La verda raketo

Ezoko

Renkonti Jean Forge sur la paĝoj de lia novelaro «La Verda Raketo» estis por mi sperto interesa. Kun Jean Forge mi persone konatiĝis en Stokholmo, en l934, proksimume du semajnojn post la tie okazinta internacia kongreso. Tiun «eventon» li certe ne memoras: mi, jes! Tiam esperantisto nur de tri jaroj kaj pala «komencanto», mi troviĝis antaŭ homo apenaŭ kvar jarojn pli aĝa ol mi, sed aŭtoro de tri esperantaj romanoj kaj filmreĝisoro de la fama U.F.A. Malgraŭ sia renomeco, li montriĝis tre amika al la antaŭ li troviĝanta nano, kaj tion mi ne forgesis!

Post preskaŭ 30 jaroj, dum kiuj li ne plu verkis por Esperanto, jen mi havas en miaj manoj lian ncvelkolekton. Sed la subtitolo «Satira novelaro el Esperantujo» tuj igas min singarda kaj hirtigas miajn pikilojn. Fakto estas, ke ĉio, en rakontoj, romanoj, k.s., temanta pri Esperanto aŭ Esperantistoj apriore odoras al mi suspektinda (senpaga avizo al konkurontoj en la Belarta Konkurso de U.E.A.!). En tiaj aferoj, la enmikso de la literaturaj ingrediencoj estas proksimume la jena: l0% da sprito, 50% da patosa lingvaĵo, kaj 50% da siropa sentimentaleco pri la «kara majstro», «nia afero», «la interna ideo», «la bravaj samideanoj», ktp. (ĉu eble la adicio indikas l20%? Povas esti: amikoj miaj scias, ke mi ne kompetentas pri ciferoj! «Pri kio do?» replikos miaj malamikoj!). Kaj, sekve, kiam mi devas ekzameni, aŭ studi, rakontojn «pri nia sankta afero», mi aliras tiujn pecojn kun la malfrandema mieno de kato, kiu plurfoje ĉirkaŭiras sian pelveton antaŭ ol enmeti kvaroncn de la langeto.

Mi do, tamen, enmetis mian langon ... Nu, la novelaro komenciĝas per la rakonto de sonĝo, kaj finiĝas per fikcia rakonto, ĝuste tiuj du specoj, kiujn mi malplej ŝatas en la literaturo (rilate la 2-an, mi pardonpetas ĉe William Auld!)! En ambaŭ tiuj pecoj, same kiel en la sep aliaj, Esperanto estas do la ĉefa «persono», kaj en ili moviĝas sur tiu esperanto-fono niaj samideanoj, cetere simpatiaj. Sed la aŭtoro fariĝas malfidela al sia moto! Kion diras la P.V.? «Satiro: ... proza verko akre kritikanta ion aŭ moke ridindiganta iun.» Nenie, krom en «Nia nigra filo», kie Forge rakontas, kiel li kaj liaj fratoj bele fiaskis kun sia eltrovaĵo Kola Ajayi, nenie oni ekvidas ombron da kritiko aŭ moko pri la etaj (se estus nur etaj!) mankoj de niaj bravaj esperantistoj. Por vera satiro ne mankus okazoj de vipado kaj draŝado! Raymond Schwartz iam skribis: «Popolo, kiu ne kuraĝas moki pri si mem, ne estas matura». Male, nia bonkora aŭtoro pentras niajn amikojn per la plej molaj kaj la plej indulgaj koloroj, kaj mi kredas, ke al siaj kolcroj li plumiksas ankaŭ sukeron, mielon kaj kremon. Ni naĝas en dolĉaĵo densigita de verdaj steletoj, surŝutita de verdaj steletoj, verdaj steloj en la nuboj, verdaj steloj sur la horizonto, verdaj steloj en la ĉambro, verdaj steloj sur la kalsono, verdaj steloj ĉie, ĉie, halt! help! mi sufokiĝas de la verdaj steloj, mi vomemas pro misdigesto ... tro da kremo ... iom da vinagro, mi petas! Dankon! Savita! Kaj tamen, kaj cetere, la libro tiel bele eldonita de Koko, kiel kutime, estas plena de kvalitoj: unue, kaj ĉefe, admirinde flua Esperanto, stilo ŝajne senpretenda, sed plenefika, samtempe simpla kaj densa: jen la vera dolĉaĵo de la novelaro! Krome, interesaj, bone konturitaj, vivoplenaj estas la figuroj de liaj herooj; aparte plaĉis al mi tiu junulino, kiu dum ses tagoj uzis la saman vagonaron ruliĝantan senlume sub longa tunelo kun la espero, kaj deziro, ke finfine amata viro profitos la okazon: ŝi ne timis voli, kion ŝi volas! Kiel bedaŭrinde, ke ni tuj refalas en la saman sukerpeĉon! Jes, kiel multe pli interesaj kaj atentostreĉaj estus tiuj noveloj, se ili ne havus por temo Esperantujon! Esperanto: la plej gurdita temo ĉe la esperantaj verkistoj! Ĉu la mondo ne entenas sufiĉe da aliaj temoj? Kion ni reprezentas kompare al la cetero de la mondo? Unu milonon? Eĉ ne! Kial ĉiam ĉerpi el niaj vicoj, kvazaŭ ni estus la umbiliko de la universo! Kaj tion priservi al ni kvazaŭ ni poreterne estus debutantoj en la vivo?

