Kroata milita noktlibro

Modernajn militojn oni povas sperti trispece. Ili povas esti foraj, geografie malproksimaj, kies partoprenantoj estas al ni ne sufiĉe konataj, kaj motivoj kaj kaŭzoj nebuligitaj, ili povas esti proksimaj, neforaj, en la landoj kiujn ni vizitis aŭ travojaĝis, la militoj kiujn ni sekvas kun bedaŭro, sed tamen kun eta feliĉo, ke ili ne estas ĉe ni. La plej malfacilaj estas militoj, kiujn ni travivas. La militoj ĉirkaŭ ni detruas vivojn niajn kaj de homoj proksimaj al ni, transformas ilin en premsonĝon kaj nuran travivadon, en tragediojn al ni kompreneblaj sed ne influeblaj.
La libro de Spomenka Ŝtimec parolas pri tia milito. La milito, kiu detruas la propran landon, endanĝerigas la proprajn gekonatojn, amikojn kaj parencojn, kaj faras tragediojn kies kun partoprenantoj aŭ atestantoj ni estas. Spomenka Ŝtimec, kroatino, skribas pri la milito, kiu en 1991 dum ses monatoj furiozis tra Kroatio, kaj transiĝis al najbara Bosnio, kie ĝi ankoraŭ daŭras. La libro ekestis en ŝirmejo dum danĝeroj pro aeratakoj al Zagrebo. Ĝi priskribas la militon de interne, nin en la milito kaj reeĥon de la milito en ni. La Kroata milita noktlibro estas libro - ŝtuparo, ĉar ĉiu rakonto - ŝtupo priskribas nian rilaton al la milito. Ĝi komencas de subita kompreno de la fakto, ke la milito estas ĉi tie, ŝanĝanta nin kaj ĉion ĉirkaŭ ni. La pasinteco detruiĝas, kvazaŭ ĝi neniam ekzistis, kaj la vivo ricevas aliajn mezurilojn kaj regulojn. Homoj, urboj, landoj, iam proksimaj, fariĝas malproksimaj, eĉ malamikaj. Timo fariĝas ĉiutagaĵo. Novaĵoj pri viktimoj, nekonataj homoj, eĉ konataj, proksimaj, fariĝas nekredeblaj absurde tristaj sortoj de la homoj. Vukovar, Prijedor, Sarajevo. Individuaj tragedioj postkuras unu la alian.
Kiom la homo povas elteni konstantan senton, ke li estas maljuste punita per milito, kaj ke meritata justo kaj helpo de nenie venas? La homo en milito sentas sin ekskludita el la mondo al kiu li iam apartenis. La libro estas tamen mesaĝo de la amo kaj espero. En ĝi ne estas soifo por venĝo, nek por malamo, ĉiun paĝon traigas komprenemo por homaj malbonaĵoj kaj deziro por paco. Kulminon de la homeco prezentas etendita mano de la vidvino, kiu dum entombigo de sia edzo mesaĝas al ĉiuj, ke ŝi pardonas, kaj ke ŝi mem preĝas por pardono. Nur ĉesu la malamo kaj komencu la vivo.

Azra Čolić

Vojaĝo al disiĝo. Spomenka Štimec. Budapeŝto: Hungara Esperanto-Asocio, 1990. 90p. 20cm.

Geografio de miaj memoroj. Spomenka Štimec. Vieno: Pro Esperanto, 1992. 140p. 23cm.

Kroata milita noktlibro. Spomenka Štimec. Vieno: Pro Esperanto, 1993. 103p. 23cm.

Kiam la usona semajnrevuo Time en 1987 dediĉis grandan artikolon al la centjara jubileo de Esperanto, ĝi citis ankaŭ la plendon de brita esperantistino ke, kontraste al la tradukoj de literaturaj ĉefverkoj, "ni ne havas ian leĝeran legaĵon."

Ne estas nun nia temo diskuti pri kion povas signifi "leĝera". Sed estas fakto ke mankas legaĵoj en Esperanto kiuj estus samtempe malpezaj kaj altnivelaj. Niaj pioniroj multe fortostreĉis por tradukoj kiuj demonstru la plenan kapablon de la lingvo. Tra la jardekoj ankaŭ evoluis originala literaturo kun plej altaj pretendoj. Estis krome multaj broŝuroj kaj libroj kiuj sin turnis al la t.n. ordinara esperantisto. Tamen inter tiuj superregas verkoj kies aŭtoroj ne vere havas multon por diri; ili celas iom distri aŭ amuzi, sed nek bazas sin sur kulturaj valoroj propraj al la esperantista komunumo, nek klopodas eduki al konsciiĝo pri ĝia aparta karaktero. Eĉ pli malbone, multaj aŭtoroj erare opiniis ke ne tiom gravas atenti pri senriproĉa lingvaĵo.

