Sur sanga tero
Mozaikromano

Alec Venture

Pasis jam kelkaj monatoj de kiam mi ricevis pakon kun kvar libroj por recenzo. Kiuj libroj? Temas pri reeldono jubilea (en 1991, en la belaspekta serio "Esperantaj Klasikaĵoj") de la frua verkaro de Julio Baghy (1891 - 1967): du poemaroj kaj du romanoj. La poemaroj Preter la vivo kaj Pilgrimo aperis respektive en 1923 kaj 1926; la romanoj, Viktimoj kaj Sur sanga tero, en 1925 kaj 1933. Endas mencii, ke ĉiuj kvar titoloj troveblas en la Baza Legolisto de la Originala Esperanta Literaturo, kompilita de William Auld kaj konsistanta el "nur" 22 poemaroj kaj 29 prozaj verkoj, kio signifas, ke la frua verkaro de Baghy preskaŭ egalas ok centonojn de la tuta listo. Krome, la librojn finas koncizaj (sed kompletaj) postparoloj de Vilmos Benczik.

Leginte ilin mi ne intencas esei nun pri Baghy. Interesiĝantoj turnu sin al priaj studoj. Mi menciu nun la koncernan ĉapitron en la valora sed nekonata aŭ ignorata Studoj pri la Esperanta Literaturo, de Benczik (eld. La Kritikanto, Japanujo, 1980), kaj la artikolon La lirikisto Julio Baghy, de Marjorie Boulton, ĝisdatigo kaj ampleksigo de artikolo por la nova Enciklopedio de Esperanto (revuo Iltis-Forumo, n-ro 1 de 1991). Anstataŭe mi prezentos lin al esperantistoj, kiuj konas eble nur lian nomon, sed liajn verkojn ne legis.

Unue mi citos el la malnova Enciklopedio de Esperanto, kiu jam en 1933 dediĉis al li pli ol unu paĝon: "La milito rompis lian [teatran, aktoran] karieron kaj ses jarojn li devis pasigi for de sia patrujo en rusa militkaptiteco." Ja ĉirkaŭ tiuj ses siberiaj jaroj orbitas tiu ĉi verko-kvaropo.

Nuntempa leganto malfacile entuziasmus pri la poemoj el Preter la vivo. La esperanta poezio ĝuste tiam lasis sian beban aĝon; intertempe ĝi infanis, knabis, adoleskis kaj kelkaj eĉ asertas, ke ĝi jam maturas. Tial agacas trovi rimo-krimojn (kiel ploro - koro - doloro) kaj, ho ve, adasismojn. Ĝenas ankaŭ la oscediga ritmo-tamburado, la manko de poezieco en pluraj poemoj. En pluraj, ĉar estus mensogo aserti, ke la tuta poemaro estas tia. Simple okazas, ke ĝi estas volumo enhave kaj teknike prepara al la pli ambicia kaj pli matura Pilgrimo. Jam en sia debuta verko Baghy atingas konsiderindajn altojn: tre konataj estas la poemoj "Siberia romanco" (Sur blinda voj' \ de l' neĝa kamp', \ kie vagadas lupoj,... \ kun kormalĝoj' \ per pena ramp' \ marŝas mizera trupo... \ La vestojn ŝiras frosta vent'... \ La korojn tordas larma sent'... \ Super la kapoj korvoj krias... \ la korvoj krias. [...]) kaj "Siberia lulkanto", kaj fakte multaj poemoj de Preter la vivo havas en nia literaturo la rolon de popolaj aŭ folkloraj versoj, kantoj kaj proverboj.