Ne, ne! Jean Forge, vi ŝuldas al ni ion alian; ion, kion vi pli ol kapablas doni al ni kaj kion ni, plenkreskuloj, meritas.

Roger Bernard

Iuj verkistoj dumvive evoluas kaj kreas siajn ĉefverkojn malfrue en la verkista kariero. Al aliaj okazas male. Ĉu Jean Forge, la pseŭdonimo de Jan Fethke, estis el tiu dua speco? Bedaŭrinde el liaj Esperantaj verkoj mi konas nur la unuan kaj la antaŭlastan, sed inter tiu duopo estas grandega diferenco. Li debutis 18-jara per germana romano, kiun sekvis en 1923, kiam li havis 20 jarojn, la originala Esperanta romano Abismoj. Tiu estas tre talente kaj lerte verkita, kvankam ĝi baziĝas sur banala, eĉ iom kiĉa intrigo. Tuj sekvis Saltego trans jarmiloj, sciencfikcia fantazia farso, kaj post ankoraŭ sep jaroj, en 1931, Mr Tot aĉetas mil okulojn, surbaze de kiu Fritz Lang kreis konatan kinofilmon.

Tridek jarojn post tiu romano aperis la novelaro La verda raketo. En ĉiuj ĝiaj naŭ noveloj iel rolas Esperanto, tamen ĝia subtitolo Satira novelaro el Esperantujo ne estas prava. Ne temas pri satiro, sed pri naiva kaj plejparte malsprita panegiro. Do, la legado signifas grandan elreviĝon.

El la noveloj de La verda raketo pli ol duono traktas interseksajn rilatojn, kie iel Esperanto estas enmiksita. Temas pri geedzeco, pri enamiĝo aŭ ĝenerale pri viroj kaj virinoj. Iufoje la baza ideo estas iom originala, tamen plej ofte ne. Kaj la ellaboro de la personoj estas tiel unudimensia, tiel banala kaj kliŝa, ke la rezulto preskaŭ ĉiam estas mizera. Plej frape oni rimarkas tion ĉe la virinoj ĉe Forge. Se mi ne scius, ke li estis edzo, kaj ke lia vidvino eĉ ankoraŭ vivas en Berlino, mi eble pensus ke li neniam konis vivantan virinon. En liaj noveloj, ĉiuokaze, ili ne vivas.

Kaj precipe f-ino Amanda, kiu revadis de kelkaj jaroj pri internacia Esperanto-balo, en kiu ŝi certe gajnus dum la belec-konkurso la unuan premion kaj la titolon de "Miss Esperanto", tre energie defendis la proponon kaj kun ŝi ĉiuj membrinoj pli malpli belaj de la klubo. (p. 71)

Li ĉiam estis amika, bona, aminda por ŝi. Nu jes, kelkfoje ili iom disputis, ĉar li riproĉis, ke ŝi ŝir-foruzis tro multajn ŝtrumpojn, ke ŝi aĉetis tro multajn kosmetikaĵojn, ke ŝi kelkfoje en kafejo flirtetis kun fremda sinjoro ĉe najbara tablo (kaj tion ŝi ja faris nur por ĵaluzigi Gaston!), ili iris en kinoteatron aŭ en revuon, kaj ĉiam Gaston asertis, ke ŝi estas pli bela ol tiuj virinoj sur la ekrano aŭ sur la scenejo... Tiam ŝi estis tiel feliĉa. (p. 107)

Nu, konsentite, tiajn priskribojn de virinoj oni trovas ankaŭ ĉe aliaj, ekzemple ĉe la juna Raymond Scwartz. Ĉe tiu tamen troviĝas certa vervo kaj originaleco en la rakontado, dum Forge tro ofte tedas.

