (Sed tamen en mia Proverbaro Esperanta de Zamenhof mi ĝis nun ne trovis la vortojn centimo aŭ eŭro...)
La tradukoj aperas en ĉirkaŭ 90 lingvoj. Post ĉiu “traduko” (simil-tema proverbo en alia lingvo) sekvas ankaŭ laŭvorta re-traduko en Esperanton de tiu alilingva proverbo. Oni povas do kompari la “bildon” de la Esperanta proverbo kun la bildoj de la alilingvaj. Ke oni re-tradukas alilingvajn “tradukojn” al la baza lingvo de proverbaro ne estas malkutime. Tio plaĉas al mi pro la alikulturaj bildoj kiujn tiuj povas transigi; ja mi ne tiel bone regas aliajn lingvojn. La franca, la germana kaj la angla estas la plej bone reprezentataj lingvoj inter la tradukoj. En la franca aperas tradukoj de preskaŭ ĉiuj proverboj, kaj pli ol duono estas tradukita ankaŭ en la anglan kaj germanan. Kelkaj aliaj lingvoj atingas eble kvinonon ĝis kvaronon de la Esperantaj proverboj. Kaj la plej multaj lingvoj estas multe malpli ofte troveblaj en la libro. Pri la nederlanda mi povis konstati ke mankas pluraj proverboj kiuj estas preskaŭ ekvivalentoj de la Esperantaj. Ĉu la kontribuinto pri la nederlanda tiujn ne sciis, aŭ ĉu simple la dato por eldono alvenis, tiel ke tiuj proverboj ne sukcesis atingi la paperan version?
La paĝoj estas sufiĉe dense plenigitaj per teksto, ja la ĉirkaŭ kvin mil proverboj plenigas nur 157 paĝojn. Oni povas rekoneti la “ĉefajn” Esperantajn proverbojn laŭ simbolo, sed cetere la amaso da literoj konsistigas tre densan vorto-maron. Por romano tio ne gravas, sed konsultlibro kia tiu ĉi iom suferas pro tio. Bedaŭrinde mankas en la libro indeksoj kiuj ebligus trovi proverbon laŭ certaj kriterioj. Sen tiaj indeksoj necesas koni la proverbojn por povi trovi ilin en la ĝusta (alfabeta) loko en la libro. Aŭ havi la fontajn verkojn, por povi trovi ilin tie.
Konklude mi povas diri, ke ĝi estas interesa libro por ŝatantoj de proverboj. Kaj se vi bezonas francan (aŭ germanan, anglan) tradukon, vi povas bone kombini ĝin kun la Zamenhofa verko. Sed vera studlibro ĝi ne estas, ĉar ne eblas laŭcele serĉi kaj trovi proverbojn. Krome, la aŭtoro indikas neniujn bibliografiajn fontojn.

Rob Keetlaer