Ankaŭ en Pilgrimo embuskas legantojn iom da malpoezio ("Tri fratinoj"), da ploriga pocio ("Ivaĉjo"), da verdstelaĵoj ("Al venko!", "Nia lingvo") kaj da paliĝintaj poemoj amaj ("Lasta letero") - sed ja nur iom da! Efektive: tre diferencas ĉi tiu disde la antaŭa poemaro. Pluraj poemoj ("Legendo", "Ĉe samovaro") apartenas al la menciita folklor-kategorio, dum aliajn muzikigis kaj disportis, en niaj okdekaj kaj naŭdekaj jaroj, esperantaj ensembloj kiel Kajto ("Ran-kvarteto", "Dancanta ĉevalo"). Kiam temas pri politiko, ekzemple en "Tagiĝas...", pli bone estas atenti tion, kion Baghy atestis, ol kion li profetis; mi apenaŭ povas kompreni, ke lia laŭda "En Svislando" pretervidas la fakton, ke sian ekstermilitecon Svisujo simple aĉetis. Dek paĝoj da "Splitoj" prezentas al ni prozan poezion aŭ poezian prozon parencan al tiu de Ĝibran' Ĥalil' Ĝibran'. Interesaj estas la akuza "Antaŭ la tribunalo" kaj la dialoga, teatrebla, "Infanoj en la parko" (eble nun Baghy igus la infanojn paroli pri aidoso kaj heroino). Miaopinie ĝuste tiaj ĉi longaj dramaj poemoj kun pluraj roluloj plej sukcesas: "Poeto kaj muzo", "Patrino kaj filo" (La Vivo estu viv', ne nur ekzisto!) kaj, speciale, "Sklaviĝo" kaj "Liberiĝo", kie Baghy rekte sed bele eldiras sian filozofion: Scivolo estas nom' de tiu forto, \ per kiu la spirit' en homa sorto \ liberon perdas por fariĝi pupo. AŬ: Komuna sort' de l' homo kaj homaro: \ pilgrimi de altaro al altaro.

La romanojn mi trovas nete superaj al ambaŭ poemaroj. La esperanta roman-arto, kun malpli da idoj ol nia poezio, tamen atingis per kelkaj verkoj nivelon de adolteco. Asertas Benczik en unu el siaj postparoloj, ke nia originala literaturo povas fieri pri Viktimoj kaj Sur sanga tero. Prave. Kaj hontinde estas, ke kelkaj t.n. verkistoj kaj eldonistoj ne legis ilin antaŭ ol surmerkatigi siajn insulojn de revoj, kromosomojn, nigrajn magiojn, drivantajn animojn kaj toskanajn septembrojn.

Kultura analfabeto - jen kiel eblas nomi esperantiston, kiu ne legis ilin. Ekzemple min antaŭ aprilo de 1990. Sur sanga tero estas daŭrigo de Viktimoj, daŭrigo pli sukcesa kaj evoluinta el rakonta, roman-teknika vidpunkto. Kvankam oni povas legi ĉiun romanon aparte kaj sendepende, estas preferinde legi ambaŭ kiel unuan kaj duan partojn de unu sola verko: la efiko de ĉiu el la du romanoj obligas tiun de la alia. Ili temas pri la vivo de hungaraj, rusaj kaj alilandaj kaptitoj en Siberio dum la milito inter ruĝaj kaj blankaj esuanoj [anoj de la tiam Estonta Soveta Unio]. Grandparte temas pri romanigita membiografio; tamen ne eblas ekvacii, ke Julio Baghy egalas la rolulon Johano Bardy; mi pli emas pensi, ke Baghy dudividas aŭ tridividas sin en romanajn voĉojn, sed, ĉar pri la vivo kaj karaktero de la homo Baghy mi scias preskaŭ neniom, ekzemple pri liaj rilatoj kun virinoj, mi preferas ne diri mian opinion certa.

Krom la valoro de ambaŭ verkoj en nia originala literaturo, tre gravas ankaŭ ilia mesaĝo al la hodiaŭaj legantoj. La baraktoj de esuanoj carismaj kaj bolŝevismaj, kaj de fremdaj kaptitoj inter ili, ne estas sensignifaj por la nunaj esuanoj [anoj de Eks-Sovet-Unio]. Indas legi atente tiujn paĝojn por kompreni pli bone la iamajn kaj la aktualajn eventojn. Kaj eble do el inter la nia-epokaj esuanoj nova verkisto prezentos nove la temojn, kiujn Baghy priverkis siatempe, proponante do daŭrigon de kaj respondon al la verkaro de nia idealisma hungaro.

Jorge Camacho

Julio Baghy pasigis ses jarojn kiel militkaptito en Rusio dum la unua mondmilito, revolucio kaj interna milito. Tie li komencis sian agadon kiel Esperanta instruanto kaj aktivulo. Tie evidente stariĝis en lia menso la bazaj homaj demandoj pri homeco, respondeco, malamo, venĝo ktp. El tiu periodo en grava parto de lia junaĝo fontas multaj liaj poemoj, noveloj kaj romanoj Esperantaj. Pro la pozicio de Baghy kiel "Paĉjo" de la tuta esperantistaro, tiu periodo, tiuj medioj kaj la vivkondiĉoj de tiuj militkaptitoj en Siberio iĝis fundamenta parto de la Esperanta literaturo.