La virinoj ĉe Forge pasigas horojn antaŭ spegulo. Tamen tute ne kritikante kaj damnante sian malbelecon, kiel bedaŭrinde faras vivantaj virinoj. Ne, male - admirante siajn korpojn, ĝuante la vidon de "mirinde malmolaj mamoj kvazaŭ rozkolora marmoro" (p. 109). Aŭtoro, kiu tiel fiksiĝis ĉe la viraj kliŝoj pri virinoj, devus verkante eviti tiun temon.

La novelo Metempsikoza aventuro baziĝas sur iom originala ideo - esperantista hundo - sed ĝi nemulte elgajnas el tiu ideo, kaj la fino estas tute elreviga. En Knabino kiu ŝtelis feliĉon ni renkontas la korespondan amon, kaj la amon je vera renkontiĝo. El tiu kombino povus konstruiĝi io interesa, tamen la aŭtoro ne sukcesas pri tio. La rezulto iĝas stulta pro la unudimensieco de la personoj. Tunelo de kisoj, Aŭ mi - aŭ Esperanto kaj Ses leteroj esprimas ekstreme kliŝan imagon pri la rilatoj interseksaj. La lasta el ili tamen montras etan talenton iom post iom ŝanĝi tonon en la stilo. En la unua la stilo estas tiu de naiva dorlotita junulino, sed la aŭtoro tro ridindigas sian protagonistinon, kio ĝenas la legadon. La meza el ili ĉiurilate stultas.

Troviĝas ankaŭ novelo alispeca, kredeble parte proksima al reala travivaĵo. Temas pri Nia nigra filo, kie la aŭtoro rakontas pri la organizo de prelega turniro en 1931 de Kola Ajayi, esperantisto el Niĝerio. Bedaŭrinde la sinteno al la afrikano, flanke de la rolantoj en la rakonto, kaj ankaŭ de la aŭtoro, estas ekstreme malestima, ĉe la limo de senkaŝa rasismo. "La juna negro" (p. 33) estas traktata kiel granda infano. Tio eble ŝajnis natura al iuj eŭropanoj en la tridekaj jaroj, sed publikigi tion en 1961 estis pli ol naive.

Laste aperas la sciencfikcia novelo La verda raketo. Ĝi estas plena de teknikaĵoj, bedaŭrinde ne ĉiam sencohavaj. Ekzemple "ni jam enpenetris la sunsistemon B. kaj troviĝas en ĝia perihelio" (p. 138). Rolas Esperanto en stulta kaj troigita maniero. La novelo ne havas veran finon sed simple ĉesas, kiam la aŭtoro laciĝis. Bedaŭrinde mi laciĝis jam longe antaŭ li.

La lingvaĵo de la verkisto jam en 1923 havis iom da apartaĵoj, sed tion oni povis pardoni al li pro juneco de verkisto kaj lingvo. En 1961 la lingvaĵo ne pliboniĝis, eble eĉ male. Nu, esence ja temas pri flua, simpla kaj normala Esperanto, tamen jen kaj jen aperas makuloj. Oni trovas germanismojn kiel "referato" (= sekcio, p. 121) kaj "rigardis sur la (...) horloĝon" (p. 105). Iom strange aperas foje ankaŭ konata slavismo: la uzo de "ĝis kiam" en la senco de dum (p. 89). El aliaj eraretoj menciindas uzo de absoluta tempo "konstatis, ke estis lampiroj, kiuj svarmadis" (p. 131) kaj miso pri akuzativo "kiun oni nomas la verdan planedon" (p. 136). Ĉi aferoj tamen ne oftas.

Plej elreviga afero pri ĉi libro estas, ke la aŭtoro, kiu dudekjara povis almenaŭ certagrade eniĝi en la personecojn de pluraj malsamaj rolantoj de la romano Abismoj, kvindekokjara plene perdis tiun kapablon.

Sten Johansson