Spomenka Štimec estas escepto. Ŝi verkas pri temoj proksimaj al la vivo-sfero de la legantoj. Ŝia rigardo estas direktita al ordinaraj homoj. Kaj ŝi insistas je simpla stilo, ĝuste tial bela. Tiu ĉi aŭtorino restas imuna kontraŭ la lingvo-ĵonglemo de niaj esoteruloj. Ŝi preferas elvoki ĉe siaj legantoj intiman impreson – per lingvouzo trejnita interalie dum dudekjara laboro en Internacia Kultura Servo. "Mi volis," diris ŝi en intervjuo, "montri tiun sukan flankon de Esperanto, tiun malakademian, ĉar ĝi donas al mi grandan plezuron."

Sed ne nur pro la lingvaĵo elstaras la verkoj de Štimec. Ŝi ankaŭ sukcesas, pli ol iu alia nuna verkisto, ĉerpi el nia homarana tradicio kaj rilatigi al ĝi la observojn kiujn ŝi faras en la nuntempo, hejme aŭ dum vojaĝoj. Se estas vero, kion ni ofte varbocele asertas, ke per Esperanto eblas kolekti unikajn spertojn kaj akiri veran tutmondan perspektivon: jen ŝi personigas sukcesan provon plene utiligi la potencialon de Esperanto kaj samtempe transdoni la akiritan menso-larĝon al aliaj.

Vojaĝo al disiĝo entenas plurajn kontribuojn al Belartaj Konkursoj (ekde 1978), per kiuj Štimec komencis famiĝi. Geografio de miaj memoroj kolektas vojaĝ-impresojn el malsamaj landoj – ekz. Japanio kaj Kubo, Svedio kaj Irano –, kaj brile montras kion vere signifu "vojaĝi per Esperanto". Oni fermus la libron kun agrabla danko-sento, se ne estus la postparolo, verkita en rifuĝejo en oktobro 1991, kiam la aŭtorino kun aliaj zagrebanoj devis descendi en kelon por protekti sin kontraŭ la atak-aviadiloj el Beogrado.

En la tria verko, Kroata milita noktlibro, ne plu temas pri vojaĝoj. Štimec, ekscivitanino de Jugoslavio, raportas, ankaŭ per ekzemploj el la propra familio, pri la sekvoj de la disiĝo de kroatoj kaj serboj; amare notas ke malamo kreskas kiel inundo; kaj memoras pri Sarajevo en 1973, kiam ŝi estis la sekretariino de TEJO-kongreso. Tre malgaja ĉapitro traktas la sorton de esperantisto, la dentkuracisto René en Vukovar, kiun serboj forkondukis kaj verŝajne mortigis. Sed plej korskuaj estas vortoj diritaj dum la enterigo de alia esperantista viktimo, la kuracisto Pero. Ĉe la tombo la vidvino "lumigis kandelon de espero", vokante al ĉesigo de la malamo: "Ne gravas, kiu komencis la unua, kiom da fojoj . . . Mi al neniu koleras, ĉar mia edzo estas mortigita. Ne daŭrigu! . . . Estu ni la komenco de la paco, pri kiu ĉiuj parolas."

Nur per pli multaj kandeloj de espero, kiujn lumigas ankaŭ Spomenka Štimec per siaj verkoj, ni povos akiri la necesan volon venki la nunan tragedion de Eŭropo.

Ulrich Lins

Relative malofte samepokaj okazaĵoj en politiko kaj socio lasis evidentajn spurojn en la originala literaturo Esperanta. Dum en multaj naciaj literaturoj periodoj de milito aŭ socia premo baldaŭ iĝis fonto de multaj verkoj, en Esperanto tio okazis malabunde. Ja ni havas la romanojn de Baghy pri la Siberia kaptiteco, Metropoliteno de Varankin kaj en pli malfrua epoko unuopajn verkojn de Miyamoto kaj Kníchal. Ankaŭ en kelkaj verkoj de Nemere sociaj aktualaĵoj ludas rolon. Sed eksplicite trakti sociajn dramojn estis maloftaĵo, kaj se la dramo estas milito, ĝi simple forestas. Ĉu pro deziro, ke tiaj aferoj ne okazu? Eble jes, tamen ili okazas, eĉ al esperantistoj.