La du romanoj Viktimoj (1925) kaj Sur sanga tero (1933) formas rakonton pri aro da kaptitoj civilaj kaj soldataj, rusaj kaj alilandaj, en Siberia mallibereco. La du verkoj legeblas aparte, tamen ili esence formas tutaĵon. Inter la multaj personoj aperantaj la ĉefa protagonisto estas Johano Bardy, kiun oni kutime konsideras alia memo de Baghy.

Kvankam do temas pri du partoj de unu sama rakonto, tamen la du verkoj ege malsimilas en pluraj manieroj. La unua verko, Viktimoj, estis la unua proza verko de Baghy. Ĝia strukturo estas ege teatra; efektive la romano konsistas el aro da scenoj kun tre malmulte da kunliga rakonta prozo. Sur sanga tero estis lia kvara aŭ kvina romano, krome aperis dume ankaŭ du novelaroj. En ĝi male tute superregas la rakonta prozo, en kiun li enplektis scenojn kaj dialogojn, ofte ne tre longajn. Evidente, dum la ok jaroj inter la du romanoj Baghy ege evoluigis sian rakontan teknikon. La teatra karaktero de Viktimoj certe estas sekvo de limigita sperto kaj kompreno pri proza rakontotekniko. Baghy, same kiel lia protagonisto Bardy, estis aktoro, reĝisoro, ĝisosta teatristo.

Estas kutime konsideri la teatrecan strukturon de Viktimoj primitiva kaj la pli evoluintan rakontmanieron de Sur sanga tero pli valora. Laŭ mia opinio, eblus diri ankaŭ la malon. En la unua verko la aŭtoro maksimume uzas sian grandegan talenton kiel teatristo. La rezulto estas, ke tiu sinsekvo el scenoj tuj ĉe la komenco kaptas la leganton kaj neniam lasas sian prenon ĝis la lasta paĝo. En la dua verko li klopodas adapti sin al tradicia romana tekniko, kiu tamen ne estas lia natura elemento. La rezulto estas, ke en kelkaj partoj de la rakonto mankas vera vivo. Ĝia potenco super la leganto tute ne estas tiel magia, kiel tiu de la unua verko.

La normala konstruo de ĉapitro en Viktimoj estas unue klarigi la ejon kaj eventuale tempon de la sceno per kelkaj rapidaj, efikaj vortoj. Mediopriskriboj malmultas. Poste tuj ekagas kaj ekdialogas la rolantoj, kaj ankaŭ la priskriboj de homoj estas tre koncizaj. Plejparte ĉiu homo ekhavas sian karakteron nur per siaj agoj kaj diroj. Kvankam en la verko svarmas rolantoj, gravaj kaj flankaj, tamen la leganto facile distingas ĉiun disde la aliaj. Pluraj figuroj estas sufiĉe karikature skizitaj, tamen ankaŭ tre individuece. Baghy efektive havas nekutiman talenton krei individuajn rolantojn, kiujn oni baldaŭ rekonas kaj memoras, kaj pri kies sorto oni scivolas. Li estas kvazaŭ sorĉisto, kiu vivigas siajn fikciajn rolantojn.

Ankaŭ en Sur sanga tero aperas multaj flankaj figuroj. Tamen en tiu verko oni pli facile intermiksas ilin legante. Precipe tio validas por la diversaj rusaj oficiroj. Kredeble la kaŭzo estas, ke tie ili ne same vigle kaj aktive karakteriziĝas per sia maniero agi kaj interparoli en scenoj, sed tie Baghy volas rakonti pri ili, priskribi ilin kvazaŭ "de supre". Kiel dramisto li bonege mastras uzeblajn ilojn, kiel rakontisto ne same altgrade.

Tipa sceno en Viktimoj estas ekzemple la oka ĉapitro. Ĝi ekas jene:

"Du monatoj pasis, venis printempo.
En la vestejo de la teatro estis granda bruo, vigla prepariĝo." (p. 111)

Komence du koncizaj frazoj, por loki la scenon, poste jam la ludo ekas kaj daŭras sur unu sama scenejo tra la tuta ĉapitro. Homoj aperas kaj foriras, kvazaŭ inter kulisoj de teatro, kaj la leganto sidas fascinita kvazaŭ spektanto en tiu sama teatrejo.

La naŭa ĉapitro komenciĝas per unu el malmultaj longaj rakontaj pecoj (p. 129-131). Sed poste ni jam troviĝas surloke, kvazaŭ spektante teatraĵon. La scenejo ĉi-foje estas tombejo, flanke embuskas knabino malantaŭ kulise ŝajnanta "arbetaĵo", kaj meze sur la scenejo okazos la plej centra sceno de la verko, morala batalo inter du ĉefroluloj.

Dum en Viktimoj la ĉefan atenton ricevas la individuoj kaj iliaj interrilatoj, en Sur sanga tero la perspektivo estas pli vasta. La verko priskribas la historian evoluon, ĉefe en orienta Siberio, dum la lasta parto de la interna milito de Rusio. La du romantitoloj efektive tre bone simbolas la malsamajn perspektivojn en la verkoj. En la unua ĉiuj personoj vere aperas kiel viktimoj de la kondiĉoj, egale ĉu kaptito aŭ gardisto, civilulo aŭ soldato, viro aŭ virino. En la dua tre frapas pluraj skuaj priskriboj pri militkrimoj kaj bataloj, dum kiuj la Rusia tero saturiĝas de sango. La malsamaj perspektivoj eble ŝuldiĝas parte al la malsamaj verkoteknikoj, sed krome eble al tio, ke pasis pluraj jaroj kaj la personaj memoroj de Baghy intertempe ne tiel reliefe postulis priverkadon.

Kutime oni identigas Johanon Bardy kun Baghy. Laŭ mia opinio tio tamen ne sufiĉas por kompreni la scenigan metodon de la aŭtoro. Se nur Bardy reprezentus la aŭtoron, ĉiuj hezitoj, duboj, konfliktoj en la verkista konscio devus aperi kiel interna monologo de Bardy. Sed en teatro tio ne eblas, aŭ almenaŭ ne facilas. Anstataŭe la aŭtoro kreis "duan alian memon", Petro Doŝky, kun kiu Johano Bardy en Viktimoj senĉese diskutas kaj disputas. Ili estas maloj, tamen plej bonaj amikoj, kaj sendube oni povas rigardi ilin kiel du duonojn de la aŭtoro. Anstataŭ interna monologo, ni tuj ricevas tre viglajn kaj vivoplenajn interparolojn kaj interagadon. Bardy estas la idealisto, Doŝky la elrevigita, fojfoje eĉ cinika realisto.

La du romanoj prezentas la internan militon de Rusio kaj la kondiĉojn de la militkaptitoj tre draste kaj senvuale. Homoj mortas kaj mortigas, malhonoras kaj estas torturataj. Tamen ĉi dramaj eksteraj eventoj ne estas la baza temo de la verkoj. Baze la du Siberiaj romanoj de Baghy ne temas pri Siberio, pri milito kaj revolucio, sed pri la internaj dilemoj kaŭzataj de homaj rilatoj. Kulpo, sinakuzoj, konsciencriproĉoj, jen kelkaj el la veraj temoj. Precipe temas pri rilatoj de la ĉefaj viroj al virinoj proksimaj kaj foraj. Pri tio grandparte temas la disputoj de Bardy kaj Doŝky. La lasta malamas la virinojn, trovante ilin ĉiam falsaj kaj malhonestaj. La unua restas fidela al sia hejma edzino, kiun li de jaroj ne vidis, kvankam li amas aliajn virinojn ĉirkaŭ si, kaj kvankam li ekscias per letero, ke la edzino ne plu fidelas. Ankaŭ ĉe aliaj roluloj ofte ĉeestas ĉi tiu temo. Ne nur inter la malliberuloj, sed ankaŭ inter la rusaj oficiroj multaj pro la milito disiĝis de sia edzino kaj ne scias, kio okazis al ŝi. Kiam la juna kozaka oficiro Karesev hazarde trovas sian edzinon inter civilaj rusaj kaptitoj, li malagnoskas ŝin, ĉar se ŝi venis inter tiujn, ŝi ja devas esti kulpa pri io.

Se la ĉefaj viraj rolantoj de la libroj ofte estas plurdimensie elformitaj, la samon ne eblas diri pri la virinoj. Ili estas aŭ demono aŭ anĝelo. En Viktimoj, la du ĉefaj virinoj estas la oficiredzino Katja kaj la mistraktita knabino Fiza. Ambaŭ amas Johanon Bardy, sed dum la unua volas posedi kaj pereigi lin, la amo de la dua estas "pura" kaj rezignema. Alia "pura" amo estas tiu de Petro Doŝky, la virinmalamanto, al edzino de la plej kruela el ĉiuj oficiroj. Ŝajnas, kvazaŭ nur amo ne realigebla estus bela. Al la vera amo ĉiam estas obstakloj.