Ĉe la alia flanko de la batalfronto povus esti la kuzo. Kial ne, tio ne estas hipotezo. Ni ja estas en enlanda milito, la kuzo loĝas depost sia sesa jaro en la iama ĉefurbo, kiu nun fariĝis malamika.

La supra citaĵo el Kroata milita noktlibro de Spomenka Štimec do prezentas realon, al kiu ni ĉiuj devas iel rilati, vole-nevole, kun aŭ sen kuzo en iu loko, kiu "fariĝis malamika". Ne malplej ni esperantistoj devas rilati al ĝi, interalie ĉar trans la batalfronto povas troviĝi ne nur kuzo, sed krome tiel nomata samideano, kiu pro iu politika decido nun fariĝis malsamideano.

La Stokholma rokgrupo Persone jam en 1987 – jarojn antaŭ la disfaligo de l' Berlina muro, Jugoslavio kaj Sovetunio – koncerte kaj kasede kantis:

Fimalamiksoldat' frapas vin altere
Lian indulgon nun petas vi sincere
Kaj li retenas sin kvankam li pikontis
Kaj vi rekonas lin, vi lin jam renkontis
en la I.J.K.

Naive, ĉu? Kompreneble. Tamen la kantantoj, kiel svedoj kaj krome esperantistoj, ja rajtis naivi. Kaj da tiaj naivuloj ni eble bezonus pliajn, por elstarigi, kio efektive estus homa konduto, se ne estus se kaj tamen. La verso pri renkonto en IJK ja povus temi pri la IJK de Sarajevo en 1973, kiu rolas en unu ĉapitro de la "noktlibro" de Spomenka, ĝia iama kongresa sekretariino.

Efektive, en ĉi libro, verkita en Zagreba kelo dum bombatakoj, ni trovas iun, kiu ne nur en sekure idilia Stokholmo fortas esprimi revon pri homeco, sed eĉ ĉe la tombo de milite mortigita edzo. Por iu ajn homo kun sentoj kaj konscienco ne eblas sen doloro kaj kolero legi la vortojn de vidvino, patrino de kvin infanoj, kiu super la ĉerko de sia edzo insistas: "pardonu kaj forgesu ĉiujn nepagitajn kalkulojn [...] Tiel ni povas denove vivi kun tiuj, al kiuj ni murdis iun, kaj kun tiuj, kiuj iun murdis al ni."

Spomenka Štimec prezentas al ni splitojn de sia propra vivo, kaj tiu de amikoj, najbaroj, en la aŭtuno 1991. Ŝia perspektivo estas la homa, ĉiutaga; la kruelecon de ĉiuj politikaj agoj ŝi montras per iliaj efikoj al la homoj, efikoj al vivkondiĉoj, al mortoj, sed ankaŭ al pensmaniero. Ŝi ne cedas antaŭ la hororo, de kiu ni gustumas amarajn porcietojn, ekzemple en ĉapitro pri la dentisto René, pereinta en Vukovar, aŭ en la rakonto de Koka, eskapinta el la koncentrejo de Omarska. Sed ŝia majstreco konsistas en la kapablo kapti kaj teni la atenton de la leganto per minimumaj, apenaŭ rimarkeblaj sed ege trafaj detaloj konkretaj. Tiun trajton oni rekonas el ŝiaj pli fruaj noveloj, kaj el la romano Ombro sur interna pejzaĝo el 1984. Ŝia tekniko iel memorigas al mi instruiston, kiu se la lernantoj tro bruis kaj ne aŭskultis lin, mallaŭtigis la voĉon kaj per tio sukcesis reakiri la kvieton kaj atenton de la klaso.

Al mi plej impresas la ĉapitro Adiaŭo en Beograd, eble ĝuste pro tio, ke ĝi prezentas ne tiel multe la hororon de kruela milito, sed la mankon, la sopiron je tio, kio estas perdita. De tio, kion necesis rabi de la kuzoj, por povi peli ilin unu kontraŭ la alian. La sento de komuneco malgraŭ diferencoj. La respekto kaj aprezo de diverseco. La komunaj memoroj. La eblo telefoni, sendi leteron kaj mem vojaĝi laŭlonge de la rivero Sava, kies akvo fluas tra Zagrebo antaŭ ol atingi Beogradon.

Mi dezirus, ke ĉiu homo scianta Esperanton havu la eblon kaj emon legi ĉi libron. Kvankam verkita en Zagreba ŝirmejo, ĝi tre esencas kaj utilas al ni ĉiuj.

Sten Johansson

Stanislavo Belov