Ankaŭ en Sur sanga tero ĉi tiu temo restas, ĉefe en formo de la rilato amika-ama inter Bardy kaj Poliena, revoluciema rusino, kiu perdis siajn edzon kaj infaneton. Sed ankaŭ tie aperas Fiza, nun en tute alia rolo ol en la unua libro, tamen ankoraŭ kun sia senespera amo, kaj ankoraŭ, laŭ la vortoj de Bardy, "anĝelkora ĉiesulino, en kiu la partia disciplino ne povas tute subpremi la virinon" (p. 181). Estas evidente ke la temaro interseksa estas fundamenta nodo en la verkoj de Baghy. Ŝajne ĉeestas en la aŭtoro samtempe la du malsamaj perspektivoj al virinoj, reprezentataj de Bardy kaj Doŝky.

La rilato inter Johano Bardy kaj Poliena estas prezentata kiel amo neebla, neplenumata. Tamen Poliena estas vidvino kaj Johanon forlasis lia edzino, do ĉi-kaze la obstakloj al ilia amo konsistas ĉefe en iliaj vivoceloj. Poliena volas resti en Rusio agante por la revolucio, dum Bardy sentas devon reveni al sia hejma Hungario, kiam tio eblos. Finfine tiu intenco ankaŭ realiĝas, sed la dilemo restas en lia interno, kaj la libro finiĝas per lia sindemando: "Poliena, ĉu estis inde reveni?"

Baghy estas ankaŭ elstara humuristo. Precipe en la unua el la du verkoj multaj scenoj plenas de milda humuro, en kiu ofte kaŝiĝas profunde pensigaj temoj. Tio validas interalie pri la figuro Izor Steiner, Transilvania judo prezentata preskaŭ kiel kliŝa judeto, malkuraĝa sed ruza, tamen iom post iom li montriĝas esti tre saĝa porparolanto de paco kaj toleremo. En la dua verko aperas alia humura figuro, la hungara tajloro Mihok, pli bone konata el la novelo "Kiam Mihok instruis angle", la plej fama humura novelo en Esperanto.

Ne facilas trovi konvenan finon de tiel granda verko kiel la du Siberiaj romanoj. Ni vidis en la Esperanta romanarto malsukcesojn tiurilate, ekzemple la ekstreme koincidoriĉan finon de Kiel akvo de l' rivero, la granda romano de Raymond Schwartz. Ankaŭ en Sur sanga tero, post tre drama kaj ekscita fino de la ĉirkaŭaj militagoj, troviĝas iom superfluaj koincidoj inter la rolantoj. El la malĉefaj rolantoj de Viktimoj nun aperas Izor Steiner, kvazaŭ por kunligi la du partojn de la verko. Eĉ pli strange estas, ke ankaŭ Petro Doŝky dum momento reaperas en surpriza rolo, kio tamen vekas neniun reagon ĉe lia amiko Johano Bardy. Ĉi tie oni sentas, ke la aŭtoro ne plene mastras la romanstrukturon. Escepte de tiuj detaloj, la fino de la verko estas bona kaj logika, kun elstarigo de la ĉeftemoj: interhomaj rilatoj kaj internaj homaj dilemoj.

Pri la lingvaĵo de la verkoj ne indas multe paroli. Baghy estas unu el tiuj, kiuj elformis nian prozan stilon naturan, internacian, simplan, sen tro da komplikaj gramatikaj formoj kaj sen tro da novaĵoj. Precipe la dialogoj aperas lingve tute naturaj kaj vivaj. Jen kaj jen oni sentas, ke la lingvaĵo ne estas de hodiaŭ, ekz. "arbetaĵo" (arbedo, arbusto), "bulbo" (cepo), "pajlotrunkteto" (pajlero). Iuloke troveblas formo nebona, ekz. "rifuĝi" en la senco fuĝi. Escepte aperas eĉ la plej konata hungarismo en formo de ĉarma "li jam venis, en la mano kun la kalsoneto" (Viktimoj, p. 114). Sed tiuj aferoj nek oftas, nek ĝenas.

Resume temas pri du absolutaj klasikaĵoj en la Esperanta romanarto, kaj du el malmultaj fruaj verkoj kiuj facile, plezure, pensige kaj ĝue legiĝas ankaŭ hodiaŭ.

Sten Johansson

Georges Stroele